Ö¤retmenler, ö¤retmenlik mesle¤ine ilk ad›m att›klar› dönemden bafllayarak, ö¤-retmenlik mesle¤i içerisinde kazand›klar› deneyimlere ve hizmet y›llar›na ba¤l›
olarak belirli aflamalarla meslekte ilerlemeyi sürdürürler. Bu aflamalar, ö¤retmen-likte kariyer aflamalar›olarak adland›r›lmaktad›r.
Alanyaz›nda ö¤retmenlikte kariyer aflamalar›na iliflkin farkl› s›n›fland›rmalar ya-p›lm›flt›r. Yap›lan bir s›n›flamaya göre ö¤retmenlikte kariyer aflamalar›; bafllang›ç aflamas›, uyum sa¤lama aflamas› ve olgunlaflma aflamalar›ndan oluflmaktad›r. Bafl-lang›ç aflamas›, ö¤retmenlerin mesle¤e ad›m att›klar› ilk çal›flma y›l›n› kapsamakta-d›r. Bu aflama, ö¤retmenlerin genellikle s›n›f yönetimini sa¤lama, konu alan›n›n ö¤retimi, ö¤retim becerilerini gelifltirme, dersi planlama gibi konular›nda endifle yaflad›klar› bir dönemdir. Uyum sa¤lama aflamas› ise, ö¤retmenlerin meslekteki 2.
ve 4. y›llar›n› kapsayan, ö¤retim becerilerini gelifltirmeye bafllad›klar›, endifle dü-zeylerinin azald›¤›, ö¤renci gereksinimlerine dayal› olarak yeni ö¤retim teknikleri-ni araflt›rma ve uygulamaya e¤ilimli olduklar› bir aflamad›r. Di¤er aflama olan ol-gunlaflma aflamas› ise, ö¤retmenlik mesle¤inin 5. ve sonraki dönemlerini kapsayan bir aflama olarak ifade edilmektedir. Bu aflama, ö¤retmenlerin edindikleri dene-yimlere dayal› olarak s›n›f ortam›nda kontrolü sa¤lamada, ö¤renci gereksinimleri-ni anlamada ve ö¤renmeyi denetlemede kendilerigereksinimleri-ni güvende hissettikleri bir afla-mad›r (Fessler, 1995).
Ö¤retmenlikte kariyer aflamalar›ndan olgunlaflma ve uzaklaflma aflamalar›n›n ortak yönle-ri nelerdir?
Ö¤retmenlikte kariyer aflamalar›na iliflkin bu s›n›fland›rma, genel bir s›n›fland›r-ma olup, baz› s›n›fland›rs›n›fland›r-malarda hizmetöncesi dönem de ö¤retmenlikte kariyer aflamalar› içerisinde yer almaktad›r. Di¤er bir s›n›fland›rmada ise ö¤retmenlikte ka-riyer aflamalar›, hizmetöncesi dönem (lisans e¤itimi aflamas›), bafllang›ç aflamas› (1-5 y›l), uzmanlaflma aflamas› (6-1(1-5 y›l), olgunlaflma aflamas› (1(1-5 y›l ve üzeri) olmak üzere 4 aflama olarak ele al›nm›flt›r (Fessler, 1995).
Daha detayl› bir s›n›fland›rmaya göre ise, ö¤retmenlikte kariyer aflamalar› 5 afla-mada toplanm›flt›r (Huberman, 1995; Huberman, 1989). Tablo 7.1’de bu aflamala-ra ve bu aflamalar›n kapsad›¤› dönemlere yer verilmifltir.
Mesleki geliflimi etkileyen hizmet y›llar›na ba¤l› olarak meslekte ilerleme
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Ö¤retmenlikte Kariyer Aflamalar› Dönemler
Mesle¤e Girifl Aflamas› ‹lk 3 y›l
‹stikrar Aflamas› 4. ve 6. y›llar aras›
Olgunlaflma Aflamas› 7. ve 18. y›llar aras›
Uzaklaflma Aflamas› 19. ve 30. y›llar aras›
Kopufl Aflamas› 31. y›l ve sonras›
Tablo 7.1 Ö¤retmenlikte Kariyer Aflamalar› ve Dönemler
Ö¤retmenlikte her bir kariyer aflamas›n›n özellikleri flu flekilde aç›klanmaktad›r (Huberman, 1995; Huberman, 1989):
1. Mesle¤e Girifl Aflamas›: Ö¤retmenlik mesle¤inin ilk üç y›l›n› kapsayan bu aflama, ö¤retmenlerin ilk çal›flma y›l›yla birlikte adayl›k dönemlerini de içi-ne almaktad›r. Bu döiçi-nemde ö¤retmenler, mesle¤e uyum göstermeye, karfl›-laflt›klar› sorunlar› çözmede bafl etme becerilerini ifle koflmaya ve meslekle-rini keflfetmeye çal›fl›rlar. Bu aflama ö¤retmenlerin, mesle¤e iliflkin olumlu tutum gelifltirmeleri için önemli bir aflamad›r.
2. ‹stikrar Aflamas›: Bu aflama, ö¤retmenlerin meslekteki 4. ve 6. y›llar›n›
kapsayan, meslekte uzmanl›k kazanmaya bafllad›klar› bir aflamad›r. Bu afla-mada ö¤retmenler, karfl›laflt›klar› sorunlarla bafl edebildiklerini görerek, ö¤-retmenlik mesle¤ini kabullenirler. Bununla birlikte, ö¤retmenler bu dönem-de kendilerini tamam›yla mesle¤e vermekte ve ö¤retmenlik becerilerini üst düzeyde kullanmaktad›rlar.
3. Olgunlaflma Aflamas›:Ö¤retmenlerin, meslekteki 7. ve 18. y›llar aras›nda-ki dönemlerini kapsayan olgunlaflma aflamas›, ö¤retmenlerin meslekte ta-mamen uzmanl›k kazand›klar› ve olgunlaflt›klar› bir aflamad›r. En kritik dö-nem say›lan bu aflamada, baz› ö¤retmenler, kendilerini kan›tlamaya, yafla-nan de¤iflim ve geliflmelere, yeni yöntem ve sisteme yönelik kendi bireysel deneyimlerini olufltururlar. Ö¤retmenlerin bir k›sm› ise, yaflanan de¤iflimle-re yönelik dide¤iflimle-renç göstede¤iflimle-rede¤iflimle-rek, ö¤de¤iflimle-retmenlik yükü ve sisteme karfl› koyamama-n›n getirdi¤i s›k›nt›yla görevden uzaklaflmaya bafllarlar. Bu nedenle, olgun-laflma aflamas›, ilk uzakolgun-laflma aflamas› olarak da ifade edilmektedir.
4. Uzaklaflma Aflamas›: Ö¤retmenlik mesle¤indeki 19. ve 30. y›llar aras›nda-ki dönemi kapsayan bu aflamada ö¤retmenler, bireysel olarak ö¤retmenlik deneyimlerini de¤erlendirirler. Genellikle, bu aflamada ö¤retmenler, mes-lekteki baflar›lar›n› ve hatalar›n› sorgulayarak, ö¤rencileriyle aralar›na mesa-fe koyarlar. Ayr›ca, bu dönemde ö¤retmenler sistemi, meslektafllar›n›, yöne-timi ve mesleklerini de elefltirerek mesleklerinden uzaklaflamaya bafllayabi-lirler. Olgunlaflma dönemine ba¤l› olarak bu dönem, ikinci uzaklaflma dö-nemi olarak da ifade edilmektedir.
5. Kopufl Aflamas›:Bu aflama, ö¤retmenlik mesle¤inin 31. y›l› ve sonras› dö-nemini kapsayan bir aflamad›r. Ö¤retmenler, bu aflamada meslekten kopufl yaflamaya bafllarlar. Bu kopma aflamas›, kabullenmesi zor bir aflama olup, sakin ve sa¤l›kl› geçebilece¤i gibi stresli ve huzursuz da geçebilir.
Ö¤retmenlerin bireysel özellikleri ve kurumsal çevreleri, ö¤retmenlerin kariyer aflamalar›n› etkileyen önemli faktörler aras›ndad›r. Kanun, yönetmelik ve düzenle-meler, mahalli ve idari yönetimler, sosyal talepler ve yönetimin tutumu gibi faktör-ler, ö¤retmenlerin kariyer aflamalar›n› etkileyen kurumsal çevre faktörleridir. Aile çevresi, kiflilik özellikleri, beklentileri, tutumlar› ve yafl gibi faktörler ise ö¤retmen-likte kariyer aflamalar›n› etkileyen bireysel özellileridir (Fessler, 1995). Ö¤retmen-lerin kariyer aflamalar›nda gösterdikleri özellikler, bireysel özellikleri ve kurumsal çevrelerinden etkilenmektedir. Örne¤in, ö¤retmenlerin mesle¤e girifl aflamas›nda mesle¤e iliflkin olumlu tutum gelifltirmelerinde, beklenti ve tutumlar› gibi bireysel özellikleriyle birlikte, yönetim tutumu gibi kurumsal faktörler de etkili olacakt›r.
Ö¤retmenlikte her kariyer aflamas›nda ö¤retmenlerin sahip olduklar› özellikle-ri farkl›l›k göstermekle birlikte, meslekteki deneyimleözellikle-rine dayal› olarak mesleki ge-liflim gereksinimleri de farkl›laflmaktad›r. Örne¤in, ö¤retmenlikte kariyer aflamala-r›ndan mesle¤e girifl aflamas›nda olan ilk çal›flma y›l›ndaki aday ö¤retmenlerle,
ol-gunlaflma aflamas›ndaki meslekteki deneyimi en az 7 y›l olan ö¤retmenlerin mes-leki geliflim gereksinimleri birbirinden farkl› olacakt›r. Bu nedenle, bu iki grup için düzenlenecek mesleki geliflim programlar›n›n içeri¤inde ve uygulanmas›nda belir-li baz› farkl›l›klar olacakt›r. Bu nedenle, ö¤retmenlerin mesleki gebelir-lifbelir-limlerine yöne-lik yap›lan tüm planlama ve uygulama çal›flmalar›nda, ö¤retmenlerin kariyer afla-malar›n›n göz önüne al›nmas› gerekmektedir.
‹çerik
Mesleki geliflim programlar› ile ö¤retmenlerin e¤itsel, alansal ve bireysel yeterlilik alanlar›nda geliflimlerinin sa¤lanmas› hedeflenmektedir. Bu hedefe ba¤l› olarak; ö¤-retimsel, alansal, kurumsal ve kiflisel geliflim alanlar›nda mesleki geliflim program-lar› gerçeklefltirilebilir. Ancak, mesleki geliflim programprogram-lar›na kat›l›m›n genellikle gönüllülük esas›na dayal› olmas› nedeniyle, içeri¤in ö¤retmenler taraf›ndan ilgi çe-kici bulunmamas› ya da gereksinim duyduklar› geliflim alan›na uygun olmamas›, ö¤retmenlerin mesleki geliflim programlar›na kat›l›mlar›n› engelleyebilmektedir.
Mesleki geliflim programlar›n›n içeri¤indeki etkinlikleri çekici k›lmak ve etkin-liklere ö¤retmenlerin kat›l›mlar›n› sa¤lamak gerekmektedir. Buna ba¤l› olarak, ger-çeklefltirilecek etkinliklerde oluflturma, zenginlefltirme ve süreklilik fonksiyonlar›-n›n ifle koflulmas› gerekmektedir (Schlechty ve Whitford, 1983):
• Oluflturma Fonksiyonu: Ö¤retmenlerin bilgilenmelerini sa¤lamaya ve far-k›ndal›klar›n› art›rmaya yönelik mesleki geliflim programlar›, seminer ya da konferans türü etkinlikler fleklinde gerçeklefltirilmelidir. Bu tür programlar, ö¤retmenlerde duyuflsal boyutta fark›ndal›k yaratmaya yönelik olaca¤› için, içerik görsellerle ve örnek olaylarla çekici hale getirilebilir. Örne¤in, ö¤ret-menlere verilecek kurumsal uyum ya da özlük haklar› ile ilgili kurumsal ge-liflime yönelik mesleki geliflim programlar›nda bu etkinlikler kullan›labilir.
• Zenginlefltirme Fonksiyonu: Ö¤retmenlere uygulamaya yönelik bir bece-rinin kazand›r›lmas› hedeflendi¤inde ise, seminer türü etkinliklerin yan› s›ra çal›fltay türü etkinliklerle mesleki geliflim program› zenginlefltirilmelidir. Bu tür etkinlikler, ö¤retmenler ö¤rendikleri bilgileri, uygulama ve deneme ola-na¤›na sahip olacaklar› için daha kal›c› olacakt›r.
• Süreklilik Fonksiyonu: Farkl› etkinliklerle zenginlefltirilen mesleki geliflim programlar›n›n, ö¤retim y›l› içerisinde ö¤retmenlerin programlar›na yük ge-tirmeyecek flekilde devaml›l›¤› sa¤lanmal›d›r.
Tablo 7.2’de mesleki geliflim programlar›n›n gerçeklefltirilme amaçlar›na ba¤l›
olarak içeri¤in aktar›m›nda kullan›labilecek etkinlik türleri ve sürelerine yönelik öneriler yer almaktad›r (Lindstrom ve Speck, 2004).
Mesleki geliflim programlar›, ö¤retmenlerin e¤itsel, alansal ve bireysel yeterlilik alanlar›nda geliflimlerini destekler
Etkinlik Türü Amaç Süre
Konferans - Seminer Fark›ndal›k ve paylafl›m ortam› oluflturmak Periyodik Çal›fltay Fark›ndal›k oluflturmak ve uygulama olana¤› sa¤lamak 2-3 gün Dan›flmanl›k Geliflimi izleme ve an›nda destek sa¤lama Sürekli Yaz Kurslar› Fark›ndal›k, uygulama ve geliflim olana¤› sa¤lamak 3 ay Tablo 7.2
Mesleki Geliflim
‹çeri¤i için Etkinlik Önerileri
Kaynak: Lindstrom, P. H. ve Speck, M. (2004). The Principal as Professional Development Leader. Corwin Press.’den uyarlanm›flt›r.
Ö¤retmenlerde özellikle fark›ndal›k oluflturmaya yönelik gerçeklefltirilecek mes-leki geliflim programlar›nda içeri¤in aktar›m› için periyodik olarak düzenlenecek se-miner ve konferans etkinlikleri daha etkili olacakt›r. Mesleki geliflimle fark›ndal›k sa¤laman›n yan› s›ra uygulama yap›lmas›n› gerektiren etkinlikler için 2-3 gün süre-cek çal›fltaylar ya da daha uzun süreli çal›fltay türü yaz kurslar› daha etkili olacakt›r.
Mesleki geliflim program›n›n içeri¤indeki etkinlikler gelifltirilirken, ö¤renme, li-derlik konusunda yap›lm›fl araflt›rmalardan faydalan›lmal› ve en iyi uygulamalar ör-nek al›nmal›d›r. Mesleki geliflimin içerik faktörü boyutunda, yetiflkin e¤itiminin il-keleri, bireysellefltirilmifl ö¤renme yöntemleri, iflbirli¤ine dayal› ö¤renme yöntem ve teknikleri ifle koflulmal›d›r. Örne¤in, “internet üzerinden proje gelifltirmesi” bafl-l›kl› bir mesleki geliflim program› oluflturulurken, yetiflkin e¤itimi araflt›rmalar› ve iflbirli¤ine dayal› ö¤renme araflt›rmalar› gibi çal›flmalar yol gösterici olabilir.
Mesleki geliflim program›n› baflar›ya ulaflan etkinliklerin, dikkatlice planlanm›fl, ö¤retmene sürekli dönüt veren, ö¤retmenliklerine ve ö¤rencilere yans›yan uygula-malar›n de¤erlendirildi¤i etkinlikler oldu¤u bilinir (Ganser, 2000). Bu nedenle, et-kili bir mesleki geliflim uygulamas›n›n uzun sürece¤i, dikkatli planlanmas›
gerekti-¤i, dönüt, destek ve sürekli izleme mekanizmas›n›n çal›flt›r›lmas›n›n flart oldu¤u göz önünde bulundurulmal›d›r.
Ba¤lam
Mesleki geliflim program›n›n içerik özelliklerinin yan› s›ra zaman ve yer gibi ba¤-lam özellikleri de ö¤retmenlerin mesleki geliflim programlar›na kat›l›mlar›n› etki-yen de¤iflkenler aras›ndad›r. Ayr›ca, mesleki geliflim program›na iliflkin bu ba¤lam özellikleri, mesleki geliflim programlar›ndan beklenen etki ve verimin sa¤lanmas›-n› da olumsuz yönde etkileyebilmektedir.
Mesleki geliflimin ba¤lam faktörü içerisinde, program›n nerede ve ne zaman gerçeklefltirilece¤i gibi ba¤lam sorular›na yan›t aranmal›d›r. Mesleki geliflim prog-ramlar›n›n, “Hangi ba¤lamda gerçeklefltirilece¤i?”sorusunun yan›t› çok önemlidir.
Çünkü mesleki geliflimin baflar›s›zl›¤› ço¤unlukla ba¤lamda aran›r (Guskey ve Sparks, 1996).
Mesleki geliflim programlar›nda ba¤lama iliflkin afla¤›daki noktalara dikkat edil-melidir (Guskey ve Sparks, 1996; Darling-Hammond ve McLaughlin, 1995):
• Baflar›l› bir mesleki geliflim etkinli¤i örgütsel ve mesleki verimi hedefledi¤i kadar, ö¤retmenin bireysel olarak verim almas›n› da hedeflemektedir. Ö¤-retmenlerin etkinliklere kat›l›m›n›n kolaylaflt›r›lmas›, maddi ve manevi zor-luklar›n üstesinden gelinmesi gereklidir. Örne¤in, evinde gece bak›m›na muhtaç çocu¤u olan anne ö¤retmenin, mesleki geliflim için flehir d›fl›na ç›k-mas› çok zordur.
• Ö¤retmenlerin etkinliklere kat›ld›klar› yerde kaynaklara, teknolojiye rahatça ulaflabilmeleri gereklidir. Ö¤retmenler, yap›lan etkinliklere kat›lamazlar ya da etkinliklerin uygulamas›n› yapamazlarsa, mesleki geliflimden beklenen et-ki ve verimin sa¤lanmas› mümkün de¤ildir. Bu nedenle, programdaet-ki etet-kin- etkin-likler için gerekli ortam ve teknolojik araçlar›n sa¤lanm›fl olmas› gerekmek-tedir. Örne¤in, ö¤retmenlere “PowerPoint’te sunu haz›rlama” ile ilgili bir mesleki geliflim program›n›n gerçeklefltirilebilmesi için, ortam olarak her ö¤-retmene bir bilgisayar›n düflece¤i, bir bilgisayar laboratuar› kullan›lmal›d›r.
Mesleki geliflim
programlar›n›n içeri¤indeki etkinlikler oluflturulurken;
• ö¤renme, liderlik konusunda yap›lm›fl araflt›rmalardan
• yetiflkin e¤itiminin ilkelerinden
• bireysellefltirilmifl ö¤renme yöntemlerinden
• iflbirli¤ine dayal›
ö¤renme yöntem ve tekniklerinden yararlan›lmal›d›r.
Mesleki geliflim programlar›
planlan›rken, ba¤lam faktörü olarak program›n nerede ve ne zaman gerçeklefltirilece¤i sorular›
yan›tlanmal›d›r.
• Mesleki geliflimde kat›l›mc›lar›n yani ö¤retmenlerin rolü büyüktür. E¤er ka-t›l›mc›lar huzurlu ise etkinlik baflar›ya ulafl›r; kaka-t›l›mc›lar›n zaman, maddi s›-k›nt›, manen destek gibi sorunlar›n›n oldu¤u ba¤lamda etkinlik verimi dü-flür. Mesleki geliflim program›n›n baflar›ya ulaflmas› için ö¤retmenlerin prog-rama gönüllü kat›l›mlar› sa¤lanmal›d›r. Bunun için ö¤retmenler, özellikle yönetim taraf›ndan güdülenmelidirler.
• Birçok ö¤retmenin mesleki geliflim etkinliklerine kat›l›mlar›ndaki tercihle-rinde, en büyük etken zaman s›k›nt›s›d›r. Bu nedenle, mesleki geliflim et-kinliklerinin ö¤retmenlerin görev yerlerinden ayr›lmadan, görevlerini ak-satmadan ve görevin gerektirdi¤i etkinlikler içinde gerçeklefltirilmesine özen gösterilmelidir.
Ö¤retmenlerin kariyer aflamalar›ndan biri olan ba¤lam faktörü yerine baflka bir faktör koymak isterseniz bu faktörün ad› ne olurdu? Nedenleriyle aç›klay›n›z?