B E Ş B İ N Y I L L I K K İ R E M İ T M A Z İ S İ (::
\>
Ç e v i r e n : Yıldız Ü S T U N E L Y. M i m a r (İ.T.Ü.)
Beşbin sene kadar evvel; belki., birçok ilk icatların menşei olan Çin'de, ilk toprak kiremitler yapılıyordu. Bunlar bir örnek olarak kaldılar. Romalıların üçbın sene sonra Roma'ya getirdiklerinden çok farklı değillerdi. Hayret vericidir ki, çatının ha-vaya karşı koruma fonksiyonu hâlâ aynıdır.
Hakikaten Çin f o r m u , ilk inşaatçıların çatı örtüsü olarak kullandıkları ağaç ka-buklarından daha mantıklı bir inkişaftı. Konkav kesilmiş ağaç kabuklarını ziftlen-miş çatının üzerine yan yana dizerlerdi. Kenarlarını da yağmur geçirmemesi için ince bir tabaka ile kaplarlardı, daha sonra toprağın kullanılışı, kcnstrüksiycnJaki te-mel prensipten' değiştirmeden kiremit şekil-lerine daha çek zarafet getirmiştir.
İlk, topraktan yapılan alt ve üst kire-mit tarzı ellen şekillendirilirdi. F a k a t sonra-ları b;r çeşit aletle çıck değişik şekilleri
yapıldı. Bu alet M. Ö. üçbin yıllarında icat edilmiştir. Persler ve Mısırlılar tarafından kullanıldığı tahmin edilmektedir. Bazan toprak bütün silindirler halinde, içine dü-ş?v istikamette bir delik açılarak fırınlanır, öyle ki fırından çıkarılmadan evvel hafif bir vuruşla iki kiremit elde edilirdi. Bu hal-de iken kiremitler Akhal-deniz Avrupasına İs-p . n y a ' y a Mor istilâsı ile getirilmiştir. Bu-gün muhtelif değişmelere rağmen İspanya tipi tanınır.
Alt ve üst kiremitler inkişaf ederken, Y r . n a n i s ' m ' d a ziftîi çatılar üzerine toprak ve m e r m e r kiremitler kullanılırdı. M e r m e r kiremitler ilk toprak örnekler üzerine kurul-muştur. M. Ö. 5 ve 6. asırlarda, belki mer-merin zımpara ile şekillendirildiği Naxos'ta icat edümistir. Parcstan gelen şeffaf (say-dam) m e r m e r Partenon'da ve Yunan ma-betlerinin çoğunda kullanılmıştır. En büyük-leri. 3 ft 6 ins X 2 ft X 18 ins kalınlığında
Bassae'deki Apollo mâbedinde bulunmuş-tur. Bunlardan birine ( 2 0 x 1 1 ) ins- den kü-çük olmıyan, muhtemelen ışık geçirmesi için bir delik açılmıştır. Etrafı da su geçir-memesi için çevrelenmiştir.
Romalılar, Grek kiremit tipini kendi-lerine adapte etmişlerdir. Alt kiremide
teguîa, üst kiremide sığınak mânasına gelen
inbrex denirdi. Bazı alt kiremitlerde uca yakın bir yerde bir delik bulunur, kiremit-ler bu delikle kirişkiremit-lere bağlanırdı. İlk ki-remit sırası saçaklara, son sıra ise bir harç tabakası üzerine tesbit edilirdi. Toprak kire-mit İngiltere'ye bu halde getirildi ve kulla-nılan tek çatı örtüsü malzemesi değildi. Herhangi bir mahallî materyal; arduvaz, tahta kiremit, saman gibi çeşitleri bugün hâlâ mevcuttur. Görünüşlerinden anlaşılır ki Romalılar esasların kaba bir f o r m u n u adapte etmişlerdir. Meselâ baklava örneğine çok rastlanır. T a h t a kiremitler ( 1 2 x 6 ) ins- eba-dındadır. Umumiyetle meşeden yapılır, düz kiremidin esasıdır. Roma evlerinin tahta kn-emitle kp^lı olduğu müşahede edilince, düz kiremidin Roma'lılar tarafından inkişaf ettirilmediği anlaşılır. Kiremidin öncesi knt'î bilinmemektedir. Fakat M. Ö. IS00 sı-ralarında Y u n a n mabetlerinde kullanıldığı tahmin edilmektedir. Belki, bir har^ taba-kası üzerine dizilmekteydiler.
(*) Engineerin^'in Britain'in teknik-ve sanayi yayınlarından.
Eiiyiik Britanya'daki kiremit imali:
Rcma'lıların 5. asırda Britanya'yı ter-kinden sonra kiremit imali, ölmeye başladı. Belki de 12. asrın sonuna kadar yaşamıştır. Yeniden canlanışını, çatılarının saz ve sa-manla kaplı birçok evin olduğu Londra ve diğer şehirleri harabeden yangınlar takip etti. 1212 de, Londra'da çatı örtüsü olarak saz, hasır ve saman kullanılmasını yasak eden bir talimatname çıkarıldı. Bu malze-meler yerini tahta kiremit, tahta ve plâster-lenmiş samana terkettiler. Saman çatılar, M o n t f o r d ' u n şehri ayaklarına alevli çubuk-lar bağlı horozçubuk-ları uçurtarak yakmayı tasar-lamasından elli sene sonrasına kadar yaşa-mış olmalıdır.
13. asrın ortalarında taş ve toprak kire-midin yerini, mühim binalarda tahta kiremit almaya başladı. Bunlar yalnız dayanıklı değil, üstelik ucuz idiler. Toprak kiremitlere olan rağbet arttıkça şekillerindeki intizam-sızlığa ait şikâyetler de çoğalmaya başladı.
1477 de kiremit imalini idare eden bir kanun çıkarıldı. Bu kanun minimum ölçü-leri (10 1/2 X 6 % x %) ins olarak tesbit etti. Kanun 1856 ya kadar kaldırılmadı. Hattâ bugün düz kiremit ölçüleri 1477 ninkine ya-kındır. 16. asrın sonunda alt ve üst kire-midi birleştiren yekpare kiremit imâl edildi. Belki icat Flander'de olmuştur, el işçiliğine ve verime ekonomi getirmiştir. 17. asra ka-dar yekpare kiremit İngiltere'de yapılmadı. Robinson Krusoe'nin yazarı Daniel Defoe ünlü yapıcılardandır, 1703 teki tevkifinde iş kapanmıştır. Ölümünden sonra Hollanda ki-remidine olan Fağbet devam etti. Yalnız, şekilleri bizimki gibi yağışlı iklimler için elverişli midir? Tereddüt edilir. Makine an-cak 1800 yekpare kiremit imâl ediyordu. Bazı hallerde prese lâzım olan kuvvet bir at tarafından temin ediliyordu.
Bundan sonra yeni makineler icat edil-meye başladı. Bunlardan en önemlisi 19. asrın ortalarında 3 Fransız tarafından ke-netli kiremit imâl edenidir. Kiremitlerin bi-rinde oluk, diğebi-rinde kenet vardı. Kenet'i kiremit 1840 tan evvel Xavier Gilardoni tarafından icat edilmiştir. Diğer yenilikleri rüzgâra ve yağmura karşı emniyet ve tesbit kolaylıkları takip etti. 19. asrın sonuna ka-dar düz kiremitler ağaç vidaları ile bağ-lanırdı. Sonraları, bağlama işi kiremidin bi-timindeki tabiî çivilerle oldu.
Bu zamana kadar düz kiremit talep edi-liyordu. Kenetli kiremit, Avrupa'da çabuk yayıldıysa da İngiltere'de fazla rağbet
yap-madı. Arduvaz'm kullanılışında da değişik-lik oldu. İyi bir çatı örtüsü malzemesi idi. Nakliyesi zor olduğu için sonraları taşocak-larının bulunduğu yerlerde kullanılmaya başlanmıştır. Kana! sisteminin inşasından sonra 18. asır esnasında Gal arduvazı İn-giltere.ye götürüldü. 19. asrın son yarısın-da aranan bir çatı malzemesi oldu. Bu rağ-bet 1. Dünya Savaşma kadar devam etti. Bundan sonra rağbet hızla düşmeye başladı. 1893 te İngiltere 662.000 tonla en yüksek verimi verdi. 1913 te istihsal 367.000 tona düştü. 1957 de 100.000 tona düşmüştü.
Beton kiremidin doğuşu :
1. Dünya Harbinden sonra arduvaz ki-remit rağbetini kaybetti. 1939 - 4 5 harbleri arasında da toprak kiremide olan rağbet azalmaya başladı. Çünkü, toprak kiremidin bünyesine karıştırılan nehir kumunun için-de özlü toprak bulunmadığı için dayanıklı-lığı azdı. Beton kiremit bir zaman için be-ğenilmedi. İmalât su geçirmeye mâni ola-madığı için birçok muvaffakiyetsizliğe uğ-radı. 1900 ün başlarında; İngiltere, Hollanda ve diğer Avrupa memleketlerine götürüldüğü sıralarda renklendirme teşebbüsleri yapıldı. Hatalı teknikten dolayı b o y a m a işi muvaf-fakiyetli olmadı. Böylece birçok imalâtçılar renksiz beton kiremit yanmaya devam et-tiler.
1930 a kadar makine operasyonundaki inkişaf mühim değildi. Müteakip 10 sene
içinde tam otomatik makineler mütecanis, kuvvetli, az işçilik istiyen kiremitler imâl ettiler. Sonunda beton kiremit çatı örtüsü malzemesi piyasasına girdi.
Müteakip ilerlemeler olağanüstüdür. 1948 de Britanya piyasasının % 13 ü n ü teş-kil etmekte idi. 1961 de ev çatılarının % 82 si beton kiremitti. Diğer memleketler de aynı temayülü takip etti. Avustralya'da bu oran % 60 tı. Almanya'da beş senede 20 fabrika tesis edildi. Bunlar yeni çatıların % 30 unu beton kiremitle örttüler. Bu işin lider imalâtçılarından biri Britanya'da Ga-teshead'deki A d a m s Powel'dir. Son zamanlarda hesaplanmıştır ki, bütün dünyada m a -kineleri ile 1.2C9 milyon kiremit imâl edil-miştir. Bu rakam devamlı olarak artmak-tadır. 1959 da Batı Almanya'da 8 tane be-ton kiremit fabrikası kurulmuştur. 2 maki-ne tesisi vapurla Bulgaristan'a, 2 tesis de Avustralya'ya gönderilmiştir.
Bugün, beton kiremidin de toprak kire-mit gibi rakipleri arasında avantajlı duru-mu vardır. Bunların değerlerini kaybedece-ğini tasavvur etmek zordur. Çeşitli ölçüler-de yapılabilirler. D o n a mukavimdirler, yağ-mur geçirmezler. Renk ve şekil çeşidi çoğal-mıştır. Bunları yerleştirmek de kolaydır. Endüstri gittikçe ilerlediği için sahip oldu-ğumuz en ucuz çatı örtüsü malzemeleridir.
