TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI
1994
YILLIK RAPOR
T Ü R K İ Y E C U M H U R İ Y E T M E R K E Z B A N K A S I
ANONİM ŞİRKETİ
20 Nisan 1995 tarihli
HİSSEDARLAR GENEL KURULU’NA sunulan
1994
ALTMIŞÜÇÜNCÜ HESAP YILI HAKKINDA BANKA MECLİSİNCE HAZIRLANAN
FAALİYET RAPORU
BİLANÇO, KÂR VE ZARAR HESABI
DENETLEME KURULU RAPORU
ANKARA 1995
T Ü R K İ Y E C U M H U R İ Y E T M E R K E Z B A N K A S I
Yaman TÖRÜNER Başkan
A n k a r a , N is a n 1995
1994 y ılı T ü rk e k o n o m is in d e ç o k ö n e m li g e liş m e le r in y a şa n d ığ ı b ir y ıl o lm u ştu r.
Y ılın ilk ay la rın d a m a li p iy a sa la rd a o rta y a çık a n d a lg a la n m a la r k ısa s ü r e iç in d e tü m e k o n o m ik fa a liy e tle r i d e e tk ile m iştir . K rizle m ü c a d e le d e bir y a n d a n m a li p iy a sa la r d a y e n id e n istik ra r sa ğ la y a ca k k ısa v a d e li ö n le m le r a lın ırk en , d iğ e r y a n d a n e tk ile r in i o rta v a d e d e g ö s t e r e c e k , e k o n o m iy i y e n id e n y a p ıla n d ırm a y a y ö n e lik a d ım la r a tılm ıştır.
1994 y ılın d a D ü n y a ’da v e ü lk e m iz d e k i ö n e m li g e liş m e le r ışığ ın d a , T ü r k iy e e k o n o m is in i, iz le n e n p a ra p o litik a la r ın ı v e m a li p iy a sa la r ı a y rın tılı b iç im d e ir d e le y e n bir b e lg e o la r a k 1994 y ılı T ü rk iy e C u m h u r iy e t M e r k e z B a n k a sı Y ıllık R a p o r u ’nu in c e le m e le r in iz e su n u y o ru z.
S a y g ıla rım ızla .
GÜNDEM
1- Banka Meclisi ve Denetleme Kurulu’nun 1994 Hesap Yılına ait raporlarının okunması ve görüşülmesi; Bilanço, Kâr ve Zarar Hesabının onaylanması.
2- Kârın teklif gereğince dağıtılmasının karara bağlanması, 3- Banka Meclisi ve Denetleme Kurulu’nun ibrası.
4- 3985 Sayılı Kanun ile 1211 Sayılı Bankamız Kanunu’nun 1., 40/II-d, 50, 51 ve Geçici 9. maddelerinde yapılan değişiklik ve eklentiler paralelinde Bankamız Esas Mukavelesinde değişiklik ve eklenti yapılması hususunun Bankamız Kanunu’nun 16. maddesi uyarınca Genel Kurul’un onayına arzı.
5- Banka Meclisi’nde görev süreleri 30 Nisan 1995 tarihinde sona erecek iki üyelik için seçim yapılması.
6- Ölüm nedeniyle Denetleme Kurulu’nda boşalan (B-C) Sınıfları bir üyelik için Türk Türk Ticaret Kanunu’nun 351. maddesi gereğince; ilk Genel Kurul’a kadar görev yapmak üzere Denetleme Kurulu Üyelerince 6.10.1994 tarihinde seçilen üyenin bilgiye arzı.
7- Denetleme Kurulu’nda görev süresi 30 Nisan 1995 tarihinde sona erecek iki üyelik için (B-C) Sınıfları Hissedarlarınca bir, (D) Sınıfı Hissedarlarınca bir üye seçimi.
İ Ç İ N D E K İ L E R
I . D I Ş E K O N O M İK G E L İŞ M E L E R ... 1
1 .1 . D Ü N Y A E K O N O M İS İN İ E T K İL E Y E N S İ Y A S A L G E L İŞ M E L E R ... 1
1.2. D Ü N Y A E K O N O M İS İ ... 1
1 .2 .1 . S a n a y ile şm iş Ü lk e le r ... 2
1 .2 .2 . G e liş m e k te O la n Ü lk e le r ... 4
1 .2 .3 . E sk i M erk ezi P la n lı A v r u p a E k o n o m ile r i ve B a ğ ım sız D e v le tle r T o p lu lu ğ u ... 6
1 .2 .4 . D ü n y a T ica reti ... 7
1 .2 .5 . U lu sla r a r a sı M a li P iy a sa la r ... 8
1 .2 .6 . E k o n o m ik B ü tü n le ş m e H a rek etleri ... 10
I I . T Ü R K İ Y E E K O N O M İ S İ N D E K İ G E L İŞ M E L E R V E P A R A P O L İ T İ K A S I ... 13
II. 1. G E N E L D E N G E ... 14
II. 1 .1. E k o n o m in in A r z Y ö n ü : S e k tö r e l Ü retim G e lişm eleri ve İth a la t ... 18
II. 1 .2. E k o n o m in in T a le p Y ö n ü : İç T a le p v e İh ra ca t ... 2 0 II. 1 .3. İşg ü cü P iy a sa s ı ... 21
II. 1.4 Ü cret v e M a a şla r ... 23
11.2. K A M U M Â L İ Y E S İ V E İÇ B O R Ç L A N M A ... 24
11 .2 .1 . K am u M â liy e si ... 24
11.2 .2 . İç B o r ç la n m a ... 33
11.2 .3 . T a rım sa l D e s te k le m e ... 37
11.3. Ö D E M E L E R D E N G E S İ V E D İŞ B O R Ç L A N M A ... 39
1 1 .3 .1 . Ö d e m e le r D e n g e si ... 39
11.3 .2 . D ış B o rçla r ... 45
11.4 . P A R A P O L İT İK A S I ... 48
11 .4 .1 . P a r a sa l H e d e fle r ... 50
11.4 . 2 . M erk ez B a n k a sı A n a litik B ila n ç o su ... 52
1 1 .4 .3 .P a r a -K r e d i G e lişm e le r i ... 56
11.4 .4 ... F a iz O r a n la r ı... 60
11.4 .5 . D ö v iz K u r la r ı... 61
I I I . M A L İ P İ Y A S A L A R ... ... 67
III. 1. B A N K A C I L I K S E K T Ö R Ü V E K R E D İ P O L İ T İ K A S I ... 67
III. 1 .1. T ü r k iy e C u m h u r iy e t M e r k e z B a n k a sı ... 67
III. 1 .2 . B a n k a la r ... 70
111.2 . P A R A P İ Y A S A L A R I ... 84
111.2 .1 . D e v le t İç B o r ç la n m a S en etleri P iy a s a s ı ... 85
111.2 .2 . A ç ık P iy a sa İşlem leri ... 87
111.2 .3 . B a n k a la ra ra sı P a r a P iy a sa s ı ... 89
111.3. D Ö V İ Z , E F E K T İF V E A L T IN P İ Y A S A L A R I ... 91
111.3.1. D ö v iz ve E f e k t if P iy a sa la r ı ... 91
111.3 .2 . A ltın P iy a sa sı ... 96
111.4 . M E N K U L K IY M E T P İ Y A S A L A R I ... 98
111.4 .1 . B irin cil P iy a sa la r ... 98
111.4 .2 . İk in cil P iy a sa la r ... 99
111.4 .3 . İsta n b u l M en k u l K ıy m etler B o r sa sı(İM K B ) ... 100
111.4 .4 . M e n k u l K ıy m et Y a tırım F o n la r ı... 102
IV . Y Ö N E T İ M , P E R S O N E L V E İ D A R İ İ Ş L E R ... 103
IV . 1. B A N K A M E C L İS İ ... 103
I V .2. Y Ö N E T İM K O M İT E S İ ... 103
I V .3. D E N E T L E M E K U R U L U ... 104
I V .4 . K A D R O V E P E R S O N E L D U R U M U ... 104
I V .5. E Ğ İT İM E T K İN L İK L E R İ ... 105
I V .6 . D İĞ E R E T K İN L İK L E R ... ... 106
I V .6 .1 . B ilg isa y a r la şm a ... 106
V . M E R K E Z B A N K A S I B İ L A N Ç O S U ... 109
V . l . B İL A N Ç O A Ç IK L A M A S I ... 109
V .2 . 1993 Y IL I K Â R I V E D A Ğ IT IM I ... 119
D E N E T L E M E K U R U L U R A P O R U ... 121
B İ L A N Ç O K Â R Z A R A R H E S A B I ... 123
Y A S A L V E İ D A R İ D Ü Z E N L E M E L E R ... 129
İS T A T İ S T İK T A B L O L A R I ... 147
B İ L A N Ç O K A R Ş I L A Ş T I R M A L A R I ... 205
İSTATİSTİK TABLOLAR]
T a b lo 1 : E k o n o m in in G en el D e n g e si (C ari F iy a tla rla ) ... 149
T a b lo 2 : E k o n o m in in G en el D e n g e si (1 9 9 3 F iy a tla r ıy la ) ... 149
T a b lo 3 : G a y r isa fi M illi H a s ıla (C ari Ü retici F iy a tla r ıy la ) ...150
T a b lo 4 : G a y r isa fi M illi H a sıla (1 9 8 7 Ü r e tic i F iy a tla r ıy la ) ...150
T a b lo 5 : S e k tö r le r İtib a riy le S a b it S erm a y e Y a tırım la r ı (C ari F iy a tla rla ) ... 151
T a b lo 6 : S e k tö rle r İtib a riy le S ab it S erm a y e Y a tırım la rı ( 1993 F iy a tla r ıy la ) ... 151
T a b lo 7 : S e ç ilm iş S ın ai M a m tiiler Ü retim i ...152
T a b lo 8 : E n erji D e n g e s i (M ily o n T o n P e tr o l E şd eğ er o la r a k “ M T P E ” ) ... 154
T a b lo 9 : S e ç ilm iş T a rım Ü rü n leri ...155
T a b lo 10 : B eled iy e lerce V erilen R u h sa tn a m eler e G ö r e Y en i İn şa a t ... 156
T a b lo 11 : B ele d iy e lerce V erilen Y apı K u lla n m a İzin B elg elerin e G ö r e Y en i İla v e v e y a K ısm en B iten Y a p ıla r ... 156
T a b lo 12 : U la ştır m a H izm etleri ... 157
T a b lo 13 : H a b e r le şm e H iz m etleri ... 158
T a b lo 14 : İş İstey en ler ve A ç ık işler ... 159
T a b lo 15 : D ış Ü lk eler e G ö n d erile n İşçiler ... 159
T a b lo 16 : T o p lu İş S ö z le şm e le r i ...160
T a b lo 17 : G revler ve L o k a v tla r ...160
T a b lo 18 : F iyat İn d ek sleri ... 161
T a b lo 19 : A ltın F iyatları ...161
T a b lo 2 0 : F iyat İn d ek sleri (A y lık ) ... 162
T a b lo 21 : A ltın F iyatları (A y lık ) ... 162
T a b lo 22 : T a rım sa l D e ste k le m e F iy a tla rı ... 163
T a b lo 23 : K o n s o lid e B ü tçe ... 164
T a b lo 24 : K am u İk tisa d i T eşeb b ü sleri F in a n sm a n D e n g esi ...165
T a b lo 25 : F o n K ayn ak ve H arca m a la rı (C ari F iy a tla rla ) ... 166
T a b lo 26 : K o n s o lid e B ü tçe Ö d en ek le ri, H a rca m a la rı ve G elirleri ...167
T a b lo 27 : K am u B orçları (İç B orçlar) ... 167
T a b lo 28 : K am u G irişim leri H a k k ın d a Ö zet B ilgiler ... 168
T a b lo 2 9 / A : P a ra sa l Y etk ililer- S ek tö rel H e sa p la r ... 170
T a b lo 2 9 / P : P a r a sa l Y etk ililer - S e k tö r e l H esa p la r ... 171
T a b lo 30 : M erk ez B a n k a sı - K rediler K u ru m sal S ek tö rler e G ö re ...172
T a b lo 31 : M erk ez B a n k a sı - M e v d u a t ...173
T a b lo 3 2 / A : M e v d u a t B a n k a la rı - S e k tö r e l H e sa p la r ...174
T a b lo 3 2 / P : M e v d u a t B a n k a la rı - S e k tö r e l H esa p la r ... 175
T a b lo 3 3 /A : M ev d u a t B a n k aları - M ev d u a t ... 176
T a b lo 3 3 / P : M ev d u a t B a n k aları - M ev d u a t ... 177
T a b lo 34 : M e v d u a t B an k aları - K rediler ...178
T a b lo 3 5 / A : K a lk ın m a ve Y atırım B a n k aları - S ek tö rel H esa p la r ... 180
T a b lo 3 5 /P : K a lk ın m a ve Y atırım B an k aları - S e k tö r e l H e sa p la r ... 181
T a b lo 36 : K alk ın m a ve Y atırım B a n k aları K redileri ...182
T a b lo 37 : B a n k a c ılık S ek tö r ü - K redi H a c m i ... 183
T a b lo 38 : P a ra sa l S e k tö r A n a litik B ila n ç o su ...184
T a b lo 39 : M erk ez B a n k a sı - A n a litik B ila n ç o ... 185
T a b lo 4 0 : İhraç E d ilen M en k u l D eğerler ... 186
T a b lo 41 : U lu sla r a ra sı R ezervler ... 186
T a b lo 42 : D ış T ica ret ... 187
T a b lo 43 : İh racatın S ek tö rel D a ğ ılım ı ... 188
T a b lo 4 4 : İth a la tın S e k tö rel D a ğ ılım ı ... 189
T a b lo 45 : Ü lk e le r e G ö r e İh racat ve İth a la t ... 190
T a b lo 4 6 : Y a tırım , T ü k e tim v e H a m m a d d e İth a la tı ... 191
T a b lo 47 : K a y n a k la rın Ç eşid in e G ö r e İth a la t ... 191
T a b lo 48 : Ö d em ele r D e n g e si ... 192
T a b lo 49 : Ö d em eler D e n g e sin d e k i B azı K alem lerin A y rın tıla r ı ... 193
T a b lo 50 : D ış B orç B a k iy esi (D ö n e m S o n u ) ...194
T a b lo 51 : D ış B o rç S to k u n u n Yıl S o n la rı K urlarıyla D ö v iz C in slerin e G ö r e D a ğ ılım ı ... 195
T a b lo 52 : K redi M e k tu p lu D ö v iz T e v d ia t H e s a p la n ... 196
T a b lo 53 : D ö v iz T e v d ia t H esa p la rı ... 196
T a b lo 54 : D ış B o rç Ö d em eleri P r o je k s iy o n u ...197
T a b lo 55 : Y a b a n cı S erm a y eli Ş irk etlerin S e k tö r e l D a ğ ılım ı ... 198
T a b lo 56 : Y a b a n c ı S erm a y e İz in le r in in Y ılla ra G ö r e D a ğ ılım ı ... 199
T a b lo 57 : 1994 Y ılı D ev let İç B o rçla n m a S en etleri İh ale F aizleri ...200
T a b lo 58 : 1994 Y ılı D e v le t İç B o r ç la n m a S en etleri İh a leler in d e S a tıla n M ik tarlar ... 2 0 0 T a b lo 59 : B a n k a la ra ra sı P a ra P iy a sa s ı İşlem leri ... 201
T a b lo 6 0 : D ö v iz ve E f e k t if P iy a sa la r ı İşlem leri ...201
T a b lo 61 : T a rtılı E f e k t if R eel K ur ...202
T a b lo 62 : S ın ıfla r ın a G ö r e F iili P e r so n e l D u ru m u ... 203
T a b lo 63 : T .C .M .B . Ş u b e , T e m silc ilik ve B ü roları ... 204
GRAFİKLER
G r a fik I I .4 .1 : P a ra Ç a r p a n ı ...59 G r a fik I I .4 .2 : R ezerv P a r a Ç a r p a n ın ın B ileşen leri ... ... ...60 G r a fik I I . 5.1 : D İE - T o p ta n E ş y a v e Ö zel İm a la t S a n a y ii F iy a tla r ı ...6 4 G r a fik I I . 5 .2 : D İE - T o p ta n E şy a ve T ü k e tic i F iy a tla r ı ...64 G r a fik I I I .3 .1 : D ö v iz K urları ... ...93
Saygıdeğer Ortaklar,
Bankamızın altmışüçüncü hesap yılı sonuçlarını gösteren 1994 yıh Bilançosu ile Kâr ve Zarar Hesabını inceleme ve onayınıza sunar, yüksek Kurulunuzu saygı ile selamlarız.
Bankamızın işlemlerini incelemeye başlamadan önce, 1994 yılında, dünya ve ülke ekonomisindeki gelişmeleri gözden geçirmekte yarar görüyoruz. Bu nedenle, raporda uluslararası ekonomik gelişmeler ile bağlantılı olarak ülke ekonomisinin ayrıntılı bir incelemesini sunuyoruz.
31 Aralık 1994 TARİHİNDE
TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI
BANKA MECLİSİ BAŞKAN ÜYELER
DENETLEME KURULU ÜYELERİ
YÖNETİM KOMİTESİ BAŞKAN
BAŞKAN YARDIMCILARI
YAMAN TÖRÜNER ZEKERİYA AKÇALI
PROF. DR. BİLSAY KURUÇ NACİ ÜNVER
PROF. DR. ERDOĞAN SORAL HÜSAMETTİN ATABEYLİ TİMUR ERKMAN
HİKMET İZBUL HİLMİ OKÇU NECATİ GÜVEN SABRİ CERİT
YAMAN TÖRÜNER
NEDİM USTA O. CAVİT ERTAN AYKUT EKZEN
PROF. DR. SELÇUK ABAÇ
1994
A L T M IŞ Ü Ç Ü N C L ' H E S A P Y IL I H A K K I N D A
B A N K A M E C L İ S İ N C E H A Z I R L A N A N
F A A L İ Y E T R A P O R U
BİRİNCİ BÖLÜM
DIŞ EKONOMİK GELİŞMELER
1.1. DÜNYA EKONOMİSİNİ ETKİLEYEN SİYASAL GELİŞMELER 1994 yılının başlıca siyasi olayları; Sırplar’ın Bosna H ersek’de saldırılarını sürdürmeleri, Filistin ile İsrail ve Ürdün ile İsrail arasında imzalanan barış anlaşmaları, Amerika Birleşik Devletleri Başkanı Bili Clinton ile Rusya Devlet Başkam Boris Yeltsin’in arasındaki zirve, Güney Afrika’da ilk kez bütün etnik grupların ve siyahların katıldığı demokratik seçimlerin yapılması, Azerbaycan’daki iç karışıklıklar, Rusya’nın Çeçenistan’a müdahalesi, Kıbrıs sorununa çözüm bulmaya yönelik Güven Artırıcı Önlemler Paketi (GAÖP)’nin uygulamaya konulmak üzere müzakerelerin başlatılması ve Kıbrıs Rum Yönetimi’nin, Zürih ve Londra Anlaşmalarını gözetmeden, Avrupa Birliği ile tam üyelik müzakerelerine başlaması ile Avrupa Birliği Adalet Mahkemesi’nin KKTC’ye yönelik ambargonun kaldırılmasını öngören, GAÖP’nin özüne ters düşen bir karar alarak Kıbrıs Türk tarafının ürünlerine yasak koyma karan alınması olarak özetlenebilir.
Dünya ekonomisini ilgilendiren diğer bir gelişme de gümrük duvarlarının indirilerek uluslararası ticarette sınırların kaldırılmasını amaçlayan Uruguay Round görüşmelerinin sonuçlanması ve Dünya Ticaret Örgütü’nün 1 Ocak 1995 tarihinde resmen çalışmalarına başlamasıdır.
12
.
DÜNYA EKONOMİSİDünya ekonomisi ve ticaretinde bir süredir yaşanan durgunluk 1994 yılın m ikinci yarısında yerini canlanmaya bırakmıştır. Durgunluğun aşılmasını sağlayan önemli gelişmeler, Uruguay Çok Taraflı Ticaret Görüşmelerinde elde edilen başarı, başlıca gelişmiş ülkelerde mali disiplini öngören programların uygulamaya konulması, Avrupa ülkelerinin çoğunda faiz hadlerinin düşmesi ve Avrupa Para Sistemi (EM S)’ndeki istikrarsızlıkların azalması olarak sıralanabilir. Japonya’da ekonomiyi canlandırmak üzere hazırlanan programlar, Asya, bazı Latin Amerika ülkeleri ve birçok gelişmekte olan ülkede uygulanan istikrar ve yapısal uyum programlarının büyümeye süreklilik kazandıracak önlemlerle desteklenmesi, eski Doğu Bloku ülkeleri ile düşük gelirli ülkelere daha
fazla kaynak aktarılması, son yıllarda dünya ekonomisinde görülen durgunluğun aşılması yolunda öteki gelişmeleri oluşturmuştur.
Bu gelişmeler doğrultusunda, dünyada üretimin 1994 yılında yüzde 3, 1995 yılında ise yüzde 3,5 oranında artması beklenmektedir. Bu da 1990
1993 dönemindeki artışın iki katma eşittir.
Kuzey Amerika, İngiltere, Avustralya ve Yeni Zelanda başta olmak üzere, OECD ülkelerinde büyüme artarken, işsizlik azalmaktadır.
Ekonomik canlanma bazı Avrupa ülkelerinde gözlenirken, kıta Avrupası’nm tümünde iç talebin artışı düşük hızda gerçekleşmiştir.
1*2.1. Sanayileşmiş Ülkeler
1994 yılında sanayileşmiş ülkelerde görülen durgunluk giderek ortadan kalkmıştır. Büyümenin beklentileri aşarak yüzde 2,8’lik bir orana ulaşacağı tahmin edilmektedir.
Amerika Birleşik Devletleri ekonomisi 1994 yılında yüzde 3,9 oranmda büyürken, enflasyon yüzde 2 olarak gerçekleşmiştir. Federal Reserve, kısa vadeli faiz oranlarmı yıl içinde birkaç kere yükselterek yüzde 3,2’den yüzde 6,3’e çıkartmıştır. Buna rağmen ABD doları, bütçe açığı ve dış ticaret açığının devam etmesi nedeniyle değer kaybetmeye devam etmiş, yıl içinde Japon yeni karşısında 96,2’ye, Alman markı karşısında ise 1,49’a gerileyerek II. Dünya Savaşı sonrasındaki en düşük düzeyine ulaşmıştır. Öte yandan, 1992 yılında yüzde 7,4’e yükselen işsizlik oranı düşüş eğilimine girerek 1994 yılında yüzde 6,1 olmuştur.
Japon ekonomisinde 1993 yılında hesaplanan binde l ’lik büyüme, 1994 yılında yüzde l ’e yükselirken, enflasyon, binde 6’ya gerilemiştir.
Japonya’nın ticaret fazlası başta Amerika Birleşik Devletleri ve pek çok sanayileşmiş ülkede sorun yaratırken, ülke daha önceden Amerika Birleşik Devletleri’nin ele geçirdiği pazarlarda geniş pay kapmıştır. 1994 yılı sonunda kısa vadeli faiz oranı yüzde 2,2, 1988 yılından itibaren düşme eğilimi gösteren işsizlik oranı ise yüzde 2,9 olmuştur.
1990 yılında yüzde 5,7 oranında büyüyen Alman ekonomisi, Doğu ile Batı Almanya’nın birleşmesinin ardından geçen iki yıl içerisinde bu yüksek büyüme oranına ulaşamazken, 1993 yılında 1,1 oranında daralma söz konusu olmuştur. Ancak, 1994 yılında Alman ekonomisi büyük bir hamle yaparak yüzde 2,8 oranında büyümüştür. Bu Almanya'nın Avrupa’da
üstlendiği rol açısından önümüzdeki yıllarda önemli olacaktır. Almanya’da 1990 yılında 3,2 olan yıllık enflasyon daha sonraki yıllarda artış eğilimi göstermiş, ancak 1994 yılında yüzde 2,3’e gerilemiştir. Birleşmeden sonra ekonomik kaynakların büyük ölçüde Doğu’nun imarına ayrılmasından doğan sorunlar, işsizliğin artmasına neden olmuş, 1990 yılında yüzde 6,2 olan işsizlik oranı 1991, 1992 ve 1993 yıllarında sırasıyla yüzde 6,7, yüzde 7,7, yüzde 8,8 olmuş ve 1994 yılında da yüzde 9,6’ya çıkmıştır. 1993 yılında yıllık ortalaması yüzde 7,2 olan kısa vadeli faiz oranı 1994 yılı sonunda yüzde 5,6 oranına gerilemiştir.
1994 yılının son aylarında İngiltere’de enflasyon son 27 yılın en düşük düzeyine gerilemiştir. 1993 yılında yüzde 3,4 olan enflasyon oranı 1994 yılında yüzde 2,2’ye inmiştir. Bir önceki yıl yüzde 2 büyüyen İngiliz ekonomisi ise, 1994 yılında yüzde 3,5 oranmda büyümüştür. İşsizlik oranında 1993’den itibaren görülen düşme eğilimi 1994 yılında da yüzde 9,4’e düşerek sürmüştür. Sözkonusu oranm 1996 yılında yüzde 8’in altına düşeceği tahmin edilmektedir. Kısa vadeli faiz oram, 1993 yılında yüzde 5,9, 1994 yılı sonunda yüzde 6,4 olmuştur.
1994 yılında yüzde 2,2 oranmda büyüyen Fransız ekonomisinin, 1995 yılından itibaren hız kazanarak 1996’da yüzde 3,2 oranmda büyümesi beklenmektedir. Yıllık enflasyonun 1994 yılında yüzde 1,3 olduğu Fransa’da işsizlik oranı, yüksek bir yapısal işsizliğe sahip olan İspanya’dan sonra Avrupa ülkeleri arasmda en yüksek düzeydedir. 1994 yılında İspanya’da işsizlik yüzde 24,3 olarak gerçekleşirken, Fransa’da yüzde 12,6 olmuştur. 1993 yılında yüzde 8,6 olan kısa vadeli faiz oranı ise düşme eğilimini sürdürerek 1994 yılı sonunda yüzde 5,8’e gerilemiştir.
1993 yılında ekonomisi binde 7 oranmda küçülen İtalya 1994 yılından itibaren büyüme hızını yüzde 2,2’ye çıkarmıştır. 1994 yılında enflasyon azalma eğilimine girmiş ve 1993 yılındaki yüzde 4,4 düzeyinden yüzde 3,1’e gerilemiştir. Ancak, borç sorunu 1994 yılında da devam etmiştir. 1995 bütçesi planlandığı şekilde gerçekleşirse, kamu açığının GSYİH’ya oranı yüzde 8 olacaktır. Borç sorununun 2000’li yıllara taşınacağı tahmin edilmektedir. Artan işsizliğin etkilediği ülkelerin başmda gelen İtalya’da 1994 yılında yüzde 11,3 olan işsizlik oranmm, Avrupa Birliği ülkelerinde uygulanan ekonomik politikalar nedeniyle önümüzdeki on yıl içinde artış göstermesi beklenmektedir. 1993 yılında yüzde 10,7 olan kısa vadeli faiz oranı 1994 yılı sonunda yüzde 8,6’ya düşmüştür.
1994 yılı Kanada için, tüketici güveni ile iş hayatına ilişkin güvenin arttığı yıl olmuştur. Ülkede 1993 yılında yüzde 11,2 olan işsizlik oranı yüzde 10,5 düzeyine gerilerken, büyüme oranı sanayileşmiş ülkeler arasında en yüksek düzey olan yüzde 4,1, enflasyon ise sanayileşmiş ülkeler arasında Japonya ile birlikte en düşük düzey olan binde 6 olarak gerçekleşmiştir. Ö te yandan, Kanada’da bir önceki yıl yüzde 5,0 olan kısa vadeli faiz oranm 1994 yılı sonunda yüzde 5,4’e yükseldiği gözlenmiştir.
1.2.2 Gelişmekte Olan Ülkeler
Gelişmekte olan ülkelerde 1994 yılındaki ortalama büyümenin, 1992
1993 yıllarında kaydedilen büyüme oranına yaklaşarak yüzde 5,5 olarak gerçekleşeceği tahmin edilmektedir. Birkaç yıldır gözlenen yüksek büyüme, gelişmekte olan ülkelerde büyük farklılıklar göstermektedir. Pek çok ülkede büyüme hızı ve yaşam standardı düşük düzeylerde kalırken bazı ekonomiler dünyanın en hızlı büyüyen ekonomileri olmuştur. Bu ülkelerde kişi başına düşen gelir hızla artmaktadır. Farklılıklar, büyük ölçüde, makroekonomik istikrar ve yapısal reform programlan uygulamaları ile doğrudan bağlantılıdır.
Gelişmekte olan ülkelerde, 1989 yılından itibaren yabancı sermaye girişlerinde kaydedilen artış 1994 yılında da devam etmiştir. Bunun sebebi, bazı sanayileşmiş ülkelerde görülen durgunluğun yanısıra, bazılarında büyümenin sürmesi ve Amerika Birleşik Devletleri, Kanada gibi bazı sanayileşmiş ülkelerde de faiz hadlerinin yükselmesi ile gelişmekte olan ülkelerin izlediği ekonomik politikalardır. Ayrıca, birkaç ülkenin gelişen finans piyasası, sanayileşmiş ülkelerden kaynak aktarımına elverişli ortam yaratmıştır. Bu tür bir sermaye aktarımından yararlanan ülkeler uygun makroekonomik, ticaret ve kur politikaları sonucunda büyünie oranmm artış göstermesinin beklendiği ülkeler olmuştur. Bu ülkeler, sağlanan yabancı sermayenin borca dönüştüğü 1970’li yılların tersine, bunları dış borç yaratmayan verimli alanlara kanalize etmeyi başarmışlardır.
Son iki yıldır yüksek oranda yabana sermaye girişine sahne olan Çin, dünyanın en hızlı gelişen ekonomileri arasmda yeralmaktadır. Bununla beraber hızlı büyüme, talebi artırmış ve enflasyon oranı yıllık olarak yüzde 20’nin üzerine çıkmıştır. 1994 yılının başmda döviz, finans sektörü, vergi sistemi gibi alanlarda ülke ekonomisini piyasa ekonomisine dönüştürmeye yönelik çeşitli yapısal reformlar yürürlüğe konulmuştur.
4 Türkiye Cumhuriyet Merkez. Bankası
Hindistan’da ise, 1991-1992 yıllarında uygulanmaya başlanan istikrar programı başarısını sürdürmekle beraber 1994 yılında enflasyon oranı yüzde 10’un üzerinde gerçekleşmiş ve sonuçta kapsamla bir vergi reformu
1994-1995 bütçesinde yeralmıştır.
Latin Amerika Ülkeleri’nin büyük bir kısmı 1990’ların başından itibaren ekonomilerinde başarılar elde etmişlerdir. Arjantin, Şili, Kolombiya ve Peru’da enflasyon azalırken, borç yükü hafiflemiş ve gerek yurt dışında, gerekse yurt içinde ekonomiye güven sağlanmış, yurt dışından önemli miktarlarda sermaye girişi gerçekleşmiştir.
Öte yandan, ekonomik kalkınmadan pay alamadıkları gerekçesi ile 1994 yılının Aralık ayında Meksika’nm güneyinde çıkan karışıklıkların ardından gündeme gelen siyasi istikrarsızlığa bağlı mali krizle birlikte, Meksika pesosu ABD dolan karşısında rekor düzeyde değer kaybetmiştir.
1994 yılında ülkede enflasyonun yüzde 7 dolaylarında gerçekleşmesine ve düşük oranda da olsa ekonominin büyümesine karşın, yaklaşık 30 milyar ABD dolan cari işlemler açığı sonucunda yapılan devalüasyonun yanısıra, mali piyasalarda gözlenen karmaşa nedeniyle özellikle borsaya yatırım yapan yabana yatınmcılann yatıranlarını çekmeleriyle ülkeden sıcak para çıkışı söz konusu olmuş, aynca uluslararası rezervler de önemli ölçüde azalmıştır. Başta ABD olmak üzere, Uluslararası Para Fonu ve G-10 ülkeleri ile diğer bazı ülkeler Meksika’da yaşanan krizin büyüyerek Güney Amerika’daki benzer özellikler gösteren ülkelere sıçramasını önlemek amacıyla yoğun bir yardım girişiminde bulunmuşlardır. Öncelikle, IMF ile
1 Şubat 1994 tarihinde 17,8 milyar ABD dolan tutarındaki Stand-by kredisinin onaylanmasının ardından, ABD Döviz İstikrar Fonu’ndan 20 milyar ABD doları ve Uluslararası Ödemeler Bankası’ndan 10 milyar ABD doları olmak üzere, ülkedeki yapısal reformların gerçekleştirilmesine yönelik yaklaşık 50 milyar ABD dolan tutarındaki uluslararası maddi desteğin gündeme gelmesi sözkonusu olmuştur.
1994 yılı içinde yeni bir ekonomik programın uygulamaya konulduğu Brezilya’da, 1 Haziran 1994 tarihinde yeni bir para birimi benimsenmiş, bunun yanısıra alınan önlemler sayesinde enflasyon önemli ölçüde düşürülebilmiştir. Venezüella’da ise ekonomik durum 1994 yılında zorlaşmıştır. Üretim azalırken, kamu finansmanında zorluklarla karşılaşılmış, bankacılık sektöründe yaşanan kriz, döviz ve fiyat istikrarını bozmuştur.
1994 yılında, birçok gelişmekte olan ülkenin tersine Afrika’nın güneyindeki pekçok ülkede ekonomik gelişmeler olumsuz olmuş, büyüme nüfus artışı ile orantılı gerçekleşmemiş, kişi başına gelir son dört yıldır yüzde 8’in üzerinde azalmıştır,
O rta Doğu ülkelerinde ise enflasyon yüksek düzeyini korumuş, 1992
1993 yıllarında bazı ülkelerde görülen imar faaliyetleri yavaşlamış, petrol fiyatlarının düşmesi sonucu petrol üreten ülkelerin gelir ve giderlerinde düşüşler görülmüş, bunun sonucunda da büyüme düşük bir hızda gerçekleşmiştir.
Dünya Bankası verilerine göre gelişmekte olan ülkelerin 1990 yılından bu yana artmakta olan borç ihracat oranlarının 1993 yılındaki yüzde 172’lik seviyesinden 1994 yılında yüzde 167’ye inmesi beklenmektedir. 1993’e oranla, gelişmekte olan ülkelerin dış borçlan 1994 yılında artarak 1,94 trilyon ABD dolarına yükselmiştir.
L2 J . Eski Merkezi Planlı Avrupa Ekonomileri ve Bağımsız Devletler Topluluğu
Merkezi planlamadan piyasa ekonomisine geçişin başladığı beş yıl öncesinden günümüze kadar Orta Avrupa ülkeleri, kararlılıkla bu amacı gerçekleştirmeye yönelik önlemleri uygulamaya koymuşlardır. Ancak, bu ülkelerin pek çoğunda önemli üretim düşüşleri gözlenmiştir. Aralarında Çek Cumhuriyeti, Macaristan, Polonya, Slovak Cumhuriyeti ve Slovenya’nın bulunduğu piyasa ekonomisini ilk olarak ve sıkı bir şekilde uygulayan ülkelerin yanısıra, Arnavutluk, Baltık ülkeleri ve Moğolistan’daki uygulamalar, ekonomik gelişme için makroekonomik istikrar ve yapısal reform programlarının kaçınılmaz olduğunu göstermiştir. Bu ülkelerde ekonomi, büyüme eğilimleri gösterirken, Rusya, Moldova, Ukrayna ve Kırgız Cumhuriyeti gibi birkaç ülkede tüketim düşmüş, bütçe açıklan ve yüksek enflasyon devam etmiş, istikrar sağlanamamıştır.
Eski merkezi planlı ekonomilerde ve Bağımsız Devletler Topluluğu’nda enflasyonun düşürülememesinde parasal dengenin sağlanamaması etkili olmuştur. Uzun vadeli devlet tahvili piyasasının gelişmemiş olması ile enflasyona yol açmayacak dış finansman imkanlarının olmayışı nedeniyle bütçe çoğunlukla para basılarak finanse edilmiş, bu da parasal dengeyi bozmuştur. Öte yandan, evvelce devlete ait
Türkiye Cumhuriyet M erkez Bankası
olan kuruluşların yeniden yapılanması sürecinde yeterli bir sosyal güvenlik ağının bulunmayışı işsizliğin daha da yaygınlaşmasına sebep olmuştur.
12
.
4.
Dünya TicaretiDünya ticaretinin 1994 yılında yüzde 7, 1995’te ise yüzde 6 oranmda büyüyeceği tahmin edilmektedir. Bu tahminler, son yirmi yılın yüzde 5 oranındaki büyüme hızı ortalamasını aşmaktadır. Büyüme oranındaki yükselme, sanayileşmiş ülkelerin ekonomilerindeki artan hareketliliği, eski merkezi planlı ekonomilerin güçlü ithalat taleplerini ve gelişmekte olan ülkelerin hızlı büyümelerini yansıtmaktadır. Gelişmekte olan ülkeler arasındaki ticaretin gelişimi ise hem serbest ticaret hem de bölge içi ülkeler arasındaki doğrudan yatırımların artışı ile desteklenmiştir.
Amerika Birleşik Devletleri’nde cari işlemler açığının 1994 yılında büyüyeceği tahmin edilirken 1995 yılında Gayri Safi Yurt İçi Hasıla (GSYIH)’nın yüzde 2,5’i oranında gerçekleşmesi öngörülmektedir.
Amerikan dolarının, Alman markı ve Japon yeni karşısında değer kaybetmesine rağmen, 1994 yılı cari işlemler açığı tahmininin büyümesi ABD’de iç talebin büyümesine bağlanmaktadır.
Japonya’da cari işlemler fazlasının 1994 yılında GSYİH’daki artışa rağmen düşeceği, 1995’te ise daha da küçülerek yurt içi hasılanın yüzde 2,8’i oranında gerçekleşeceği tahmin edilmektedir. 1994 yılı içinde Japonya’da ithalat hacmindeki artışa bağlı olarak dış ticaret dengesinde düşüş görülmüştür.
Almanya’da ise cari işlemler açığının 1994 yılında başladığı düşüşü sürdüreceği ve 1995’te GSYİH’mn binde 6’sı oranında gerçekleşeceği tahmin edilmektedir.
Son yıllarda gelişmekte olan ülkelere yönelik sermaye akışı bir yandan bu ülkelerde cari işlemler açığını artırırken öte yandan da döviz rezervlerinin artmasını sağlamaktadır. Büyüyen cari işlemler açıkları tüketim veya yatırımlardaki artışları yansıtmakta, ülkelere ve bölgelere göre değişim göstermektedir. Asya ülkelerinde yatırımlarda, rezervlerde ve sermaye akışında artış, batı yarımkürede ise sermaye girişi ve rezervlerde artış gözlenmiştir. Doğrudan yabancı yatırımlar ve izlenen rekabetçi kur politikası Çin’de ihracat artışını desteklerken 1994-1995 döneminde cari işlemler açığının GSYİH’nın yüzde l ’inin altma düşmesi beklenmektedir.
Latin Amerika ülkelerinde artan yabancı yatırımlara bağlı olarak ithalat
üzerindeki mali kısıtlamalar azalırken, 1990 yılından beri cari işlemler açıklarında artış görülmüştür. Meksika’da 1990 yılında cari işlemler açığı, GSYİH’nın yüzde 2,9’u iken, 1994 yılında yüzde 6,6’sı olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. 1994 yılında Afrika ülkelerinde özel sermaye yatırımları sınırlı olarak gerçekleşmiştir. Ortadoğu ülkelerinden Kuveyt’te ise 1993’te açık veren cari işlemler dengesinin 1994-1995 döneminde fazla vermesi beklenmekte, Mısır’da önceki yıllarda oluşan cari işlemler fazlasında ise Mısır poundu’nun değer kazanmasına bağlı olarak düşüş olacağı tahmin edilmektedir.
1.2.5. Uluslararası Mali Piyasalar
Döviz piyasalarında, 1994 yılında ABD dolan, Japon yeni ve Alman markı karşısında yüzde 12, Fransız frangı karşısında yüzde 11 değer kaybetmiştir. Avrupa ve Japonya ekonomilerinin büyüme tahminlerindeki olumlu gelişmeler Japon yeninin ve Alman markının ABD dolan karşısmda değer kazanmasında rol oynamıştır. 1994 yılında piyasalarda Amerika Birleşik Devletleri’ndeki sıkı para politikası beklentisinin tahminler doğrultusunda gerçekleşmemesi ve Almanya’da faiz oranlarının indirimine ara verilmesi de faiz beklentilerinin değiştirilmesine yol açmıştır. Amerika Birleşik Devletleri’nde cari işlemler açığı ve Japonya’daki cari işlemler fazlasından kaynaklanan iki ülke arasındaki ticari gerginlik ile yatırımcıların ABD dolarına indeksli menkul kıymetlerden kaçmaları ve sermaye akışının Japon menkul kıymetlerine kayması Japon yeninin değer kazanmasmda rol oynamıştır.
1994 yılında uluslararası sermaye piyasaları, uzun vadeli faizler üzerindeki baskı ve kurlardaki belirsizlikler nedeniyle zor bir yıl geçirmiş ve piyasalarda toplam borçlanma yüzde 16,6 artarak 954,5 milyar ABD dolarma yükselmiştir. Artışın en önemli nedeni orta vadeli euro-note programlarındaki ve sendikasyon kredilerindeki artışlardır.
Uluslararası ve yabana tahvil piyasasmda 1993’deki yüzde 44 artıştan sonra, 1994’de faiz oranlanndaki belirsizlikler nedeniyle düşüş gözlenmiştir. Sabit faizli ve varlığa dayalı tahvil ihraçları düşerken, dalgalı faizli tahvillerde artış gerçekleşmiştir. Hükümetler borçlanma kaynağı olarak uluslararası tahvil piyasalarma yoğun bir şekilde başvurmuşlar, tahvil ihracının kaynağım ise şirketlerden ziyade bankalar oluşturmuştur.
1994 yılında uluslararası mali piyasalarda orta vadeli borçlanmada
S Türkiye Cumhuriyet M erkez Bankası
artış gözlenmiş, yeni program euro ticari senetler düşerken orta vadeli euro-note programlan iki katın üzerinde artmıştır. Sendikasyon kredileri artarken vadeleri uzamış ve ek maliyetler düşmüştür. Uluslararası hisse senedi piyasası ihraçlarında da artış gözlenmiştir. Artış özellikle doğu Asya şirketlerinin ihraçlan ve özelleştirmelerden kaynaklanmıştır.
Uluslararası sermaye piyasalarına en büyük talep bu yıl da yüzde 88.1 ile OECD ülkelerinden gelmiştir. Gelişmekte olan ülkelerde yüzde 9’la toplam içinde en büyük ikinci payı alan gurup olma özelliğini korumuştur.
Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinin bu piyasalardan borçlanmasında ise düşüş gözlenmiştir.
Ekonomilerdeki düzelmenin hisse senedi piyasaları üzerindeki olumlu etkileri, uzun vadeli faiz oranlarının artışı ile gölgelenmiştir. Avrupa’daki dört büyük menkul kıymet piyasasının üçünde menkul kıymet fiyatlan Mayıs ortasında zirveye ulaştıktan sonra, Eylül aymm ortasına kadar düşmüş, hisse senedi piyasası göstergelerinde Almanya’da yüzde 5, Fransa’da yüzde 10 ve İtalya’da yüzde 20 düşüş gözlenmiştir. 1994 yılının ilk yansında Japonya’da menkul kıymetler piyasasında görülen fiyat düşüşlerine rağmen, Eylül ayı ortasında fiyatların 1993 yılı sonundan yüzde 15 daha yüksek olduğu görülmüştür. İngiltere’de ise yılrn ilk yarısında hisse senedi piyasasındaki fiyat düşüşünün kısmen yavaşlamasına rağmen Eylül ortasındaki fiyatlar 1994 yılı başındaki fiyatların yüzde 8 oranında altında kalmıştır. Amerika Birleşik Devletleri’nde hisse senedi fiyatlan 1994’ün ilk aylarındaki düşüşten sonra Eylül ayı ortasında 1993 yılı sonu fiyatlannın üzerine çıkmıştır.
Aralık ayında Brüksel’de toplanan Avrupa Birliği Maliye Bakanları, Avrupa Döviz Kuru Mekanizması (ERM), kur esneme aralıklarının yeniden düzenlenmesi konusunu ele almış, toplantı sonuç bildirisinde yüzde 15 olan esneme aralıklarının muhafaza edildiği açıklanmıştır. 1 Ocak 1995’ten itibaren Avrupa Birliği’ne tam üyeliğini takiben Avusturya’nın EMS’ne katılımını sağlayacak anlaşma Aralık ayında imzalanmıştır.
Avusturya şilininin Alman markına bağlanmış olması paralelinde Avusturya’nın, EMS’ne üyeliğinin uygulamada bir değişiklik getirmeyeceği, sadece döviz piyasalarına yapılacak müdahalelerin diğer üye ülkeler merkez bankalan ile uyumlu yürütülmesini zorunlu kılacağı tahmin edilmektedir. 1 Ocak 1995’te Avrupa Birliği’ne katılan Finlandiya ve
İsveç’ten farklı olarak Avusturya, gerekli çağrı yapıldığında ER M ’na katılmayı arzu ettiğini ifade etmiştir.
0 , 6 , Ekonomik Bütünleşme Hareketleri
Amerika Birleşik Devletleri, Kanada ve Meksika arasındaki ticaretin serbestleştirilmesi ilkesine dayanan, 1992 yılında imzalanan ve Kasım 1993’te ABD Temsilciler Meclisi tarafından onaylanan Kuzey Amerika Serbest Ticaret Antlaşması (NAFTA) 1 Ocak 1994 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Üçyüzyetmiş milyon tüketiciye yönelik büyük bir serbest ticaret bölgesi olan NAFTA, 6,77 trilyon ABD dolarlık mal ve hizmet sektörünü kapsamaktadır.
Nisan ayı ortasında yedi yıldır süren görüşmelerin ardından Uruguay Round arılaşmalarının M arakeş’te imzalanması, 1994 yılının dünya ticareti açısmdan en önemli gelişmeleri arasında yer almaktadır. 122 ülke tarafından imzalanan anlaşma ile 1 Ocak 1995’te Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması (GATT)’nın yamsıra Dünya Ticaret Örgütü’nün faaliyete geçmesi kararlaştırılmıştır. G A T Fuı 1947 yılında faaliyete geçmesinin ardından, gelişmiş ülkelerin sanayi ürünleri üzerindeki gümrük vergileri ortalama olarak yüzde 40 dolayındaydı. Ancak, Uruguay Round görüşmelerinin ardından gümrük vergilerinin ortalama yüzde 4’e düşmesi sonucu, gelişmiş ülkelere gümrük vergisine tabi olmaksızın giren ürünlerin oranı yüzde 20’den yüzde 43’e yükselmiştir. GATT anlaşması çerçevesinde hizmet sektöründeki ticaret, uluslararası kabul görmüş kurallara bağlanmış ve mal ticaretinin onüç kat artmasına olanak sağlamıştır. Halen, büyüme ve işsizlik konularına önemli katkıları olabilecek turizm, seyahat ve mali hizmetler konularının serbestleştirilmesine yönelik taahhütler bulunmaktadır.
Temmuz ayında Avrupa Birliği ile Baltık Cumhuriyetleri arasında serbest ticaret anlaşmaları imzalanmıştır. Baltık Cumhuriyetleri’ne sanayi mallarında serbest ticaret olanağı ile birlikte, tarım alanında da sınırlı imtiyazlar sağlayan anlaşmalarla, bu cumhuriyetlerin Birlik ile daha fazla bütünleşmeleri beklenmektedir.
Avusturya, İsveç ve Finlandiya’nın 1 Ocak 1995’ten itibaren Avrupa Birliği bünyesine katılımı 1994 yılı içinde sözkonusu ülkelerde gerçekleştirilen referandum sonuçları uyarınca gerçekleşmiş ve Avrupa Birliği’ne üye ülke sayısı 15’e ulaşmıştır. Norveç’te Kasım ayında yapüan
10 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
referandumda Avrupa Birliği’ne üyelik reddedilmiş, ancak düşük borçlanma, düşük bütçe açığı ve düşük enflasyonu amaçlayan, Maastricht kriterleri paralelinde bir ekonomi politikasının izleneceği ifade edilmiştir.
Diğer taraftan Avusturya, İsveç ve Finlandiya’nın EFTA'dan ayrılarak Avrupa Birliği üyeliğini kabul etmeleri üzerine EFTA ’da ortaya çıkan boşluğun eski Doğu Bloku ülkeleri tarafından doldurulması için Aralık ayında Polonya, Macaristan, Çek Cumhuriyeti, Slovakya, Bulgaristan ve Romanya ile görüşmelere başlanmıştır. Üyelik için kesin tarih belirlenmemekle birlikte, Avrupa Birliği, sözkonusu ülkelere sunduğu planda andan ülkelerin bakanlan ve Avrupa Birliği’nin liderleri arasında düzenli görüşmeler yapılması ve mevzuatlarının Avrupa Birliği tek pazarı ve rekabetçi kurallar çerçevesinde düzenlenmesi konusunda öneriler götürmektedir.
Türkiye, Ocak 1994’te EFTA ve Avrupa Birliği üyeleri lehine açıl;
tercihler getiren bir tarife rejimini yürürlüğe koyarak serbest mal dolaşımında önemli bir adım atmıştır.
Aralık 1964’te yürürlüğe giren Ankara Anlaşması’ndan >onra Türkiye gümrük birliğine geçiş için belirtilen takvim çerçevesinde hazırlıklarım sürdürmüştür. Türkiye ve Avrupa Birliği yetkilileri 6 Mart 1995 tarihinde Brüksel’de biraraya gelerek Ankara Anlaşması ve Katma Prıuckel’de öngörülen Gümrük Birliğini yürürlüğe koymak için karar almışlardır. Bu karar altı ana başlık altında 64 maddeden oluşmaktadır. Ana başlıklar;
malların serbest dolaşımı ve ticaret politikası, varıra ürünleri, gümrük tedbirleri, yasaların uyumlu hale getirilmesi, kurumsal önlemler, hazırlıklar tamamlanabilirse Gümrük Birliğinin 31 Aralık 1995 tarihinde başlamasıdır. Bundan sonra serbest ticaretin sağlayacağı iyileşmelerin gerek reel sektörde gerekse hizmet sektöründe görülmesi
beklenilmektedir. .
Gerekli önlemlerin yerine ne ölçüde getirildiği Ekim ayı sonundan önce bir tarihte değerlendirilecektir. Bu karara mali işbirliği konusunda deklerasyon eklenmiştir. Avrupa Birliği mali işbirliğini Gümrük Birliği’nden önce yeniden başlatma kararı almıştır. Türk Sanayi sektörünün yeni rekabet ortamına uyum sağlaması için Avrupa Birliği’nin bütçesinden, Avrupa Yatırım Bankası kaynaklarından, gerekirse uluslararası finansman fonlarından kaynak sağlanacağı mali deklerasyonda belirtilmektedir.
Karadeniz Ekonomik İşbirliği (KEİ) çerçevesinde gerçekleştirilen çalışmaların değerlendirilmesi amacıyla 30 Haziran 1994 tarihinde yapılan KEİ Dışişleri Bakanlan IV. Toplantısında, Karadeniz Ticaret ve Kalkınma Bankası’nın kurulmasına ilişkin daha önce hazırlanmış olan Banka’mn Kuruluş Anlaşması Taslağı onaylanmıştır. Arnavutluk, Ermenistan, Azerbaycan, Bulgaristan, Gürcistan, Yunanistan, Moldavya, Romanya, Rusya Federasyonu, Türkiye ve Ukrayna’nın üye olduğu Banka’nm amacı; bölgedeki ülkelerin ekonomik verimliliği sağlama sürecine etkin bir şekilde katkıda bulunmak, bölgesel projeleri teşvik ederek finansal destek sağlamak, kamu ve özel sektör projeleri için gerekli bankacılık hizmetlerini sağlayarak, üye ülkeler arasında ticari faaliyetleri geliştirmek olarak belirlenmiştir. Anlaşmanın, Banka sermayesinin en az yüzde 51’ine sahip olmak üzere en az altı üye ülke tarafından
imzalanmasının ardından, Banka’nm merkezi olan Selanik’te bir Geçici Komite oluşturularak Anlaşmayı imzalayan her ülkenin bu Komite’ye bir temsilci ataması kararı verilmiştir. Temsilcilerin oy hakkmm, her ülkenin Banka sermayesine katkı payının toplam sermayeye oranına göre belirlenmesi ve Komite kararlarının çoğunluk sistemine göre alınmasına karar verilmiştir.
Türkiye Cumhuriyet M erkez Bankası
İKİNCİ BÖLÜM
TÜRKİYE EKONOMİSİNDEKİ GELİŞMELER VE PARA POLİTİKASI
1993 yılının son aylarında mali piyasalarda istikrarsızlığın artması ve döviz kurlarındaki aşırı dalgalanmalar ekonomide geleceğe ilişkin kötümser beklentileri artırırken belirsizlik ortamını da beraberinde getirmiştir. Bunun yanısıra, giderek artan bütçe açıkları ve yükselen fiyatların yol açtığı iç dengesizlikler, ithalat artışı ve ağır dış borç ödeme koşullarının sonucu bozulan dış denge, 1994 yılındaki ekonomik gelişmeleri etkileyen önemli faktörler arasında yer almıştır.
1994 yılı başlarına gelindiğinde ise, yüksek kamu açıklarına rağmen faizlerin düşük tutulması sonucunda devlet iç borçlanma senetlerine olan talep düşmüş ve piyasadaki fazla likidite döviz piyasasına yönelerek kurlarda aşırı baskıya sebep olmuştur. Bu gelişmeler sonucunda döviz rezervlerinde çok büyük bir azalma olmuş ve döviz bankalar sistemi dışına çıkmıştır. Diğer yandan, ekonomik koşulların dış borçlanmaya elverişli olmaması nedeniyle, Hazine açıklarının Merkez Bankası kaynaklarından karşılanması sonucunda kamuya kullandırılan kredilerde de büyük bir artış olmuştur. 1994 yılının ilk çeyreğinde ekonominin bir kriz eşiğine gelmiş olması, kahcı tedbirler içeren ve bozulan dengeleri kısa sürede yerine getirecek bir istikrar politikasının acilen uygulanmasını gerekli kılmıştır.
Bu amaçla hazırlanan 5 Nisan istikrar paketi kısa vadede enflasyonu düşürüp, mali piyasalarda ve döviz kurlarında dengeyi sağlamayı, orta vadede ise mali piyasalardaki istikrarsızlığın temel nedeni olan yüksek kamu açıklarına ve dış açığa kahcı ve köklü çözümler getirerek uzun vadede sürdürülebilir bir büyüme sağlamayı amaçlamıştır. 5 Nisan Kararları’nın uygulanması sonucunda kısa vadedeki amaçlarm tamamına ulaşılmış, orta vadeli hedefler için de önemli adımlar atılmıştır. Bankacılık sektöründe güven ortamının tesis edilmesiyle mali piyasalarda istikrar sağlanmış, ödemeler dengesi açığı fazlaya dönüşmüş, bunun sonucunda uluslararası döviz rezervleri rekor düzeyde artmış, kamu açıklan bir önceki yıla göre önemli oranda azaltılmış ve Merkez Bankası parasal hedeflerinin tamamı tutturulmuştur. Bu çerçevede, 5 Nisan Kararları’nın ekonominin farklı alanlardaki sonuçları, raporun ilgili bölümlerinde etraflı olarak açıklanmıştır.
IL I. GENEL DENGE
1992 ve 1993 yıllarında büyük ölçüde iç talebe bağlı olarak büyüyen reel GSMH, 1994 yılının ilk üç ayında yüzde 4 oranında artmış, ancak daha sonralt' aylarda uygulanan istikrar politikalarının etkisiyle de daralmıştır. Reel GSMH’daki daralma 1994 yılında yüzde 6 olarak gerçekleşmiştir. İldim koşullarına bağlı olarak 1993 yılında yüzde 1,3 oranmda azalan tarım sektörü katma değeri 1994 yılında da binde 3, sanayi sektörü katma değeri yüzde 5,7, inşaat ve ticaret sektörleri sırasıyla yüzde 2 ve yüzde 7,5 oranında azalmıştır. 1994 yılında toplam yatırımlar yüzde
15,9, özel tüketim harcamaları yüzde 5,4, Devlet’in tüketim harcamaları ise yüzde 3,5 oranında reel olarak azalmıştır (Tablo II. 1.1).
TABLO n.1.1
TEM EL EK O NO M İK G Ö STER G E LER
1993 1994 *
G S M H '1) 1 997,3 3 903,3
(Trilyon TL, Cari Fiy.)
B Ü Y Ü M E H )Z r-! ) , GSYİH (%) 8,0 -5,4
B Ü Y Ü M E H I Z I ^ , GSM H (%) 8,1 -6,0
N Ü F U S (Milyon Kişi) 60,0 61,1
İ S T İ H D A M ^ (Milyon Kişi) 19,5 19,8
İH R A C A T (Milyar A B D ,FOB) 15,3 18,1
İTH A LAT (Milyar A B D , CİF) 29,3 23,3
C ARİ İŞLEM LER D EN G E Sİ (Milyar A B D ) -6,4 2,6
D IŞ B O R Ç /G SM H (Y ıl Ortalaması Kuru) 0,37 0,50
İÇ B O R Ç /G SM H 0,13 0,14
D İE Toptan Eşya Fiyat İndeksi*^ 60,3 149,6
(Yıllık % D eğişm e)
D İE Tüketici Fiyat İ n d e k s i^ 71,1 125,5
(Yıllık % D eğişm e) Kaynak: D İE, DPT, TCM B (*) Geçici
(1) D İE yeni GSM H serisi (2) D İE , Nisan ayı (3) 1987 = 100 yıl sonu
1994 yılında gerçekleşen iktisadi daralmanın arkasında birbirini etkileyen iki temel faktör vardır. Bunlardan birincisi, daha önceki yıllarda sağlanan yüksek büyüme oranlarının, iç dengeler sağlanmadan gerçekleşmesidir. 1980’li yılların ikinci yarısından itibaren bozulan makro
14 Türkiye Cumhuriyet Merkez. Bankanı
dengelerin sonucunda sürekli olarak artan kamu açıkları faiz oranlarını yükseltmiş ve bu ortamda sermaye hareketlerinin serbestleştirilmesi kısa vadeli sermaye girişinin hızlanmasına yol açmıştır. Bu gelişmeler Türk lirasının reel olarak değer kazanmasmı hızlandırarak, dış pazarlarda ekonominin rekabet gücünü zayıflatmıştır. Ayrıca, artan üretim düzeyinin yarattığı ek ithalat talebi de dış ticaret dengesini önemli ölçüde bozmuştur.
Bunun sonucunda artan cari işlemler açığı, döviz piyasalarında talep baskısı yaratmıştır. Bu mali piyasalarda yaşanan krizin başlangıcı olmuştur. Hazine borçlanması zorlaşmış ve yavaşlamış, döviz piyasalarında istikran sağlamak amacıyla yükselen faiz oranları tüketim ve yatırım harcamalarını olumsuz yönde etkileyerek sanayi ve hizmet sektörlerinde reel olarak daralmaya yol açmıştır. Mali piyasalardaki olumsuz gelişmeler, belirsizliği artırarak reel sektörde üretim, tüketim ve ihracat kararlarının bir süre ertelenmesine yol açmıştır. Ekonomik daralmaya yol açan ikinci temel faktör ise, son yıllarda sağlanan yüksek büyüme oranlarının, iç talep artışmdan, özellikle tüketim harcamalarındaki artıştan kaynaklanmasıdır. Kamu kesiminin sürekli açık verdiği bir ortamda özel kesimin tasarruflarının azalması dışarıdan kaynak ihtiyacını artırmıştır. 1994 yılında mali piyasalarda başlayan ve daha sonra reel kesime yansıyan olumsuz gelişmeler bu iki temel faktörün birikimleri sonucunda ortaya çıkmıştır.
Piyasa ekonomisinin kaynak dağılımındaki rolünün göreceli artışı ve iktisadi karar birimlerinin piyasa sinyallerini daha iyi algüayıp, kendilerini yeni koşullara göre uyarlayabilmeleri, Türkiye ekonomisini geçmiş yıllara oranla daha esnek bir yapıya kavuşturmuştur. Bu nedenle ekonomi çok sert sayılabilecek şoklan, daha az hasarla atlatarak yeniden toparlanabilmektedir. Bu olgu, 1994 yılının ikinci yarısından itibaren kendini göstermiştir.
Alınan ekonomik tedbirlerin sonucunda sağlanan istikrar, belirsizliği azaltmış, mali piyasalar ve reel sektör arasında 1994 yılının başlarmda kesilmiş olan kredilendirme işlemini yeniden başlatmıştır. İhracattaki hızlanmanın yanısıra, yıl ortasından itibaren bir süre için canlanma işaretleri gösteren iç taleple birlikte toplam sanayi ve imalat sanayi üretimleri Haziran ayından itibaren bir ay öncesine göre artmaya başlamış ve reel GSM H’daki daralma yavaşlamıştır. Ancak, yılın son aylarmda sanayi üretimindeki artışta mevsimsel bir duraklama gözlenmiştir.
1994 yılında, bir yandan döviz kurlarının yeni düzeylere çıkması, bir yandan da iç talepteki daralma ile birlikte yatırım ve tüketim mallan girişinin yavaşlaması sonucunda ithalat azalmış, OECD ülkelerinin 1994 yılında durgunluğu aşmış olmalarının da katkısıyla ihracat artmış buna bağlı olarak da cari işlemler dengesi fazla vermiştir.
Mali piyasalar ve döviz kurlarında sağlanan istikrar ve kamu açıklarında sağlanan reel daralma, 1994 yılının ikinci yarısından itibaren enflasyonist bekleyişleri azaltmış ve Nisan ayından itibaren fiyat ayarlamaları nedeniyle yükselen enflasyon, Haziran-Ağustos döneminde yavaşlamıştır. Ancak, Eylül-Aralık döneminde fiyatların yeniden yükselme eğilimine girmesi sonucunda Toptan Eşya Fiyatlarındaki artış yılın tamamında yüzde 149,6, sadece ikinci yarısında yüzde 34,6 olarak gerçekleşmiştir. Yılın ikinci yarısında fiyatlar genel seviyesindeki bu artış büyük ölçüde tarım ürünleri, tarıma dayalı sanayi ürünleri ile ithal girdi kullanımı yüksek mal üreten sektörlerden ve kamu fiyat ayarlamalarından kaynaklanmıştır. Ayrıca, Mayıs-Haziran döneminde imalat sanayinde stok eritilmesi amacıyla yavaşlayan üretimin yılın son aylarında talepte gözlenen göreceli canlanmaya yeterli ölçüde cevap verememesi ve stoklarını eriten firmalann fiyat artırımı yoluna gitmeleri fiyat artışları üzerinde etkili olmuştur. 1994 yılında fiyat hareketlerinin bir özelliği de iç talep daralması ve ithal girdilerin maliyetlerinin artması nedeniyle Toptan Eşya Fiyatlarının Tüketici Fiyatlarından daha yüksek düzeyde seyretmesidir.
1994 yılı için kurulan ekonominin genel dengesi ile 1994 yılı sonu için tahmin edilen denge arasmda cari fiyatlarla büyük farklar bulunmaktadır.
Aynı şekilde kamu kesimi dengesi için de 1994 yılı için program ve gerçekleşme tahmini rakamlannda farklar görülmektedir.
Bunlann yanısıra reel ekonomideki bütün reel değişkenlerin hedef ve gerçekleşme büyüklükleri de 1994 yılı içinde büyük farklılıklar göstermektedir. Hem nominal olarak ekonominin genel dengesinin bu ölçüde büyüyerek farklılaştığı hem de fiziki olarak üretim sektörlerinin küçülerek farklılaştığı bir dönemde göreli olarak küçülen kamu gelirleri ve giderlerine karşın nominal olarak büyüyen 1994 yılı makro denge değişkenlerinin yeni üst düzeylerde dengelenebilmesi büyük ölçüde mali sektördeki gelişmeler ve değişmelerle sağlanmıştır.
Türkiye Cumhuriyet M erkez Bankası
Bu durum 1994 yılı başındaki iktisat politikası tercihleri ve büyüklüklerinin sonucu kurulan genel dengelerin yıl sonunda çok farklı bir düzeye geldiğini göstermektedir. Yıl içinde tam tersi yönde dalgalanmalar gösteren reel ekonomi ile nominal genel dengelerin sonucu parasal değişkenlerin de önemli dalgalanmalar göstermesi de kaçınılmaz olmuştur.
TABLO 11.12
EK O NO M İNİN G E N E L D E N G E Sİ (Cari Fiyatlarla M ilyrj TL)
1994 1994 Yüzde
Gerçekleşm e
Programı Tahmini D eğişim
GSM H 2 135,7 3 921,3 83
D ış Açık 79,2 -33,6
Toplam Kaynaklar 2 214,9 3 887,7 75,5
Toplam Yatırımlar 515,2 780,3 75,5
Sabit S. Yat 492,9 844,9 71,4
Stok D eğişim i 22,4 -64,6
Toplam Tüketim 1699,6 3 107,4 83
Kamu Harcanabilir Geliri 323,4 343,8 6 3
Kamu Tüketimi 401,2 414,1 3,2
Kamu Tasarrufu -77,8 -70,2
Kamu Yat - Tas. Farkı -286,0 -213,9
ö z e l Harcanabilir Gelir 1 8 1 2 3 3 577,5 97,4
Ö zel Tüketim 1 298,5 2 693,4 107
ö z e l Tasarruf 513,9 884,1 72
Ö zel Yat - Tas. Farkı 206,9 247,5 19,6
Ö zel Tasarruf Oranı (%) 28,4 24,7
Toplam Yurtiçi Tasarruf 436,1 819,9 88
Sabit Sermaye Y atınm lan/G SM H 23,1 21,5
Yurtiçi Tasarruflar/G SM H 20,4 20,1
Kaynak: D PT
II. 1.1. Ekonominin Arz Yönü: Sektöre! Üretim Gelişmeleri ve İthalat II.1.1 A . Sektörel Üretim Gelişmeleri
a) Tarım
Tarım sektöründe 1993 yılında başlayan gerileme, 1994 yılında göreceli olarak yavaşlayarak devam etmiştir. 1994 yılının dördüncü üç aylık döneminde reel olarak yüzde 15,1 oranında artan tarımsal üretim, yılın tamamında binde 3 oranında gerilemiştir. Bu gelişmede, çiftçilik ve hayvancılık ile ormancılık sektörleri katma değerlerinde gözlenen düşüş etkili olurken, su ürünleri üretimi katma değerinde, daha önceki yıllarda olduğu gibi, büyüme gerçekleşmiştir (Tablo II. 1.3).
TABLO 11.13
G A Y R İ SAFİ MİLLİ HASILA^1)
1992 1993 1994
Top. I n III IV Top. I II III IV Top.
GSM H 6,4 5,6 11,1 7,8 7,9 8,1 4,0 -9,7 -8,6 -6,8 -«,0
Tarım 4 3 10,8 -4,2 0 3 -$2 -1 3 0,6 -0,4 -4,9 15,1 -0 3
Sanayi 5,9 2,7 12,6 8 3 9,0 8,2 6,4 -11,9 -8 3 -7 3 -5,7
im alat Sanayii 5,8 3,2 14,1 9,6 10,0 9 3 6,5 -15,4 -10,5 -9,1 -7,6
Hizm etler 7 3 6,7 13,4 11,7 10,5 10,8 3,2 - 10,2 -10,5 -10,2 -7,6
Kaynak: D İE
(1) 1987 üretici fiyatlarıyla, bir önceki yıla göre yüzde değişim.
b) Sanayi
GSM H’daki gelişmelerin en önemli belirleyicisi olan sanayi sektörü üretimi, 1994 yılının ilk üç aylık döneminde yüzde 6,4 oranında artmış, ancak, 5 Nisan Kararları’ndan sonra alınan önlemler sonucu iç talebin önemli ölçüde kontrol altına alınma çabalan ve ithalat fiyatlarının artması ile ikinci üç aylık dönemde yüzde 11,9 oranında reel daralmaya yol açmıştır (Tablo II. 1.3). Sanayi üretimindeki azalma, üçüncü ve dördüncü üç aylık dönemlerde yavaşlayarak devam etmiştir. Buna ek olarak, Haziran ayından itibaren canlanmaya başlayan iç talep ve ihracatla birlikte, toplam sanayi üretiminde aylık artışlar gözlenmiştir. İmalat sanayi üretimi de aynı eğilimi göstermiştir.
Özel sektör imalat sanayi üretimi, 1994 yılının ilk üç aylık döneminde yüzde 7 oranında artmıştır. Ancak, istikrar programının iç talebi daraltıcı
18 Türkiye Cumhuriyet Merke/. Bankası
politikaları sonucunda ikinci üç aydan itibaren imalat sanayi üretiminde geçen yılın aynı dönemine göre gerileme olmuştur. Bu gelişmede, en önemli etken, taşıt araçları üretiminde yüzde 58 oranına ulaşan azalmadır.
Özel sektör imalat sanayi üretiminin daralması, dördüncü üç aylık dönemde yavaşlamış ve yüzde 11 olarak gerçekleşmiştir. Kamu sektörü imalat sanayi üretimindeki artış, 1994 yılının ilk üç aylık döneminde yüzde 6,1 olmasına rağmen, İkinci, üçüncü ve dördüncü üç aylık dönemlerde yavaşlamış ve sırasıyla yüzde 1,9, binde 1 ve yüzde 3,1 oranmda gerçekleşmiştir.
Sanayi sektörünün ağırlıklı girdisi olan enerji sektörü üretimi, üçer aylık dönemler itibariyle incelendiğinde toplam sanayi üretiminde gözlenen gelişmelere paralel olarak, yavaşlama kaydetmiştir.
Önceki yıllarda yüksek talep artışlarının gözlendiği dayanıklı tüketim mallan, elektronik sanayi ve karayolu taşıtlarının, 1994 yılında talep daralmasından en çok etkilenen sektörler olduğu gözlenmektedir.
c) Hizmetler
Sanayi sektörünün yanı sıra, 1994 yılının ilk üç ayında yüzde 3,2 oranmda büyüyen hizmetler sektöründe de ikinci, üçüncü ve dördüncü üç ayhk dönemlerde daralma gözlenmektedir (Tablo II.1.3). Alt sektörler itibariyle birinci üç ayhk dönemde inşaat, ticaret, konut ve serbest meslek sektörlerinde görülen büyüme, ikinci, üçüncü ve dördüncü üç aylık dönemlerde konut hariç daralma ile sonuçlanmıştır. Bu sektörün en önemli faaliyetleri olan ulaştırma, haberleşme ve ticaret sektörlerinde ise, birinci üç ayhk dönemde başlayan daralma, yılın diğer dönemlerinde daha düşük oranlarda kalmakla birlikte devam etmiştir.
II.1.1.B. İthalat
1994 yılının ilk üç aylık döneminde mali kesimde başgösteren krizin ve alınan istikrar önlemlerinin etkileri sonucu Türk lirasının değer kaybına uğramasına bağlı olarak ithalat hızla azalma eğilimine girmiştir. 1993 yılında nominal ithalatta görülen hızlı artış, 1994 yılının Ocak ayında da devam etmiş, ancak daha sonraki aylarda, özellikle Nisan ve Mayıs aylarmda alman önlemler sonucu ithalat hızla düşmüştür. 1994 yılının Aralık ayı itibariyle bir önceki yılın aynı ayma göre toplam ithalatta düşüş yüzde 19,6 olarak gerçekleşmiştir. 1993 yılı Ocak-Aralık döneminde 29,3 milyar ABD doları olarak gerçekleşen toplam ithalat, 1994 yılında bir
