REZERV PARA ÇARPANININ BİLEŞENLERİ

t' / \ i "" N _t i V . _\ y \ -f ^ ^ " N / ^ / ** ^" \' "* S \ / f ... - D O L A Ş I M D A K İ PARA/VADES. ME V - - V A D E L İ M E V / V A D E S MEV. ____ A > -...--- ---. ^ ------ — S \ ---- V 1 9 9 0 1 9 9 1 1 9 9 2 1 9 9 3 1 9 9 4 11.4.4. Faiz Oranlan

Hazine’nin faiz düşürme politikası 1994 yılının ilk aylarında da devam etmiş, bu da Hazine’nin piyasadan borçlanmasını engellemiş ve ortaya çıkan likidite fazlasının kurlar üzerinde baskı yapmasına neden olmuştur. Hazine’nin Nisan aymdan sonra iç borçlanma faizlerini yükseltmesi ve Türk lirasının yabancı paralar karşısında aşın bir değer kaybma uğraması, mevduat faizlerinin özellikle Nisan aymdan sonra yükselmesine neden olmuştur. Faizlerdeki bu artış, dövize yönelen likidite fazlasmm Türk lirası mevduatlarına geri dönmesini ve kurlar üzerindeki baskıyı azaltmasını sağlamıştır.

Haziran ayma kadar tüm vadelerde yükselme trendine giren Devlet İç Borçlanma Senetleri faizleri bu aydan itibaren, gerek ihale ve gerekse halka arz piyasasında düşüşe geçmiştir. Kasım ve Aralık aylarında ise Hazine faizlerinde bir miktar yükselme gerçekleşmiştir. Bankalararası para piyasasındaki bir gecelik faiz oranlarının benzer bir trend izleyerek, Haziran ayma kadar çok yüksek düzeylere ulaştığı, daha sonra düşme eğilimine girdiği, Aralık aymda ise, kurlarda meydana gelen göreli baskıyı önlemek için bir miktar yükseldiği görülmektedir.

Döviz Kurları

1993 yılının son aylarından itibaren Hazine’nin iç borçlanma

ihalelerini iptal etmesi ya da az miktarda borçlanması sonucunda

piyasadaki likidite gittikçe artarak döviz kurları üzerinde baskı

oluşturmuş, yılın son aylarında başlayan hareketlilik, 1994 yılına girildiğinde artarak devam etmiştir. Merkez Bankası’nın Türk lirası faizlerini yükselterek likidite fazlasını piyasadan çekmeye çalışması piyasaların yeterince istikrar kazanmasını sağlayamamış ve 26 Ocak 1994’de Türk lirası ABD dolan karşısında yüzde 13,6 oranında devalüe edilmiştir. 1994 yılında Türk lirasının değer kaybı özellikle yılın ilk yarısında hızlı olmuş, 1994 yılının sonunda ise Merkez Bankası döviz satış kuru itibariyle Türk lirası ABD doları karşısında yüzde 167,6 oranında değer kaybetmiştir. 1994 Nisan ayından sonra mevduat faizlerinin yükselmeye başlamasıyla birlikte kurlar üzerindeki baskı azalmıştır.

IL5. FİYATLAR

Türkiye ekonomisinin 1980’li yıllarda yaşadığı kronik enflasyon, 19901ı yılların ilk yarısında da devam etmiştir. 1980’li yılların ortalarında, yıllık ortalama yüzde 30’lara kadar düşen enflasyon hızı 1987 yılından sonra yeniden artış eğilimine girmiş ve 1988-1993 döneminde ortalama yüzde 65’ler düzeyinde seyretmiştir. Bu dönemde yıllık ortalama fiyat artışları toptan eşya fiyatlarıyla ölçüldüğünde yüzde 52,3 ’ten, tüketici fiyatlarıyla ölçüldüğünde ise yüzde 60,3’ten aşağıya düşmemiştir.

Fiyat artışlarının başlıca üç nedeni önemli görülmektedir; iç talep, maliyet yapısı ve beklentiler. Kamu açıklarının süreklilik arz ettiği bir

ekonomide, açığın finansmanı ve açığın yarattığı reel tüketim

harcamalarmdaki artış, fiyat hareketlerinde belirleyici olmaktadır. Kamu açıkları parasal genişleme yoluyla finanse edildiğinde iç talep yönünden gelen baskılarla fiyat artışları görülmektedir. Ayrıca parasal genişleme, beklentiler yoluyla dövize olan talebi de artırarak Türk lirasının değer kaybma yol açmaktadır. Böylece maliyet yoluyla fiyatları yukarıya doğru çekmektedir. Kamu açığının iç borçlanma yoluyla finansmanı ise yurt içi faiz oranlarını yükseltici etki yapmaktadır. Faiz oranlarındaki yükselme giderek artan bir borç yükünü beraberinde getirmektedir. Bu, sürdürülen mali politikaların güvenilirliğini azaltmakta ve uzun dönemde enflasyon beklentilerini artırmaktadır.

1994 yılında yukarıdaki analizin değişik bileşimleri yaşanmıştır. Yılın ilk üç ayında kamu açıklan parasal genişleme yoluyla finanse edilmiş, iç borçlanma faizi düşürülmeye çalışılmıştır. Parasal genişlemenin talep yönlü fiyat baskısının yanısıra, artan döviz talebi nedeniyle Türk lirasının önemli ölçüde değer kaybetmesi maliyet yönünden de fiyatları artırıcı etki yaratmıştır. Bu gelişmelerden sonra alınan 5 Nisan Kararlan ile kamu mallarının fiyatlan büyük oranda artmıştır. Bu artışlardan sonra yıl sonuna kadar fiyat ayarlaması yapılmayacağı yönünde verilen güvence ile fiyatların artacağı yönündeki beklentiler ortadan kaldırılmaya çalışılmıştır. Bu şekilde yılın son çeyreğine kadar olan dönemde daralan yurt içi talebin de etkisiyle fiyat artışları sınırlı düzeyde kalmıştır. Ancak 1994 yılının kötü ürün yılı olması nedeniyle düşen tarım üretimi, artan tarım ihracatıyla birlikte bu sektörde fiyatların yükselmesine neden olmuştur.

Öte yandan, Nisan ayında döviz kurlarında meydana gelen artış ve yurt içi faiz oranlarının yüksek düzeyde seyretmesi firmalarm finansman maliyetinin artmasında ve maliyet yönlü enflasyonun yükselmesinde etkili olmuştur. Özel sektör fiyatlama davranışı genellikle zaman içine yayılan bir yapı izlemesine karşılık, kamu kesiminde uzun aralıklarla ve yüksek oranlı artışlar şeklinde kendisini göstermektedir. Yüın son çeyreğinde tarım fiyatlarındaki yükselmenin yanısıra kamu fiyatlarının yeniden artacağına ilişkin beklentilerin artması piyasaları hareketlendirmiştir. Sonuç olarak 1994 yılı sonunda toptan eşya fiyatları indeksi (TEFE) yüzde 149,6, tüketici fiyatlan indeksi (TFE) ise yüzde 125,5 oranında artış göstermiştir. Yıllık ortalama olarak ise TEFE artışı yüzde 120,7, TFE artışı yüzde 106,3 olarak gerçekleşmiştir (Tablo 11.5.1).

1994 yılında yıllık ortalamalar kullanılarak yapılan incelemede toptan eşya fiyatları içinde en yüksek artış, yüzde 132,8 ile madencilik ve yüzde

129,4 ile imalat sanayi sektörlerinde görülmüştür. İmalat sanayinin alt kalemleri olan kamu imalat sanayi fiyatlarında artış oranı yüzde 127,0’a

ulaşmış, özel imalat sanayi fiyat artışı ise yüzde 130,5 olarak

gerçekleşmiştir. 1994 yılında ayrıca toptan eşya fiyatları yıllık ortalama olarak tarım sektöründe yüzde 97,8, enerji sektöründe yüzde 102,3 artış göstermiştir.

1994 yılında tüketici fiyatları içinde en yüksek artış görülen sektörler, yıllık ortalamalarla, yüzde 122,2 ile ev eşyası, yüzde 113,1 ile sağlık ve yüzde 110,0 ile gıda sektörleri olmuştur. Ayrıca ulaşım, giyim, kültür, ve

konut sektörlerinde sırasıyla yüzde 108, 104,8, 102,9 ve 91 artışlar meydana gelmiştir (Tablo II.5.1., Grafik II.5.1., Grafik II.5.2).

TABLO II.5.1 FİYATLAR

(Yıllık Ortalama Yüzde Değişme)

1990 1991 1992 1993 1994 TFE ₆₀₃ 66,0 70,1 66,1 1063 Gıda 643 67,1 713 63,5 110,0 Giyim 59,7 57,6 59,8 66,4 104,8 Eşya 55,4 55,5 61,7 66,8 122,2 Sağlık 563 83,5 70,4 68,4 113,1 Ulaşım 683 75,1 74,5 56,8 108,0 Kültür 53,6 68,6 763 73,5 102,9 Konut 54,9 69,8 77,0 71,8 91,0 TEFE ₅₂₃ 553 62,1 58,4 120,7 Tanm 70,6 50,8 62,7 62,2 97,8 Madencilik 48,7 633 603 57,9 132,8 Eneıji 56,5 75,1 97,7 67,8 1023 İmalat 46,9 553 59,7 56,6 129,4 Özel 42,6 53,8 59,8 593 130,5 Kamu 57,5 58,8 59,4 50,7 127,0 Kaynak: DİE TFE: 1987 = 100 TEFE: 1987=100 TABLO II.5.2 FİYATLAR (Yıllık Yüzde Değişme)

1992 1993 1994

I II III IV I II III IV I II III IV

TFE 783 69,8 66,4 67,9 58,6 63,8 70,8 69,3 72,1 113,8 109,5 120,6 TEFE 68,7 60,1 58,2 62,4 52,9 573 62,8 59,6 67,8 133,9 1283 1413 Özel 69,5 593 56,2 59,7 53,2 583 65,8 61,8 69,7 127,9 126,7 144,0 Kamu 66,7 61,8 62,9 69,0 52,2 54,9 56,1 54,5 63,1 1493 132,2 135,0 Tarım 91,1 67,4 47,7 50,4 37,2 52,2 86,2 75,3 70,6 94,1 91,4 ₁₂₆₃ Maden. 62,9 56,5 65,0 57,4 57,7 60,6 53,0 60,6 67,3 146,6 157,8 145,7 Eneıji 111,6 103,4 90,7 _{903 643} 66,2 66,8 72,5 69,2 119,7 117,0 99,4 İmalat 59,0 55,1 58,9 64,6 58,1 58,4 56,6 54,1 66,8 148,0 140,2 149,8 Özel 59,1 553 59,7 64,0 62,5 61,6 58,1 563 69,5 144,0 142,9 152,5 Kamu 58,7 54,6 57,4 65,7 48,7 ₅₁₃ 53,4 493 60,6 157,5 134,1 143,6 Kaynak: DİE TFE: 1987 = 100, TEFE: 1987 = 100

GRAFİK II.5.1

DİE-TOPTAN EŞYA VE ÖZEL