Kamu Mâliyesi

Türkiye’de kamu kesimi, Konsolide Bütçe, reel ve finansal kesimde faaliyet gösteren Kamu İktisadi Teşebbüsleri (KIT’ler), Mahalli İdareler, Sosyal Güvenlik Kuruluşları, Döner Sermayeli Kuruluşlar ve Bütçe Dışı Fonlar’ı kapsamaktadır.

1994 yılında, kamu kesimi genel dengesinde yer alan kuruluşların toplam gelirleri, yaklaşık yüzde 105, toplam harcamaları, yüzde 76 oranmda artmıştır. Toplam kamu gelirlerinin GSMH içindeki payı, 1993 yılındaki düzeyini koruyarak yüzde 20 olmuş, harcamalarının payı ise, yüzde 31’den yüzde 27’ye gerilemiştir. Konsolide Bütçe, Mahalli İdareler ve Fonlar’m vergi gelirlerinin GSMH içindeki payı, yüzde 18’den yüzde

19’a yükselmiştir.

Kamu kesimi, 1980 öncesinde, gerek doğrudan üretime katılarak, gerek teşvikler ve altyapı hizmetleri ile sanayileşmeye önemli katkıda bulunmuştur. Ancak, 1980 sonrasında başlatılan liberalizasyon sırasında, değişen ekonomik ve finansal koşullara uyum sağlamada güçlüklerle karşılaşmıştır. Liberalizasyon sürecinin son aşaması olan, finansal piyasaların liberalizasyonu sonrasında ise, döviz kuru ve faizlerin piyasa koşulları tarafından belirlenmesine karşılık, gerek Konsolide Bütçe’nin gerek KİT’lerin harcamalarındaki artışların sürmesi ve buna uygun gelir artırıcı önlemlerin alınamayışı kamu açıkları artışını hızlandırarak finansman darboğazlarına neden olmuştur. Kamu açıklarının sürekliliği nedeniyle, borç geri ödemelerinin yeni borçlanmalar ve parasal genişleme ile finansmanı, faizler üzerinde baskı yaratırken, enflasyonun kontrolünü

güçleştirmiştir. Bu da reel ve finansal piyasaları olumsuz yönde etkileyerek sorunların derinleşmesine yol açmıştır.

Kamu finansmanında, son yıllarda karşılaşılan güçlükler, kamu

kesiminde kalıcı iyileştirme sağlayacak yapısal dönüşümlerin

zorunluluğunu açıkça göstermiş ve bu yönde çalışmalar başlatılmıştır. 1994 yılı başmda finansal piyasalarda yaşanan kriz sonrasında alman 5 Nisan Kararları ile de kamu finansman gereksiniminin kontrol altına alınmasına yönelik ilk adım atılmıştır. 5 Nisan Kararları ve takip eden dönemde alınan önlemlerle, 1993 yılında yüzde 11,3 olan kamu kesimi toplam nakit finansman gereksiniminin GSMH içindeki payı, 1994 yılı sonunda yüzde 7,9’a indirilmiş ve 1995 yılı sonunda da yüzde 5,1’e indirilmesi hedeflenmiştir (Tablo II.2.1).

TABLO 11,2.1

K A M U KESİMİ NAKİT FİN A N SM A N G ER EK SİN İM İN İN G A Y R İ SAFİ MİLLİ HASILAYA W O R ANI

(Y üzde) 1990 1991 1992 1993 Program 7*\ 1994I ) 1994C *) Konsolide Bütçe( ^ * 3,1 5 3 5,4 6,3 6,0 3,7 İşletmeci K İ T l e r ^ 4,0 3,2 3,8 2,8 2,1 2,0 Özelleştirilecek K İT ler 0,2 0,4 0,7 0,7 0,3 0,7 Fonlar 0,6 0,9 _{1 3} 0,5 0 3 0,5 D iğer Kamu'4'1 -0,4 0,4 0,5 _1,1 0,7 1,0

Toplam Nakit Finansman Gereksinimi 7,5 10,2 11,6 11,3 9,4 7,9 Kaynak: DPT, HD TM

(*) 1994 Yılı Başlangıç Programı. GSM H, Programın cari fiyatlarla, G SM H yüzde değişmesi hedefi ve D İE ’nin yeni GSM H serisi 1993 yılı gerçekleşmesi kullanılarak hesaplanmıştır.

(**) Tahmin.

(1) D İE ’nin yeni GSM H serisi kullanılmıştır.

(2) Konsolide Bütçe nakit açığının G SM H ’ya oranıdır. (3) Ö zelleştirm e kapsamı dışındaki İşletmeci KİTlerdir.

(4) M ali K İTler, Mahalli İdareler, D öner Sermayeli Kuruluşlar ve Sosyal Güvenlik Kuruluşları’m kapsamaktadır.

Kamu kesimi nakit finansman gereksiniminin önemli bir bölümünün, Konsolide Bütçe ve İşletmeci KIT’lerin nakit finansman gereksinimleri olması nedeniyle, 5 Nisan Kararlan, esas olarak, bu kuruluşlarm nakit

finansman gereksinimlerini azaltmayı ve kullandıkları finansman

araçlarının finansal piyasalar üzerindeki baskısmı hafifletmeyi

Bütçe gelirlerinin artırılması, harcamalarının sınırlandırılması; Sosyal Güvenlik Kuruluşlarının bütçeye yükünün hafifletilmesi ve bu amaçla, özel sağlık sigortalan ve özel emeklilik fonlarının desteklenmesi, yalnız işçi ve işveren katkılarına dayanılarak finanse edilen işsizlik sigortası

sisteminin kurulması; İşletmeci KIT’lerin finansman açıklannm

daraltılması amacıyla, personel harcamalarındaki artışlann

sınırlandırılması, özelleştirmelerin hızlandırılması, tarımsal destekleme politikalarının KIT’lere yükünün azaltılması uygulamalarına geçilmesidir.

T ABLO 1122 K A M U KESİMİ N AK İT A Ç IĞ I V E FİN A N SM A N I (Trilyon Türk lirası) 1990 1991 1992 1993 Program 1994T*) I994C * ) Nakit Açığı -233 -51,1 -1 0 6 3 -194,4 -262,8 -224,8

Stok D eğer Artışı _{-6 3} -13,4 -22,2 -31,9 -40,6 -82,2

F in a n sm a n ^ 29,6 64,5 128,5 226,2 303,4 307,0

Kasa-Banka -4,5 -4,5 -17,4 -27,1 -23,0 -3 2 3

D ış Borçlanma (net) 3,6 2,8 1 63 30,1 13,8 -52,9

Konsolide Bütçe 0,04 1,9 4,0 21,1 1,0 -68,5

İşletm eci KIT’ler 2,5 - 1,6 1,5 -3,1 -4,4 -5,4

Özelleştirilecek K İTler -0,1 _{1 3} 0,9 1,7 1,8 2,1 Fonlar 0,1 0,1 2,0 -0,9 7,0 2,2 D iğer Kamu(2) 1,0 1,0 7,8 _{1 13} 8,4 16,8 İç Borçlanma (net) 30,5 66,2 129,6 223,2 312,6 392,2 K onsolide Bütçe 123 31,5 55,4 105,0 191,0 214,2 Kısa V. Avans _{0 3} 10,7 17,4 53,0 63,7 51,9 D evlet Tahvili 7,9 _{2 3} 15,4 30,1 26,5 _{-7 0 3} Hazine Bonosu _1,9 12,8 24,0 22,2 100,8 244,2 "Diğer” Finansman _2,1 5,7 _-1,4 -0,4 0,0 -11,5

İşletm eci K İTler 13,7 22,7 44,7 66,8 72,4 79,7

M erkez Bankası 0,0 3,8 -0,7 8,4 8,6 13,2 Ticari Banka 5,2 5,6 -0 3 5,8 -3,5 -2,4 Eximbank 0,1 0,02 -0 3 -0,1 -0,1 -0 3 D evlet Tahvili 0,0 0,0 14,5 14,7 0,0 13,1 N et ö d e m e Ertelemeleri 8,4 133 31,5 37,9 67,4 56,2 Özelleştirilecek K İT ler _1,1 2,1 10,3 12,1 7,7 24,0 Fonlar _{3 3} 6,0 10,8 15,2 6,1 16,8 D iğer Kamu'^' 0,2 3,8 8,5 24,1 35,4 57,5 Kaynak: DPT, HDTM

(*) 1994 Yılı Başlangıç Programı. (**) Tahmin.

(1) K onsolide Bütçe nakit açığı finansmanı ve diğer kamu kuruluşları finansman gereksinimlerinin toplamıdır.

(2) M ali KIT’ler, Mahalli İdareler D öner Sermayeli Kuruluşlar ve Sosyal Güvenlik Kuruluşlarını kapsamaktadır.

25 Nisan 1994 tarih, 3985 sayılı Kanun’la, Merkez Bankası Kanunu’nda yapılan değişiklik ile de kamu kesiminin parasal genişleme yoluyla finansmanının sınırlandırılması amaçlanmıştır. Merkez Bankası Kanunu’ndaki bu değişiklik ile, toplam bütçe ödeneklerinin daha önceden yüzde 15’i kadar saptanan kısa vadeli avans hesabı limiti değiştirilecek ve cari yıldaki ödenek artışının, 1995 yılında yüzde 12’sine, daha sonraki yıllarda azaltılarak, 1998 yılında yüzde 3’üne indirilecektir. Ayrıca, kamu kuruluşlarına açılan krediler de bu avans limitinin yarısmdan fazla olamayacaktır.

Kamu kesimi genel dengesinde yer alan kuruluşların nakit finansman gereksinimi, 1994 yılında cari fiyatlarla yaklaşık yüzde 36 oranında artarak 307 trilyon Türk lirası olmuştur (Tablo II.2.2). Toptan eşya fiyatlarının yıllık ortalama artışı ile değerlendirildiğinde, kamu kesimi toplam finansman gereksinimi reel olarak yüzde 39 oranmda azalmıştır. Bu azalma, esas olarak Konsolide Bütçe ve İşletmeci KIT’lerin finansman gereksinimlerindeki azalmadan kaynaklanmıştır. 1994 yılında, Konsolide Bütçe’nin faiz hariç nakit açığı kapanarak, GSMH’nm yüzde 3,9’u kadar nakit fazlasma dönüşmüş, nakit açığı yüzde 6,3’den yüzde 3,7’ye gerilemiştir. İşletmeci KİTlerin 1993 yılında GSMH’nın yüzde 1,5’i kadar olan faiz hariç finansman gereksinimi ise, GSMH’nm binde 5’ine, finansman gereksinimi, GSMH’nm yüzde 2,8’inden yüzde 2’sine gerilemiştir (Tablo II.2.1, Tablo II.2.4).

1994 yılı başmda uygulamaya konulan Konsolide Bütçe Programında, bütçe ve nakit açığı hedefleri 192 trilyon Türk lirası olarak belirlenmişti. Bu program, Nisan ayında, 5 Nisan Kararları’nı takip eden dönemde almacak önlemler dikkate alınarak revize edilmiş ve bütçe açığı hedefi 103 trilyon Türk lirasına, nakit açığı hedefi 110 trilyon Türk lirasına indirilmiştir. Ancak, daha sonra, ekonomideki daralma ve ithalattaki azalmaya bağlı olarak, vergi ve fon gelirlerinin program hedeflerinin gerisinde kalması, iç borçlanma faizlerinin azalması ve vadelerinin uzamasına ilişkin öngörülerin gerçekleşmeyeceğinin anlaşılması, diğer cari ve diğer transfer harcamalarının yüksekliği ve artış eğilimini sürdürmesi nedeniyle, Nisan aymda uygulanmasına başlanan programm açık hedeflerinin aşılacağı anlaşümıştır.

1994 yılı Aralık ayı itibariyle, Konsolide Bütçe gelirleri, yüzde 114 oranmda artarak, 753,4 trilyon Türk lirası, harcamaları, yüzde 85 oranmda artarak 899,4 trilyon Türk lirası olmuştur. Buna göre, Konsolide Bütçe

açığı 146 trilyon Türk lirası olarak gerçekleşmiş, 1993 yılında yüzde 6,3 olan Konsolide Bütçe açığının GSMH’ya oranı. 1994 yılında yüzde 3,7’ye gerilemiştir. 1993 yılında yaklaşık yüzde 72 olan Konsolide Bütçe gelirlerinin harcamalarını karşılama oranı ise, 1994 yılında yaklaşık yüzde 84 olmuştur.

Temmuz 1994’de, Vergi Usulünü büyük ölçüde çağdaş hale getiren, vergi kaçağını ve kayıt dışı ekonomiyi büyük ölçüde önleyecek olan 4008 Saydı Kanun de vergi kanunlarında düzenleme yapdmıştır. Bu Kanun, bir taraftan vergi kanunlarının uygulanmasında etkinlik sağlarken, öte yandan vergi idaresinin yeniden yapdandırılmasıyla dgdi düzenlemelerin de yapılması imkanı sağlamıştır. Bunun yanısıra, Mayıs 1994’te 70 trdyon Türk lirası ek vergi geliri sağlayacak olan 3986 Saydı Ek Vergi Kanunu çıkarılmıştır. Bu gelişmeler sonucunda, 1994 yılında, dolaysız vergi gelirleri, yüzde 121 oranında artarak, 283,8 trdyon Türk lirasına, dolaylı vergi gelirleri yüzde 124 oranında artarak, 304,3 trdyon Türk lirasına yükselmiştir. Toplam vergi gelirlerinin GSMH içindeki payı, 1993 ydına göre, yaklaşık iki puan artarak yüzde 15,1 olmuştur.

1994 yılında, Konsolide Bütçe harcamalarındaki en önemli artışlar, faiz harcamaları, diğer cari harcamalar ve diğer transfer harcamalarında olmuştur. Personel ve yatırım harcamalarındaki artışlar sınırlı düzeylerde kalırken, KİT’lere transferler azalmıştır. Bu gelişmeler sonucunda, personel harcamalarının toplam bütçe harcamaları içindeki payı, yüzde 35’den yüzde 30’a, yatırım harcamalarının payı, yüzde l l ’den yüzde 8,5’e, faiz dışındaki transferlerin payı yüzde 23’den yüzde 20’ye gerderken, faiz harcamalarının payı yüzde 24’den yüzde 33’e, diğer cari harcamaların payı yüzde 7’den yüzde 8’e yükselmiştir. Faiz harcamalarının GSMH içindeki payı yüzde 6’dan yüzde 7,6’ya yükselirken, faiz dışındaki harcamaların payı yüzde 19’dan yüzde 15’e gerdemiştir.

1994 ydmda, Konsolide Bütçenin 145,7 trdyon Türk lirası tutarındaki nakit açığına ek olarak, 68,5 trdyon Türk lirası tutarındaki net dış borç ve 70,3 trdyon Türk lirası tu tam d ak i net tahvd geri ödemeleri de diğer finansman kaleminde kaydedden 11,5 trdyon Türk lirası tutarındaki net varlık artışı ve ödemeler için de finansman gerekmiştir. 296 trdyon Türk lirası tutarmdaki toplam finansman gereksiniminin, 244,2 trdyon Türk lirası bono de borçlanma, 51,9 trdyon Türk lirası kısa vadeli avans kudanımı de karşdanmıştır.

Üçer aylık dönemler itibariyle incelendiğinde, birinci üç aylık dönemde finansman, esas olarak, kısa vadeli avans kullanımı ile ikinci ve üçüncü üç aylık dönemlerdeki finansman iç borçlanma ile, dördüncü üç aylık dönemdeki finansman ise, iç borçlanma, kısa vadeli avans kullanımı ve bütçenin diğer finansmanı ile karşılanmıştı". Ayrıca, birinci üç aylık dönemdeki net dış borçlanma, ikinci üç aylık dönemde yaratılan bütçe fazlası, birinci ve üçüncü üç aylık dönemlerde, bütçenin diğer finansmanında kaydedilen net varlık azalışları da finansmana katkıda bulunmuştur.

TABLO 11.2 3

1994 YILI Ü Ç E R AYLIK D Ö N EM LER İ İTİBARİYLE KO NSO LİDE BÜTÇE NAKİT AÇIĞ I VE FİN ANSM ANI

(Trilyon Türk lirası) Program 1994' > I II III IV ¹⁹⁹4 (* * ) Bütçe Açığı -192,0 -513 10,1 -26,9 -77,8 -146,0 Emanet ve Avans 0,0 -6,6 -4,0 -6,7 17,5 0 3 Nakit D engesi -192,0 -57,8 6,1 -33,6 _{-6 0 3} -145,7 Finansman 192,0 57,8 _-6,1 33,6 _{6 0 3} 145,7

Bütçenin Diğer Finansmanı 0,0 0,2 -25,3 _{2 3} 11,2 - İt , 5

Bütçe Dışı Finansman 192,0 57,6 19,2 31,3 49,1 157,2 D ış Borç (net) 1,0 7,5 -10,5 -37,3 -28,2. -68,5 D evlet Tahvili(net) 26,5 _{-0 3} -7,9 -27,8 -34,3 _{-7 0 3} Hazine Bonosu(net) 100,8 -1,4 67,0 92,2 86,3 244,2 Kısa V. A vans(net) 63,7 51,8 -29,4 4,2 25,3 51,9 Kaynak: HDTM

(*)1994 Yılı Başlangıç Programı. (**) Tahmin.

(1) D iğer emanetler, nakit, vb. net varlıklardaki değişmelerdir. - işareti varlık artışını, + işareti varlık azalışını göstermektedir.

Birinci üç aylık dönemdeki yoğun kısa vadeli avans kullanımı ile, Mart ayı sonunda, Hazine’nin Merkez Bankası’ndaki kısa vadeli avans kullanım limitine yaklaşılmıştır (Tablo 11.2,3). Kullanılabilir imkanın genişletilmesi ikinci üç aylık dönemdeki geri ödemelerle sağlanmıştır. Bu dönemde, yıl sonu itibariyle toplam kullanımın yüzde 56,7’si kadar geri ödeme yapılmıştır. İkinci üç aylık dönemde, ayrıca, bütçenin diğer finansmanında kaydedilen net varlık artışı ve ödemeler ile dış borç ve tahvil geri ödemeleri için de finansman gerekmiştir. Bu ödemeler için gerekli finansman, bütçenin nakit finansman fazlası ve bono satışları ile sağlanmıştır. Dış borç ve tahvil geri ödemeleri, üçüncü ve dördüncü üçer

aylık dönemlerde de yoğun olarak devam etmiştir. Üçüncü üç aylık dönemdeki kısa vadeli avans kullanımı ve diğer finansmanın katkıları sınırlı düzeyde kalmış, gerekli finansman bono satışları ile sağlanmıştır. Dördüncü üç aylık dönemde ise, bono satışları toplam finansman içindeki ağırlığını korurken, kısa vadeli avans kullanımı da yüksek olmuş, ikinci üç aylık dönemde yaratılan kullanılabilir imkanın hemen tamamı bu dönemde kullanılmıştır. Dördüncü üç aylık dönemde, diğer finansmanın katkısı da yüksek olmuştur.

T ABLO II.2.4 K O N SO LİD E BÜTÇ E

NAKİT AÇIĞI V E FİN A N SM A N G Ö STER G ELER İ

1990 1991 1992 1993 Program (*\ I 994I ) 1994(**) Nakit D en g esi^ ' -12,4 (Trilyon Türk lirası) -33,4 -59,4 -126,1 -192,0 -146,0

Faiz Ö dem eleri 14,0 24,1 4 0 3 116,5 217,5 298,3

Faiz Hariç Nakit D . ^ 1,6 -9,4 -19,1 -9,6 25,5 1523

Faiz Hariç Nakit D ./G S M H ^ 0,4 -1,5

(Y üzde) -1,7 -0,5 0,8 3,9 Faiz Ö d e m e le r i/G S M H ^ 3,5 3,9 3,8 5,8 6,7 7,6 Nakit D engesi/ G S M H ^ -3,1 -5 3 -5,4 -6,3 -6,0 -3,7 D ış B o r ç la n m a (n e t)/G S M H ^ 0,01 0,3 0,4 1,1 0,03 - 1,8 İç B o r ç la n m a (n e t)/G S M H ^ 2,5 2,4 3,6 2,6 4,0 4,5 Kısa V A v a n s(n et)/G S M H (2) 0,1 1,7 1,6 2,7 2,0 1,3 D iğer F in a n sm a n /G S M H ^ 0,5 0,9 -0,1 -0,02 0,0 -0,3 Kaynak: H D TM , D İE

(*) 1994 Yılı Başlangıç Programı. G SM H , Programın cari fiyatlarla G SM H yüzde değişm esi hedefi ve D İE ’nin yeni GSM H serisi 1993 yılı gerçekleşmesi kullanılarak hesaplanmıştır. (**) Tahmin.

( 1) - işareti açığı, + işareti fazlayı göstermektedir. (2) D İE ’nin yeni G SM H serisi kullanılmıştır.

Yıllar itibariyle incelendiğinde, 1990 yılında yüzde 3,1 olan nakit açığı/GSMH oram, 1991 yılında yüzde 5,3 ve 1993 yılında yüzde 6,3’e yükseldikten sonra, 1994’de yüzde 3,7’ye düşmüştür. 1991 ve 1993 yıllarındaki nakit açığı artışlarından birincisi, faiz hariç nakit açığındaki, İkincisi ise, faiz harcamalarındaki artıştan kaynaklanmıştır (Tablo II.2.4).

1990 yılında GSMH’nın binde 4’ü kadar fazla verdikten sonra, 1991 ve 1992 yıllarında, GSM H’mn yaklaşık yüzde 1,5’i kadar açık veren faiz hariç

nakit dengesi, 1993 ve 1994 yıllarında kontrol altına alınmıştır. Buna karşılık, 1993 yılına kadar GSMH’mn yaklaşık yüzde 4’ü kadar olan faiz ödemeleri 1993 yılında GSMH’nın yüzde 5,8’ine, 1994 yılında ise yüzde 7,6’sına yükselmiştir. Faiz hariç nakit dengesindeki olumlu gelişmeye karşılık, faiz ödemelerinin artması, 1993 ve 1994 yıllarındaki nakit açıklarını olumsuz yönde etkilemiştir. 1993 yılında, faiz harcamaları hariç nakit açığının GSMH’nın binde 5’ine düşmesi, nakit açığının azaltılması için yeterli olmamıştır. 1994 yılında ise, tasarruf tedbirlerinin katkısıyla, faiz hariç nakit dengesinin GSMH’nm yüzde 3,9’u kadar fazla vermesine karşılık, nakit açığı, ancak GSMH’nm yüzde 3,7’sine indirilebilinmiştir.

1990-1993 döneminde, nakit açığının finansmanı ağırlıklı olarak iç borçlanma ve kısa vadeli avans kullanımı ile gerçekleştirilmiş, dış borçlanmanın finansmana katkısı, 1993 yılı dışında, sınırlı düzeylerde kalmıştır. 1990-1991 yıllarında bütçe finansmanına katkıda bulunan, bütçenin diğer finansmanı da, 1992 yılından başlayarak finansman gerektirmiştir. 1994 yılında ise, GSMH’nm yüzde 1,8’i kadar net dış borç geri ödemesi yapılırken, kısa vadeli avans kullanımı GSM H’nm yüzde 2,7’sinden, yüzde 1,3’üne düşmüş ve bütçenin diğer finansmanında kaydedilen net varlık artışı ve ödemeler GSMH’nın içindeki payı binde 3’ü kadar finansman gerektirmiştir. 1994 yılındaki nakit açığı, dış borç geri ödemeleri ve net varlık artışı için gerekli finansman ağırlıklı olarak iç borçlanma ile karşılanması sonucunda, net iç borçlanmanın GSMH içindeki payı yüzde 2,6’dan, yüzde 4,5’e yükselmiştir.

1994 yılı başlangıç programında, İşletmeci KIT’lerin görev zararı ve sübvansiyonlar sonrası dönem zararının 36 trilyon Türk lirası, nakit finansman gereksiniminin 68,6 trilyon Türk lirası olması hedeflenmişti. Bu kuruluşların, 1994 yılı sonu itibariyle, görev zararı ve sübvansiyonlar sonrası dönem zararı 77,3 trilyon Türk lirası, nakit finansman gereksinimi 79,4 trilyon Türk lirası olmuştur. 1993 yılında yüzde 2,8 olan nakit finansman gereksiniminin GSMH’ya oranı, 1994 yılında yüzde 2’ye gerilemiştir. İşletmeci KIT'lerin, 1994 yılındaki faiz ödemeleri 62 trilyon Türk lirası, faiz ödemeleri hariç nakit finansman gereksinimi 17,4 trilyon Türk lirası olmuştur.

1994 yılında, tanm ı destekleme faaliyetleriyle görevlendirilen Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO), Tekel ve Türkiye Şeker Fabrikaları (TŞF) ile Türkiye Taşkömürü Kurumu (TTK), Türkiye Demir Çelik İşletmeleri (TDÇİ) ve TCDD’nin borçlanma gereksinimi yüzde 64,4 oranında artarak

59,4 trilyon Türk lirası olmuş, borçlanma gereksiniminin İşletmeci KIT’ler toplam borçlanma gereksinimi içindeki payı yüzde 65’ten yüzde 75’e yükselmiştir. 1994 yılında bu kuruluşlara yapılan bütçe transferleri, yüzde

18 oranmda artarak, 18 trilyon Türk lirasına yükselirken, bu transferlerin İşletmeci KIT’lere yapılan toplam bütçe transferleri içindeki payı yüzde 56’dan yüzde 84’e yükselmiştir.

İşletmeci K İTler, 1994 yılında, yurt dışma 5,4 trilyon Türk lirası, Eximbank’a 290 milyar Türk lirası, ticari bankalara 2,4 trilyon Türk lirası tutarmda net borç geri ödemesi gerçekleştirmişlerdir. Bu kuruluşların nakit açığı ve borç geri ödemelerinden doğan 87,6 trilyon Türk lirası tutarındaki toplam finansman gereksiniminin 13,2 trilyon Türk lirası Merkez Bankası kredileri, 56,2 trilyon Türk lirası net ödeme ertelemeleri adı altında kaydedilen net pasif artışları ve ödeme ertelemeleri, 5,1 trilyon Türk lirası kasa-banka ve diğer aktiflerindeki azalma ile 13,1 trilyon Türk lirası, bütçe dışı ikraz tahvilleri kullanılarak karşılanmıştır (Tablo II.2.2).

Başlangıç programı hedefi 8,9 trilyon Türk lirası olan özelleştirme kapsamındaki KIT’ler finansman gereksinimi, 1994 yılı sonu itibariyle, 26,3 trilyon Türk lirası olmuştur. Bu kuruluşların, 1994 yılındaki faiz ödemeleri

18,1 trilyon Türk lirası, faiz ödemeleri öncesi finansman gereksinimi 8,2 trilyon Türk lirasıdır. Finansman gereksiniminin yaklaşık 2 trilyon Türk lirası net dış borçlanma, 24 trilyon Türk lirası net iç borçlanma ile karşılanmıştır (Tablo II.2.2).

1994 yılı başlangıç programında 9,4 trilyon Türk lirası fazla vermesi öngörülen mali kesimde yer alan K İT ler finansman dengesi 5,7 trilyon Türk lirası açık vermiştir. Bu kuruluşların 1994 yılı sonu itibariyle, kasa, banka gibi aktiflerindeki net artış 32 trilyon Türk lirasıdır. Finansman gereksinimi ve aktif artışlarının, 5,4 trilyon Türk lirası net dış borç kullanımı ve 32,2 trilyon Türk lirası net iç yükümlülük artışı ile finanse edilmiştir.

Kamu kesimi genel dengesinde yer alan Fonlar, bütçe dışında yer alan onbir fon ve 3418 sayılı Kanunla eğitim ve sağlık harcamalarma tahsis edilen gelirler ve kullanımları kapsamaktadır. Fonlar’m 1994 yılı başlangıç programındaki finansman gereksinimi hedefi 11,2 trilyon Türk lirası, yıl sonu itibariyle gerçekleşen finansman gereksinimi 17,8 trilyon Türk lirasıdır. Bu kuruluşlarm, kasa, banka gibi aktiflerindeki artış da 1,2 trilyon Türk lirası finansman gerektirmiştir. Toplam finansman gereksiniminin

yaklaşık 2 trilyon Türk lirası net dış borçlanma, 17 trilyon Türk lirası net iç yükümlülük artışı ile karşılanmıştır (Tablo II.2.2).

1994 yılı başlangıç programı hedefi 32,4 trilyon Türk lirası olan, Mahalli idareler, Döner Sermayeli Kuruluşlar ve Sosyal Güvenlik Kuruluşlarının finansman gereksinimi, yıl sonu itibariyle, 1993 yılına göre yüzde 16 oranmda artarak 32,1 trilyon Türk lirasına ulaşmıştır. Mahalli Idareler’in finansman gereksinimi, program hedefinin 8,9 trilyon Türk lirası üzerinde gerçekleşirken, Sosyal Güvenlik Kuruluşları finansman gereksinimi, program hedefinin 9,1 trilyon Türk lirası gerisinde kalmıştır. Finansman gereksinimlerine ek olarak Mahalli İdarelerin 2,3 trilyon Türk lirası tutarındaki iç borç geri ödemesi, Sosyal Güvenlik Kuruluşlarının 9,6 trilyon Türk lirası tutarındaki net aktif artışı için de finansman gerekmiştir. Mahalli İdareler’in, 16,4 trilyon Türk lirası tutarındaki toplam finansman gereksiniminin 5,7 trilyon Türk lirası kasa-banka gibi aktiflerindeki azalma, 10,7 trilyon Türk lirası net dış borçlanma ile karşılanmıştır. Sosyal Güvenlik Kurumları’nm, toplam 26,8 trilyon Türk

lirası tutarındaki finansman gereksinimi ise, iç borçlanma ile

karşılanmıştır.

1122. İç Borçlanma

1993 yılının son aylarında Hazine tarafından ihale faizlerinin düşük tutulması ve bu uygulamanın 1994 yılının ilk üç ayında da devam etmesi, finansal piyasalarda krizle sonuçlanmış ve ihale yoluyla iç borçlanma sınırlı düzeylerde kalmıştır. Bu dönemde, ihale piyasasında başlıca alıcı konumunda olan bankalar, döviz kurundaki artış bekleyişleri nedeniyle, döviz pozisyonlarını güçlendirmeye yönelmiştir. Diğer taraftan, mevcut iç

borç stoku servisinin yeni borçlanmalarla finanse edilerek

sürdürülebilirliğine olan güvensizlik nedeniyle artan konsolidasyon beklentisi de ihale yoluyla iç borçlanmayı olumsuz yönde etkilemiştir.

5 Nisan Kararları’nı takip eden dönemde, ihale piyasasının canlandırılması amacıyla, iç borçlanma faizleri önemli ölçüde artırılmış, borçlanma vadeleri, bir ay ve daha kısa vadelere kaydırılmıştır. Yükselen faizler yanında, 5 Nisan K ararlan’nın kamu açıklarının sınırlandırılmasına olanak sağlayacağı ve Türk Lirası değer kaybının sınırlı düzeyde kalacağı beklentileri, döviz varlıklarına olan talebi sınırlarken, Türk lirası varlıklara talebi artırmıştır. Buna bağlı olarak, Mayıs-Aralık 1994 dönemindeki bütçe

finansman gereksinimi ve dış borç geri ödemelerinin önemli bir bölümünün finansmanı iç borçlanma de gerçekleştirdebilmiştir.

Mayıs ajanda, bir ay vadede yoğunlaşan borçlanmalarda, ortalama yıllık faiz yüzde 148 olmuştur. Haziran ayında borçlanma vadesi üç ve altı aya kadar uzatılırken, üç ay vadeli borçlanma faizi yıllık ortalaması yüzde 162,4 olarak gerçekleşmiştir. Haziran ayından sonraki ihalelerde, vade daha fazla uzatdamamıştır. Ancak, Ekim ayma kadar geçen dönemde, borçlanma faizleri sürekli azalmış ve üç aylık borçlanma ydlık ortalama faizi, Ekim ayı ortalarında yüzde 77,3’e kadar düşmüştür. Borçlanma faizleri bundan sonraki dönemde yeniden artma eğilimine girmiş ve Aralık ayında gerçekleştirden ihalelerdeki üç ay vadeli borçlanmaların ortalama yıllık faizi yüzde 99,3 olmuştur. Faizlerin, yıhn son üç ayında artma eğdimine girmesinde, 5 Nisan Kararları’nda yer alan bütçe açığı hedefinden sapmalarm beklenmesi, özelleştirmeler ve sosyal güvenlik kuruluşlarındaki yapısal iydeştirmelerin gecikmesi nedeniyle, enflasyon ve Türk lirası değer kaybmm artacağı beklentderi etkili olmuştur.

TABLO II.2.5 İÇ BORÇ A N A P A R A ST O K U N U N V A D E YAPISI (Trilyon Türk lirası) 1993 Yüzde Dağılım ^I994O Yüzde Dağılım B ono Toplamı 64,5 25,3 307,4 57,2 3 A y Vadeli 0,9 _{0 3} 171,5 31,6 6 A y Vadeli 24,9 9,8 78,0 143 9 Ay Vadeli 18,5 7 3 9,4 _1,7

Halka Satılan (3, 6 ve 9 A y V adeli) 20,2 7,9 45,3 8,4

Konsinye Satış 0,0 0,0 6,6 1,2 Tahvil Toplamı 73,2 28,7 33,1 6,1 1 Yıl V a d e li^ 62,9 24,7 16,0 2,9 2-5 YU Vadeli 10,3 4,0 17,5 3,2 D iğer T a h v il^ * 1173 46,0 199,7 36,7 Toplam Stok 255,0 100,0 543,6 100,0 Kaynak: H D T M (*) Geçici.

(1) Halka satılan bir yıl vadeli senetleri de kapsamaktadır.

(2) D iğer Tahviller, Ö zel Am açlı Tahviller, Tahkim Tahvilleri, İkraz Tahvilleri, Hesaben Tahviller ve D öviz Büfeleri Hesabı’nı kapsamaktadır.

1994 ydmda, tahvd ve bono anapara stoku, 1993 yılına göre, yüzde 113 oranında artarak, 543,6 trilyon Türk lirası olmuştur. Tahvil ve bono

anapara ve faiz stoku ise, 1994 yılında, 1993 yılı sonuna göre, yüzde 98 oranında artarak 864,5 trilyon Türk lirasına ulaşmıştır.

1994 yılındaki borçlanmaların kısa vadelerde yoğunlaşması nedeniyle,

borç stokunun vade yapısında kısalma gözlenmiştir. 1993 yılı sonunda