Ödemeler Dengesi

1993 yılında 6,4 milyar ABD dolan tutarında açık veren cari işlemler 1994 yılında 2,6 milyar ABD dolan fazla vermiştir. Sözkonusu dönemde dış ticaret açığının yüzde 70 oranmda azalması, cari işlemler dengesinin pozitif yönde gelişmesinde etkili olmuştur (Tablo 11,3,1).

1994 yılında bankaların yurt dışmdan sağladığı kısa vadeli döviz kredileri ile ithalatın azalmasına bağlı olarak ticari kredilerde meydana gelen azalmalarm sonucunda kısa vadeli yükümlülüklerin büyük ölçüde düşüş kaydettiği gözlenmiştir. Ayrıca, 1994 yılında yurt dışmdan

borçlanmanın önemli ölçüde azalması uzun vadeli kredi kullanımlarının ve

portföy yatırımlarının geçen yıla göre daha düşük düzeyde

gerçekleşmesine yol açmıştır.

TABLO H 3.1 Ö D E M E L E R D E N G E Sİ (M ilyon A B D dolan) 1992 1993 1994 Cari İşlemler -974 -6 433 2 631 D ış Ticaret D engesi -« 1 9 0 -14 160 -4 216 Görünm eyenler D engesi 7 216 7 727 6 847 Sermaye Hareketleri (R ezerv hariç) 3 6 4 8 8 963 -4 194 N et Hata ve Noksan -1 1 9 0 -2 222 17 6 9

R esm i R ezerv (D eğişim ) -1 4 8 4 -308 -546

Kaynak: TCM B

113.1.A. Cari İşlemler

1993 yılında 14,2 milyar ABD doları olan dış ticaret açığı, bu yıl ithalatın (fob) yüzde 24 oranında azalarak 22,6 milyar ABD dolan, buna karşm ihracatın (fob) yüzde 18 oranmda artarak 18,4 milyar ABD doları olması sonucu 4,2 milyar ABD dolarına gerilemiştir.

1994 yılının birinci ve ikinci çeyreğinde Türk lirası, dış ticarette en önemli paya sahip olan ABD, Almanya, İngiltere ve İtalya'nın paralarına karşı önemli oranda değer kaybına uğramış, ancak, üçüncü ve dördüncü çeyrekte reel olarak değer kazanmıştır. 1994 yılının bütününde ise Türk lirası sözkonusu ülkelerin paralarına karşı reel olarak değer kaybetmiştir (Tablo II.3.2).

Türk lirasının reel olarak değer kaybetmesi nedeniyle ihraç mallan fiyatlarının ucuzlaması ve buna paralel olarak Türkiye’nin uluslararası piyasalardaki rekabet şansmm artması, ihracatımızda önemli bir paya sahip olan Avrupa ülkelerinde geçen yıl yaşanan ekonomik durgunluğun sona ermesi ihracat gelirlerinin artışında etkili olmuştur. Öte yandan, Türk lirasının reel değer kaybıyla ithal malları fiyatlarının artması, iç talebin daralması ve negatif büyüme hızı ithalat talebini azaltmıştır.

TABLO II3 .2

R EEL K U R AR T IŞ H I Z L A R I ^

A B D D o la n Alm an Markı İngiliz Sterlini İtalyan Lireti ve Türk Lirası ve Türk Lirası ve Türk Lirası ve Türk Lirası

el<2> e2 e3 e4 e5 e6 e7 e8 1988 -2,6 1,6 -3,7 0,5 _4,8 10,6 -2,7 1,6 1989 ■4,2 -4,7 -11,6 -12,4 -11,9 -9,8 -7,5 -7,9 1990 -20,6 -14,9 -8,9 -3 3 - 10,8 -3,2 -5,4 -1,4 1991 -3,4 7,3 -4,4 3,2 -0,2 7,0 -2,7 5,1 1992 -2,7 4,6 4,9 13,0 -0,2 5 3 -0,1 7,9 1993 -2,4 3,9 -9,9 -1,4 -14,6 -12,4 -21 -17,7 I -2,2 _{0 3} -8,0 -3,7 -16,7 -173 -19,9 -19,4 II _{- 1,2} 0,8 _{- 1,1} 2,2 _{3 3} 5,7 1,4 3,8 III 3,0 _{4,1 -0 3} 0,4 _1,9 1,9 - 1,2 -0,6 IV -2,4 _{2 3} -2,9 _1,9 -3,0 _1,1 -5,2 _-1,3 1994 33,1 25,9 36,2 _{3 0 3} 37,8 29,2 3 3 3 25,1 I 15,9 16,5 ₁₁₃ 12,6 16,2 14,6 10 3 10,2 II 30,8 19,4 34,9 23,7 32,2 21,9 37,2 2 5 3 III -9,2 -8,4 -3,6 -3,0 -6,6 -6,4 -6,9 -6,6 IV _-9,1 -5,7 -8 3 -4,7 -6,9 -1,6 - 10,2 -7,1

Kaynak: TCM B, D İE ve IFS

(1) R eel kur hesaplamalarında, A B D dolan, Alman markı, İngiliz sterlini ve İtalyan lireti M erkez Bankası döviz alış kurlarının üç aylık ve yıllık ortalama değerleri kullanılmıştır.

(-) işareti Türk lirasının sözkonusu paralar karşısında reel olarak değer kazandığını göstermektedir.

(2) e l , e3, e5 ve e7 yabana ülkelerin toptan eşya fiyat indeksleri ve Türkiye'nin tüketici fiyat indeksi ile, e2, e4, e6 ve e8 sözkonusu ülkelerin tüketici fiyat indeksleri ve Türkiye’nin toptan eşya fiyat indeksi ile ağırlıklandınlmıştır. Yabancı ülkelerin fiyat indekslerinde baz yılı olarak 1990 yılı, Türkiye’nin fiyat indekslerinde baz yılı olarak 1987 yılı kullanılmıştır.

İhracatın sektörel dağılımı incelendiğinde, 1994 yılında sanayi ürünleri ihracatı payının 1993 yılma göre arttığı, tarım ürünleri ihracatı payının ise azaldığı görülmektedir, İthalatta ise tarım ve sanayi ürünleri ithalatının paylarının azaldığı, madencilik sektörü payının ise arttığı gözlenmektedir. İhracat ve ithalat ana mal gruplarına göre incelendiğinde, hammadde ihracat ve ithalatının toplam içindeki payı 1993 yılına göre artarken tüketim malları ihracat ve ithalatının payı azalmış, yatırım malları ithalatının payı ise düşmüştür (Tablo II.3.3).

TA BLO 1 1 3 3 İTH A LAT, İH R A C A T VE A N A M A L G R U PL A R IN A G Ö R E D A Ğ IL IM LA R I (M ilyon A B D dolan) 1993 Yüzde Pay 1994 Yüzde Pay Y üzde Değişim Toplam İthalat 29 428 100 23 270 100 -20,9 Yatırım M allan 9 565 3 2 3 6 894 29,6 -27,9 1. İnşaat 954 3,2 745 3,2 -21,9 2. M akma ve Teçhizat 8 519 29,0 6 1 2 9 _{2 6 3} -28,1 3. Hayvancılık 91 0 3 20 0,1 -78,0 Tüketim M addeleri 4 1 1 7 14,0 2 780 11,9 -32,5 Ham madde 15 746 53,5 13 5% 58,4 -13,7 Toplam İhracat 15 345 100 18 106 100 18,0 Yatırım M allan 2 585 16,8 3 141 173 21,5 Tüketim M allan 8 557 55,8 9 756 53,9 14,0 Hammadde 4 202 27,4 5 2 0 9 28,8 24,0 Kaynak: D İE

1994 yılında toplam ihracat içinde yüzde 59 payla OECD ülkelerinin ilk sırayı koruduğu, bunu yüzde 16’lık payla İslam ülkelerinin, yüzde 13’lük payla diğer ülkelerin ve yüzde 12’lik payla Diğer Avrupa ülkelerinin takip ettiği görülmektedir. İlk iki sırayı alan ülkeler ise, 1993 yılında olduğu gibi yüzde 22’lik payla Almanya ve yüzde 8’lik payla ABD’dir. 1994 yılında toplam ithalat içinde yüzde 66’lık pay ile ilk sırayı alan OECD ülkelerinden ve yüzde 14 paya sahip İslam ülkelerinden yapılan ithalatta sırasıyla yüzde 23 ve yüzde 5 oranında azalış gözlenmiştir (Tablo II.3.4).

Görünmeyen kalemlerdeki gelişmelere bakıldığında, 1994 yılında görünmeyen hizmet ve karşılıksız transferlerden sağlanan net gelirlerde, geçen yıla göre yüzde 11 oranında azalış olmuş ve net gelirler 6,8 milyar ABD doları olarak gerçekleşmiştir. Görünmeyen kalemlerin gelirler bölümünde önemli bir yer tutan turizm gelirleri geçen yıla göre yüzde 9 oranmda artarak 4,3 milyar ABD doları olmuştur. Kişi başına ortalama harcamada geçen yıla göre önemli bir değişme olmazken toplam turist sayısmda yüzde 8 oranında artış gerçekleşmiştir. Bunun yanısıra, faiz gelirleri büyük ölçüde ticari banka rezervlerindeki azalışa bağlı olarak aynı dönemde yüzde 22 oranında düşüş göstermiştir. Navlun, diğer taşımacılık ve müteahhitlik hizmet gelirleri ile diğer özel ve resmi hizmet gelirlerini içeren diğer kalemi ise yüzde 3 oranında azalarak 6,4 milyar ABD dolarına gerilemiştir. Diğer taraftan, görünmeyen kalem giderlerinin en büyük bölümünü oluşturan dış borç faiz ödemeleri yüzde 10 oranmda artmış ve 3,9 milyar ABD doları olmuş, turizm giderleri kalemi ise yüzde 7 oranmda

azalmıştır. Navlun, diğer taşımacılık, kâr transferleri ve diğer özel ve resmi hizmet giderlerini kapsayan diğer giderler kalemi yüzde 5 oranında azalarak 3,1 milyar ABD dolan olmuştur.

TABLO II3 .4

İTHALAT, İH RA CA T V E ÜLKE G R U PL A R IN A G Ö R E D AĞ ILIM LAR I (Milyon A B D dolan) 1993 Yüzde Pay 1994 Yüzde Pay Yüzde Değişim Toplam İthalat 29 428 100 23 270 100 -20,9 O E C D Ülkeleri 19 974 67,9 15 312 65,8 -23,3

D iğer Avrupa Ülkeleri 3 343 11,4 2 383 10,2 -28,7

İslam Ülkeleri 3 517 12,0 3 354 14,4 -4,6

D iğer Ülkeler 2 595 8,8 2 221 9,6 -14,4

Toplam İhracat 15 345 100 18 106 100 18,0

O EC D Ülkeleri 9 066 59,1 10 740 59,3 18,5

D iğer Avrupa Ülkeleri 1 803 11,7 2 121 11,7 17,6

İslam Ülkeleri 2 792 18,2 2 989 16,5 7,1

D iğer Ülkeler 1684 11,0 2 256 12,5 34,0

Kaynak: D İE

1994 yılında özel karşılıksız transfer girişleri yüzde 10,7 oranında azalarak 2,7 milyar ABD doları olmuştur. Bu girişlerin bir alt kalemi olan işçi gelirleri, geçen yıla göre yüzde 10 oranında azalmış ve 2,6 milyar ABD doları olarak gerçekleşmiştir. 1994 yılında hibe ve Nato gelirlerinin de yer aldığı resmi karşılıksız transferler kaleminde geçen yıla göre yüzde 47,7 oranında azalma gözlenmiştir.

II J.I.B. Sermaye Hareketleri

1994 yılında öncelikle mali piyasalarda başlayan ve daha sonra reel sektörü de etkisine alan ekonomik krize bağlı olarak, 1994 yılında sermaye hareketlerinde (rezerv hariç) 4,2 milyar ABD doları azalış olmuştur. Sermaye hareketleri kalemi, doğrudan yatırımlar, portföy yatırımları, kısa

ve uzun vadeli sermaye hareketlerini içermektedir. Sermaye

hareketlerindeki bu gelişmede özellikle portföy yatırımları ile kısa ve uzun vadeli kredi kullanımlarındaki azalışlar etkili olmuştur.

1993 yılında 622 milyon ABD doları olan net doğrudan yatırım

girişleri, bu yıl ekonomik kriz nedeniyle oluşan belirsizlik ortamı ve yüksek enflasyon nedeniyle daha düşük düzeyde gerçekleşmiş ve 559 milyon ABD doları olmuştur. Portföy yatırımları ise yüzde 70 oranında

azalarak 1,2 milyar ABD dolan olmuştur. Portföy yatırımlarında önemli bir yer tutan ve kamu kesiminin finansman ihtiyacını karşılamaya yönelik tahvil ihracı yoluyla borçlanma, bu yıl Türkiye’nin yurt dışmdan borçlanma olanaklarının azalması nedeniyle, Hazine’nin Samurai piyasasmdan sağladığı 75 milyar Japon yeni karşılığı 721 milyon ABD doları ile sınırlı kalmıştır. Geçmiş yıllara ilişkin tahvil ihracı yoluyla sağlanan kredilere ait geri ödemeler ise 622 milyon ABD dolan olmuştur. Ayrıca, 1994 yılında yurt dışında yerleşiklerin Türkiye’den menkul kıymet alım satımları sonucunda net olarak 1 milyar ABD dolan tutarmda giriş olmuştur. Bu tutarın 316 milyon ABD dolan, Tofaş hisselerinin satılması sonucunda elde edilen gelirdir.

1994 yılında orta ve uzun vadeli kredi kullanımları geçen yıla göre

yüzde 31 oranında azalarak 3,3 milyar ABD doları olmuştur. Bu azalışta, özel ve kamu kesimi yatırımlarının geçen yıla göre büyük ölçüde azalması ve buna bağlı olarak yatırımların finansmanında kullanılan orta ve uzun vadeli dış kredilerin gerilemesi etkili olmuştur. 1994 yılında orta ve uzun vadeli kredilere ilişkin olarak 5,4 milyar ABD doları anapara geri ödemesi gerçekleşmiştir. 1994 yılı Temmuz ayında uygulamaya konulan ve yurt dışında yerleşiklerin Merkez Bankası bünyesinde döviz hesabı açmalarına olanak sağlayan yüksek faizli Süper Döviz Hesabı’nda 542 milyon ABD doları tutarındaki girişin etkisiyle, uzun vadeli Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat Hesabında 1,3 milyar ABD doları net artış gerçekleşmiştir. Öte yandan, kısa vadeli yükümlülüklerin krediler bölümünde 1993 yılmda net olarak 5,7 milyar ABD doları artış gerçekleşmişken, bu yıl 7,5 milyar ABD doları azalış olmuştur. 1993 yılında sağlanan kısa vadeli döviz kredileri son yılların en yüksek değerine ulaşmış, ticari bankaların yurt dışından doğrudan sağladığı döviz kredilerinin ve artan ithalata paralel olarak ticari kredilerin önemli oranda arttığı gözlenmiştir. Buna karşılık, 1994 yılında dış finansman olanaklarının azalması, kurlardaki gelişmeler, iç talepteki ve yatırımlardaki daralmaya bağlı olarak ithalatın düşüşü kısa vadeli döviz kredilerinin önemli oranda azalmasına neden olmuştur. Bu gelişmeler çerçevesinde, 1993 yılında bankaların doğrudan sağladığı kısa vadeli döviz kredileri 3,8 milyar ABD doları ve ticari krediler 2,2 milyar ABD doları artış göstermişken, bu yıl sırasıyla 6,6 milyar ABD doları ve 816 milyon ABD doları azalış gerçekleşmiştir. Ödemeler dengesi varlıklar kaleminde yer alan yurt dışına verilen döviz kredilerinde önemli bir değişme olmazken, ticari bankalar rezervi ve diğer varlıklar kaleminde bu yıl 2,5 milyar ABD doları azalış gerçekleşmiştir. Bu azalış, büyük ölçüde yurt dışından sağlanmış kısa ve uzun vadeli döviz kredilerine ait geri

ödemelerin gerçekleştirilmesi, buna karşm yurt dışından borçlanmanın sınırlı düzeyde kalmasından kaynaklanmıştır.

1994 yılının ilk çeyreğinde yaşanan ekonomik kriz ile birlikte önemli

ölçüde azalma eğilimine giren uluslararası rezervler, 5 Nisan 1994 tarihli istikrar tedbirleri sonucunda artmaya başlamış ve yıl sonunda 546 milyon (net) ABD dolan artış göstermiştir. Aynca, IMF ile yapılan Stand-by anlaşması çerçevesinde bu yıl 236 milyon SDR karşılığı 340 milyon ABD doları tutarında kullanım olmuştur. 1994 yılı sonunda resmi döviz rezervleri 7,1 milyar ABD dolan, altın rezervi 1,4 milyar ABD doları olarak gerçekleşmiştir.

IL3.2. Dış Borçlar

1994 yılı sonunda, toplam dış borç stokunun ABD dolan cinsinden

değeri 1993 yılı sonu verilerine göre yüzde 2,6 azalarak 67,4 milyar ABD dolarından 65,6 milyar ABD dolarına düşmüştür. Bu dönemde orta ve uzun vadeli borçlar yüzde 11,2 oranında artarken, kısa vadeli borçlar yüzde 39 oranında azalmıştır. Toplam dış borç stoku içinde kısa vadeli dış borçların payı yüzde 27,5’den yüzde 17,2’ye inerken, orta ve uzun vadeli dış borçların payı yüzde 72,5’den yüzde 82,8’e yükselmiştir.

TABLO II3.5

YIL SONLARI İTİBARİYLE DIŞ BORÇ STOKUNA KUR ETKİSİ (Milyon ABD dolan)

DIŞ BORÇ STOKU Yıl Sonu Önceki Yıl Kuru ile Sonu Kuru ile

Kur Farkı(A) Nominal Hareket (B) Reel Hareket(C) 1987 40 326 35 402 4 924 8 225 3 301 1988 40 722 42 945 -2 223 396 2 619 1989 41 751 42 058 -307 1 029 1336 1990 49 036 45 913 3 123 7 285 4 162 1991 50 489 50 345 144 1 453 1309 1992 55 592 56 975 -1 383 5 103 6 486 1993 67 356 67 892 -536 11 764 12 300 1994(Geçici) 65 601 61 300 4 301 -1 755 -6 056 Kaynak: TCMB, HDTM

(A) Borç stokunun ilgili yıl sonu kuru ile hesaplanan tutarı ile bir önceki yıl sonu kuru ile hesaplanan tutan arasındaki farktır; (B) Bir önceki yılın borç stok tutan ile bir sonraki yılın borç stok tutan arasındaki farktır; (C) Nominal hareket - Kur farkı.

TABLO IU .6

DÖVİZ KOMPOZİSYONU İTİBARİYLE DIŞ BORÇ STOKUNA KUR ETKİSİ(1) (Milyon A BD dolan) 1993 Yıl Sonu Kuru ile(A) 1994(Q4) Önceki Yıl Sonu Yıl Kuru Kuru

ile(B) ile(C) Kur Farkı (C-B = D) Nominal Hareket (C-A = E) Reel Hareket (E-D = F) A BD Dolan 31198 21 665 21665 0 -9 533 -9 533 Alman Markı 19 124 19 927 22 235 2 308 3 111 803 Ö. Çekme Haklan 15 336 357 21 342 321 İsveç Frangı 1889 2 038 2 295 257 406 149 İngiliz Sterlim 760 749 792 43 32 -11 Japon Yeni 10 177 12 008 13 481 1 473 3 304 1831 Fransız Frangı 1 068 1033 1 137 104 69 -35 Hollanda Florini 686 826 921 95 235 140 Diğer(ABD) 2 439 2 718 2 718 0 279 279 TOPLAM 67 356 61 300 65 601 4 301 -1 755 -6 056 Kaynak: TCMB, HDTM

(1) (A) 1993 yıl sonu dış borç stoku, 1993 yıl sonu kuru ile hesaplanması; (B) 1994 (Q4) dış borç stoku, 1993 yıl sonu kuru ile hesaplanması; (C) 1994 (Q4) dış borç stoku, 31 Aralık 1994 kuru üe hesaplanması; (D ) Borç stokunun 1994 (Q4) kuru ile hesaplanan tutan ile, 1993 yıl sonu kuru ile hesaplanan tutan arasındaki farktır; (E) 1993 yılı borç stok rakamıyla 1994 (Q4) borç stok rakamı arasındaki farktır; (F) Nominal hareket - Kur farkı.

1993 ve 1994 yılları itibariyle dış borç stoku içinde ilk üç sırayı ABD doları, Alman markı ve Japon yeni cinsinden borçlar almaktadır. Sözkonusu dönemlerde dış borç stoku içinde A BD doları cinsinden borçların payının yüzde 46,3’den yüzde 33’e gerilediği, Alman markı cinsinden borçların payının ise yüzde 28,4’den yüzde 33,9’a yükseldiği gözlenmektedir. Japon yeni cinsinden borçların payı ise yüzde 15,1’den yüzde 20,5’e yükselmiştir (Tablo II.3.5 ve Tablo II.3.6).

1994 yılı sonu itibariyle dış borç servisinin toplam döviz gelirlerine oranı yüzde 30,5 ihracat gelirlerine oram yüzde 54,3 olmuştur. Bu oranlar, 1993 yılı sonunda sırasıyla, yüzde 27 ve yüzde 52,7 olarak gerçekleşmiştir.

I I J 2 A . Orta ve Uzun Vadeli Borçlar

1993 yılında dış borç stokunun yüzde 72,5’nı kapsayan orta ve uzun vadeli borçların payı, 1994 yılı sonu itibariyle kısa vadeli borçlardaki yüzde 39’luk azalmaya paralel olarak yüzde 82,8’e yükselmiştir.

1994 yılında orta ve uzun vadeli dış borçlardaki toplam nominal artış 5,5 milyar ABD doları olmuştur. Sözkonusu artışın 2,5 milyar ABD dolarlık bölümü ikili anlaşmalarla sağlanan kredilere, 2 milyar ABD dolarlık bölümü özel kesimden yapılan borçlanmalara, 1,2 milyar ABD dolarlık bölümü tahvil ihracı yoluyla gerçekleştirilen borçlanmalara aittir.