2005 YILLIK RAPOR

ISSN 1300 - 4573

TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI

YILLIK RAPOR

2005

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI ANONİM ŞİRKETİ

!3 Nisan 2006 tarihli

HİSSEDAR LAR GENEL KURULU NA sunulan

2005

YETMİŞ D ÖR DÜ NC Ü HESAP YILI HAKKINDA BANKA MECLİSİNCE H AZIRLANAN

FAALİY ET RAPORU

BİLANÇO, KÂR VE ZA R A R HESABİ

D E N E TLEM E KURULU RAPORU

ANKARA 2006

Yıllık Rapor 2005

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

31 Aralık 2005 tarihinde

TÜ RK İY E C UM H U RİY ET M ERKEZ BANKASI

BANKA MECLİSİ

BAŞKAN SÜREYYA SERDENGEÇTİ

ÜYE Prof. Dr. M. İLKER PARASIZ

ÜYE DURMUŞ YILMAZ

ÜYE NECATİ ŞAHİN

ÜYE Dr. M. İBRAHİM TURHAN

ÜYE Dr. LOKMAN GÜNDÜZ

ÜYE M. VEHBİ ÇITAK

PARA POLİTİKASI KURULU

BAŞKAN SÜREYYASERDENGEÇTİ

BAŞKAN YARDIMCISI BAŞKAN YARDIMCISI BAŞKAN YARDIMCISI BAŞKAN YARDIMCISI BANKA MECLİSİ ÜYESİ ÜYE

D ENETLEM E KURULU ÜYE

ÜYE ÜYE ÜYE

Y Ö N E T İM KOMİTESİ BAŞKAN

BAŞKAN YARDIMCISI BAŞKAN YARDIMCISI BAŞKAN YARDIMCISI BAŞKAN YARDIMCISI

ŞÜKRÜ BINAY

Prof. Dr. FATİH ÖZATAY SEDEFAYALP

Doç. Dr. ERDEM BAŞÇI DURMUŞ YILMAZ Prof. Dr. GÜVEN SAK

M. SAİM UYSAL BİLAL SAN

Prof. Dr. NECDET ŞEN SOY ABDULLAH YALÇIN

SÜREYYA SERDENGEÇTİ

ŞÜKRÜ BİNAY

Prof. Dr. FATİH ÖZATAY SEDEF AYALP

Doç. Dr. ERDEM BAŞÇI

Yıllık Rapor 2005

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

GÜNDEM

1- Açılıp, Divanın teşekkülü.

2- Toplantı tutanağının İmzalanması hususunda Divana yetki verilmesi.

3- Banka Meclisi ve Denetleme Kurulunun 2005 hesap yılına ait raporlarının okunması ve görüşülmesi.

4- 2005 yılına ait bilanço, kâr ve zarar hesabının onaylanması, 5- Banka Meclisi üyelerinin ve Denetleme Kurulunun ibrası.

6- 121 1 sayılı Bankamız Kanunu'nun 40. ve 44. maddelerinin. 19 Ekim 2005 tarih ve 54! 1 sayılı Bankacılık Kanunu'nun ¡68, maddesinin (F) fıkrasıyla değiştirilmesi sebebiyle. Bankamız Esas Mukavelesinin: 40. maddesinin (11) numaralı fıkrasında ve 44. maddesinde değişiklik yapılması ile 40. maddesinin (I) numaralı fıkrasının (b) bendinin yürürlükten kaldırılması hususlarının Bankamız Kanunu’nun 16. maddesi uyarınca Genel Kurulun onayına arzı, 7- Banka Meclisinin 30 Nisan 2006 tarihinde boşalacak iki üyeliği için seçim

yapılması.

8- Denetleme Kurulunun 30 Nisan 2006 tarihinde boşalacak bir üyeliği için. (A) sınıfı hissedarınea üye seçimi.

Yıllık Rapor 2005

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

İÇ İN D E K İL E R

1. DIŞ EKONOMİDEKİ GELİŞMELER

I.L DÜNYA EKONOMİSİ --- - L U . Sanayileşmiş Ülkeler --- L1.2. Gelişmekte Olan Ülkeler — --- - --- --- 1.1.3. Gelişmekte Olan Avrupa Ülkeleri ve

Bağımsız Devletler Topluluğu --- -—

1.1.4. Dünya Ticareti --- 1.2. ULUSLARARASI MALİ P İY A S A L A R --- 1!. TÜRKİYE EKONOMİSİNDEKİ GELİŞMELER --- -

GİRİŞ --- --- --- --- ILL GENEL DENGE --- — — ---

11.1.1. Ekonominin Arz Yönü: Sektöre! Gelişmeler ve İthalât — --- — --- -— --- — ---—

II. I 2. Ekonominin Talep Yönü: İç Talep ve İhracat ll.l .3. İstih d a m --- --- II. 1.4. Ücretler ve Maaşlar --- 11.2. KAMU MÂLİYESİ VE İÇ BORÇLANMA

11.2.1. Kamu Mâliyesi --- --- 11.2.2. Iç Borç Stoku

11.3. ÖDEMELER DENGESİ VE DİŞ BORÇLANMA 11.3.1. Ödemeler Dengesi --- 11.3.2. Cari İşlem ler--- 11.3.3. Sermaye Hareketleri --- - 11.3.4. Dış Borçlar --- 11.4. FİYATLAR

11.4.1. Fiyatlardaki Gelişmeler --- --- 11.4.2. Tüketici Fiyatlarındaki Gelişmeler --- 11.4.3. Üretici Fiyatlarındaki Gelişmeler —---—

11!. PARA POLİTİKASI VE PİYASALAR

II 1.1. PARA VE KUR POLİTİKASI --- --- — Ii 1.1. 1. Merkez Bankası Bilançosu --- İli. 1.2. Para Arzları ---

1 1 I 4 6 6 8 13 13

15

20 23 25 27 30 30 30 44 44 45 50 56 59 59 fil fi?

73 73 80 87

Yıllık Rapor 2005

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

III. [ .3. Kredi G elişm eleri--- - 90

III. 2. MERKEZ BANKASI İŞLEMLERİ --- 92

II 1.2.1. Açık Piyasa İşlemleri --- 93

111.2.2. Baııkalararası Para Piyasası İşlemleri --- 95

111.2.3. Döviz ve Efektif İşlemleri — --- 96

IV. MALÎ PİYASALAR —--- -— --- — --- 103

IV. 1. BANKACILIK SEKTÖRÜ VE KREDİ POLİTİKASI --- 103

TV. 1.1. Bankacılık Sektöründeki Gelişmeler --- 103

IV. 1.2. Bankacılık Sektörü Bilançosuyla İlgili Gelişmeler — 105 IV.1,3. Bankacılık Sektörünün Gelir-Gider Yapısındaki G elişm eler--- 117

IV. 1.4. Yasal ve İdarî Düzenlemeler --- 120

IV. 2. MENKUL KIYMET PİYASALARI --- 124

1V.2.1. Birincil P iy asalar--- — 124

JV.2,2. İkincil Piyasalar --- 127

V. YÖNETİM, PERSONEL, İDARÎ VE SOSYAL İ Ş L E R --- - 135

V. l. BANKA MECLİSİ #— --- --- — —— — - 135

V.2. PARA POLİTİKASI KURULU --- 135

V.3. YÖNETİM K O M İT E S İ--- 135

V.4. DENETLEME K U R U L U --- --- 135

V.5. KADRO VE PERSONEL DURUMU --- 136

V.6. EĞİTİM FAALİYETLERİ — ---— --- --- 136

V.7. KÜLTÜREL, SANATSAL VE SPORTİF FAALİYETLER — i 37 V.8. TEKNİK DONANIM ÇALIŞMALARI --- 137

V. 9. İNŞAAT VE ONARIM ÇALIŞMALARI --- 138

TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI ÖRGÜT ŞEMASI -— 139 VI. MERKEZ BANKASI BİLANÇOSU --- 141

VI. I. BİLANÇO AÇIKLAMASI --- 14]

V1.2. 2005 YILI KÂR VE ZARAR H E S A B I---- --- — --- 158

VII. YASA L VE İ D ARİ D Ü ZE N L EM EL ER --- --- -- 183

VIII. İSTATİSTİK TABLOLARI --- !93

BİLANÇO K A RŞILA ŞTIRM A LA RI--- 223 GRAFİKLER -— ---—— --- ---— --- --- IX EK BİLGİLER --- --- - -— --- ---XI

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

GRAFİKLER

Grafik 1.1,1 : Ham Petrol Fiyatları --- -— --- --- -— --- -— 7

Gratlk 1.2.1 : Seçilmiş Ülke Getiri Farkları --- 9

Grafik 1.2.2 : Hisse Senedi Fiyat E ndeksleri--- 10

Graiik 1.2.3 : Çapraz Kurlar --- 10

Grafik 11.1.1 : GSYİH Büyümesine K a tk ıla r---=■— 17

Grafik 11,1.2 : Özel İmalât Sanayi Reel Birim Ücret Endeksi --- 30

Grafik 11.2.1 : Faiz Dışı Kamu Dengesi ve Kamu Kesimi Borçlanma Gereği / GSMFİ --- 32

Gralik 11,2.2 ; Bütçe Dengeleri / GSMH --- 34

Grafik 11,2.3 : Konsolide Bütçe İç Borç Servisi / GSMH --- 34

Grafik İl.2.4 : İç Borç Stokunun Borçlanma Araçlarına Göre Dağılımı — 37 Grafik 11,2.5 : 2005 Yılı İhalelerinde Ortalama Borçlanma Vadesi ve Bileşik Faiz Oranı --- --- 40

Grafik li.2,6 : Nakit İç Borç Stokunun Borçlanma Araçlarına Göre Dağılımı --- 42

Grafik 11.3.1 : İV1KB Bileşik Endeksi \e Yabancıların Net Hisse Senedi Alımı --- 51

Grafik 11.3.2 : Yurt Dışı Piyasalarda İhraç Edilmiş Türk Tahvillerinin Getiri Farkı ---— —--- --- —--- --- 52

Grafik il.3.3 : Özel Sektör Ticarî Kredi Kullanımı ve ithalat --- 53

Grafik 11.3.4 : Uzun Vadeli Kredi Kullanımı ve Yatırım Harcamaları --- 54

Grafik 11.4.1 : Mal ve Hizmet Fiyatları --- --- --- - 62

Grafik 11.4.2 : TÜFE ve Alt Kalemler (2 0 0 5 )--- — - 63

Grafik 11.4.3 : TÜFE ve Özel Kapsamlı Tüfe Göstergeleri (F VE G) --- 65

Grafik 11.4.4 : TCMB Beklenti A n k e ti--- --- --- 66

Grafik 11.4.5 : ÜFE. İmalât Sanayi, Petrol Ürünleri Hariç İmalât Sanayi - 67 Grafik 11.4.6 : ÜFE ve Alt Kalemler --- 68

Grafik 11.4.7 : İmalât Fiyatları ve Döviz Kuru Sepeti --- -—■— • 68

Grafik III. 1.1 : Döviz Kuru Gelişmeleri —--- 76

Grafik 111,1.2 : Para Tabanı ve Alt Kalemleri --- 82

Grafik III.1.3 : Para Tabanı, Net İç Varlıklar. Net Dış V a rlık la r---— — 83

Grafik III.1.4 : Açık Piyasa İşlemleri --- :---- 84

Grafik III. 1.5 : DTH / Toplam Mevduat - -— --- -—- 88

Yıllık Rapor 2005

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

Grafik ili.1.6 : Repo / Toplam YTL Mevduat — --- -— - 89 Grafik II 1.1.7 : Para Tabanı Çarpanı --- 89 Grafik III. 1.8 : Reel Kredi Endeksi 1997=100 — ---- --- 90 Grafik II 1.1.9 : Mevduat Bankaları, Kalkınma ve Yatırım Bankaları

Kredilerinin GSYÎH’ye ve Mevduata Oranı --- - q| Grafik 111.2,1 : Döviz Kurları --- 100 Grafik III.2.2 : Döviz Alım İhaleleri Günlük Ortalama Teklif ve

Alım Tutatları --- 101 Grafik IV. 1.1 : Kredi Hacmi --- --- ---110 Grafik IV. 1,2 : Kredilerin Banka Gruplarına Göre Dağılımı --- 110 Grafik IV. 1.3 : Kredi Faiz Oranlan --- --- --- İli Grafik IV. 1.4 : Mevduat Faiz Oranları --- 113 Grafik IV. 1.5 : Mevduatın Ortalama Vadesi --- — 114 Grafik IV. 1.6 : Mevduatın Vadelere Göre Dağılımı —--- --- 115 Grafik IV, 1,7 : Bankacılık Sektörünün Yurt Dışından Kullandığı Krediler— I Ih Grafik IV. 1.8 : Bankacılık Sektörünün Bilanço İçi Yabancı Para

Pasif-AktifFarkı --- []6 Grafik IV. 1.9 : Bankacılık Sektörünün Yabancı Para

Net Genel Pozisyonu--- --- []7 Grafik IV.2.1 : 2005 Yılında SPK Kaydına Alman Hisse Senedi ve

Menkul Kıymet Yatırım Fonu İhraçları --- 124 Grafik IV.2.2 : Kamu Kesimi Menkul Kıymet Stokunun Toplam

Menkul Kıymet Stoku İçindeki Payı --- 125 Grafik IV,2.3 : İMKB Fi isse Senetleri Piyasası Aylık İşlem Hacmi ve

Ulusal-100 E n d e k si--- --- - 128 Grafik IV,2.4 : Ulusal-100 Getiri Endeksi --- 131 Grafik IV.2.5 : İMKB Tahvil ve Bono Piyasası Kesin Ahm-Satım Pazarı

Aylık İşlem Hacmi --- 132 Grafik IV.2.6 : İMKB Tahvil ve Bono Piyasası Repo-Ters Repo Pazarı

İşlem Hacmi --- 133

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

EK BİLGİLER

2003 Temel Yıllı Fiyat Endeksleri: Kapsam ve Yöntem --- 70 Para Reformu: Yeni Türk Lirası (YTL) --- 78 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Muhasebe İlkeleri ve Politikaları --- 142

Yıllık Rapor 2005

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

İSTATİSTİK TABLOLARI

Tablo l : Ekonominin Genel Dengesi (Cari F iy atlarla)--- —— --- 193

Tablo 2 : Ekonominin Genel Dengesi (1998 Fiyatlarıyla) -—— --- 194

Tablo 3 : Gayri Safi Millî Hasıla (Cari Üretici Fiyatlarıyla) --- --- 195

Tablo 4 : Gayrî Şali Millî Hasıla (1987 Üretici Fiyatlarıyla) — —---— 195

Tablo 5 ; Fiyat Endeksleri --- -— --- - 196

Tablo 6,A : Parasal Yetkililer - Sektörel Hesaplar --- 198

Tablo 6.P : Parasal Yetkililer Sektörel Hesaplar --- 199

Tablo 7 : Merkez Bankası * Krediler --- 200

Tablo 8 : Merkez Bankası - Mevduat --- 201

Tablo 9.A ; Mevduat Bankaları - Sektörel Hesaplar -—-—--- --- 202

Tablo 9.P ; Mevduat Bankaları - Sektörel Hesaplar --- --- --- 203

Tablo 10,A : Mevduat Bankaları - Mevduat --- 204

Tablo İ0.B : Mevduat Bankaları - Mevduat --- -—— —— --- --- 205

Tablo 11.A : Kalkınma ve Yatırım Bankaları - Sektörel Hesaplar -— --- 206

Tablo 11.P : Kalkınma ve Yatırım Bankaları Sektörel Hesaplar --- 207

Tablo 12 : Kalkınma ve Yatırım Bankaları - Krediler --- 208

Tablo 13 : Mevduat Bankaları - Krediler --- 209

Tablo 14 : Bankacılık Sektörü-Yurt İçi Kredi Flacmi ---—--- 210

Tablo 15 : Parasal Sektör Analitik Bilançosu (M3YR Para Arzı ve Karşılık Kalemleri --- 211

Tablo 16 : Merkez Bankası-Analitik Bilanço --- 212

Tablo 17 : İhraç Edilen Menkul Değerler --- 213

Tablo 18 : Uluslararası Rezervler --- 213

Tablo 19 : Ödemeler Dengesi --- 214

Tablo 20 ; Ödemeler Dengesindeki Bazı Kalemlerin Ayrıntıları --- 215

Tablo 21 : Dış Borç Stoku --- 216

Tablo 22 : Dış Borç Stokunun Dönem Sonu Kurlarıyla Döviz Cinslerine Göre Dağılımı --- 217

Tablo 23 : Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat Hesapları --- 217

Tablo 24 : Döviz Tevdiat H esapları--- --- 218

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

Tablo 25 : 2005 Yılı Devlet İç Borçlanma Senetleri İhale Faizleri ve

Satılan M ik tarlar---218

Tablo 26 : 2005 Yılı Bankalararası Para Piyasası İşlemleri --- 219

Tablo 27 : 2005 Yılı Döviz ve Efektif Piyasaları İşlemleri —--- 219

Tablo 28 : Sınıflarına Göre Fiilî Personel Durumu — --- 220

Tablo 29 : Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Şube, Temsilcilik ve B ü ro la r--- 221

Yıllık Rapor 2005

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

KISALTMALAR

AB Avrupa Birliği

ABD APİ

Amerika Birleşik Devletleri Açık Piyasa İşlemleri

BDDK Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu

BDT Bağımsız Devletler Topluluğu

BIS Uluslararası Ödemeler Bankası BPP Bankalararası Para Piyasası

BSMV Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi CCSA Kontrol Öz Değerlendirme Sertifikası CIA Uluslararası İç Denetçi Serti likası

CİF Mal Bedeli, Sigorta Pirimi ve Nakliye Gideri CISA Sertilİkalı Bilişim Sistemleri Denetçisi ÇTTH

DİBS

Çalışanların Tasarruflarını Teşvik Hesabı Devlet İç Borçlanma Senedi

DPT Devlet Planlama Teşkilatı

DTH Döviz Tevdiat Hesabı

ECB Avrupa Merkez Bankası

F.MBI Gelişen Piyasalar Tahvil Endeksi

FED ABD Merkez Bankası

FOB Gemi Güvertesinde Teslim

aş

GSYİH

Gayrî Safı Millî Hasıla Gayrî Salİ Yurt İçi Hasıla

HİA Hanehalkı İşgücü Anketi

HM Hazine Müsteşarlığı

IFS Uluslararası Filialisai İstatistikler IMF

İMKB

Uluslararası Para Fonu

İstanbul Menkul Kıymetler Borsası

KDV Katma Feğer Vergisi

KİT Kamu İktisadî Teşebbüsleri

KKDF Kaynak Kullanımı Destekleme Fonu

KVB Kısa Vadeli Borçlar

LİBOR Londra Bankalararası Gecelik Borçlanma Faizi

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

MKYF Menkul Kıymet Yatırım Fonu NDV

NİV

Net Dış Varlıklar Net İç Varlıklar

NUR Net Uluslararası Rezervler

OECD Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü O/N

ÖİB ÖKTG

Gecelik Faiz Oranı

Özelleştirme İdaresi Başkanlığı Özel Kapsamlı TÜFE Göstergeleri

ÛTV Özel Tüketim Vergisi

PPK Para Politikası Kurulu

SDR Özel Çekme Hakları

SSK Sosyal Sigortalar Kurumu

SPK Sermaye Piyasası Kurulu

SWIFT Society For Worldwide Interbank Financial Telecommunication

TAP Sürekli Satış

TBMM Türkiye Büyük Millet Meclisi TC MB Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

TDF Türk Savunma Fonu

TDHP Tek Düzen Hesap Planı

TEFE Toptan Eşya Fiyat Endeksi TELEKOM Türk Telekomünikasyon A.Ş.

TL Türk lirası

TM D Toplam Menkul Değerler

TMSF Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu TÜFE Tüketici Fiyat Endeksi

TÜİK Türkiye İstatislik Kurumu

UNCTAD Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı ÜFE Üretici Fiyat Endeksi

YP Yabancı Para

YTL Yeni Türk lirası

Yıllık Rapor 2005

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

2005

YETMİŞ DÖRDÜNCÜ HESAP YILI HAKKINDA BANKA MECLİSİNCE HAZIRLANAN

FAALİYET RAPORU

Yıllık Rapor 2005

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

Saygıdeğer Ortaklar,

Merkez Bankası işlemlerini incelemeye başlamadan önce. 2005 yılındaki ekonomik gelişmeleri, gözden geçirmekte yarar görüyoruz, Bu nedenle, incelemenize sunulan Rapor’da, dünya ve Türkiye ekonomisindeki gelişmeler ayrıntılı bir biçimde ele alınmaktadır.

Rapor'un birinci bölümünde, uluslararası ekonomik gelişmeler değerlendirilmektedir. Dünya ekonomisinin, başlıca ülke gruplan itibarıyla incelendiği bu bölümde, uluslararası mali piyasalardaki gelişmelere ve gelişen piyasalara yer verilmektedir.

Türkiye ekonomisinin irdelenmesine ayrılan ikinci bölümde, genel denge, istihdam, kamu mâliyesi, ödemeler dengesi ve enflasyona ilişkin gelişmeler ele alınmaktadır.

Rapor'un üçüncü bölümünde. Merkez Bankası para ve kur politikaları uygulamaları anlatılmaktadır. Ayrıca. 2005 yılında Merkez Bankası bilançosu detaylı olarak değerlendirilmektedir,

Rapor"uıı dördüncü bölümünde, bankacılık sektöründeki gelişmeler, sektörle ilgili yasal ve İdarî düzenlemelerin yanı sıra, menkul kıymet piyasalarındaki gelişmeler yer almakladır.

Türkiye ve dünyadaki ekonomik gelişmelerin incelendiği bölümlerden sonra.

Rapor'un beşinci bölümünde, Merkez Bankasının personel ve idari işleri hakkında bilgi verilmekte, altıncı bölümünde ise 2005 yılı Bilançosu ile Kir ve Zarar Hesabı açıklanmaktadır, Rapor'tm sonunda, 2005 yılında yapılan ekonomik ve sosyal konularla ilgili başlıca yasal ve idari düzenlemelerle çeşitli istatistik tabloları içeren iki bölüm yer almaktadır.

Bankamızın yetmiş dördüncü hesap yılı sonuçlarını gösteren 2005 yılı Bilançosuyla birlikte Kâr ve Zarar Hesabını inceleme ve onayınıza sunar. Yüksek Kurulunuzu saygı ile selamlarız.

Yıllık Rapor 2005

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

DIŞ EKONOMİDEKİ GELİŞMELER

1.1. » İ M A EKONOMİSİ

2004 yılında yüzde 5,1 büyüyen dünya ekonomisinin 2005 yılında yüzde 4,3 büyüdüğü tahmin edilmekledir. Gelişmekle olan ve gelişmiş ülkelerdeki büyüme hızı 2004 yılına göre yavaşlamıştır (Tablo 1.1.1). Bu yavaşlamada en büyük etkinin petrol fiyatlarındaki artış olduğu düşünülmektedir. Gelişmiş ülkelerde büyümeye, daha önceki yıllarda olduğu gibi, Amerika Birleşik Devletleri (ABD) öncülük etmiştir. Euro alanı ülkelerinde durgunluk devam etmiş, Japonya doksanlı yılların sonlarına ve ıkı binli yılların başına göre daha yüksek oranlı büyümüştür Gelişmekle olan Asya ülkeleri ve petrol ihraç eden ülkeler ihracat kaynaklı olarak hızlı büyümeye devam ederken, Çin ve Hindistan'ın yüksek büyüme oranları dikkat çekmektedir.

İktisadî genişlemedeki yavaşlama ile birlikte dünya ticaret hacmi büyüme oranı 2005 yılında bir önceki yıla göre yavaşlamıştır. En yüksek ihracat artışları enerji ürünleri ihraç eden ülkelerde görülmüştür.

Gelişmiş ülkelerde, özellikle ABD'de düşük ve istikrarlı bir seyir izleyen uzun vadeli faiz oranlarının sağladığı finansman kolaylığı, hanehalkı ve şirket harcamalarının artmasına yol açarak ekonomik büyümeyi desteklemiştir. Diğer yandan, gelişmekte olan ülkelerin temel ekonomik göstergelerinin 2005 yılında da güçlü bir tablo çizmesi, sermayenin getirisi yüksek olan bu piyasalara yönelmesine yol açmıştır. Ayrıca, şirket kârlılıklarındaki artışların 2005 yılında da devam etmesi, hisse senedi getirilerini 2005 yılında da yükseltmiştir.

1.1.1. Sanayileşmiş Ülkeler

ABD'nin ekonomik büyümesi, dünya büyüme oranının artışında önemli rol oynamıştır. Ancak, bu büyümenin 2004 yılına göre yavaşladığı görülmektedir Benzer şekilde. Euro alanında, İngiltere'de ve Japonya’da büyüme oranları 2004 yılına göre düşmüştür. Bu ülkelerde enflasyon petrol fiyatları kaynaklı olarak 2003

Dünya ekoıiumisinlıı büyümesine 2IIII5 ı ıhınla yine ARD öncülük etmiştir P elini

/¡yallarındaki artışların dıı etkisiyle diîımıdıt büyüme hızı ntVLiflamifiır

Yıllık Rapor 2005 I

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

ve 2004 yıllarına göre artmıştır. Bütçe açıklarının yüksek olması, enflasyon açısından, 2005 yılında da sanayileşmiş ülkeler için sorun olmaya devam etmiştir.

TABLO L U

DÜNYADAKİ EKONOMİK GÖSTERGELER (Yıllık Yüzde Değişim)

2003 2004 2005'”

ÜRETİM11'

Dünya 4,0 5,1 4,3

Sanayileşmiş Ülkeler 1,9 3,3 2,5

ABD 2,7 4.2 3,5

Euro Alanı 0,7 2,0 1,2

Japonya 1,4 2,7 2,0

Gelişmekte Olan Ülkeler 6,5 7.3 6,4

Orta ve Doğu Avrupa 4,6 6,5 4,3

BDT 7,9 8,4 6.0

Gelişmekle Olan Asya 8,1 8,2 7,8

DÜNYA TİCARET HACMİ 5,4 10,3 7,0

İthalât

Gelişmiş Ülkeler 4.1 8,8 5.4

Gelişmekte Olan Ülkeler 11,1 16,4 13,5

İhracat

Gelişmiş Ülkeler 3,1 8,3 5,0

Gelişmekte Olan Ülkeler 10,8 14.5 10.4

TÜKETİCİ FİYATLARI

Gelişmiş Ülkeler 1.8 2,0 2.2

Gelişmekte Olan Ülkeler 6,0 5,8 5,9

ALTI AYLIK LİBOR FAİZLERİ (yüzde)15'

ABD doları U 1,8 3,6

Euro 2,3 2,1 2,1

Japon yeni 0,1 0,1 0,1

Kaynak: IMF “World Economic Outlook", Eylül 2005,

( I ) IMF tahmini. ABD İçin ABD Ticaret Dairesi Ekonomik Analiz Ofisi tahmini kullanılmıştır.

(2) Reel GSYİH.

(3l Londra Bankalar artısı Gecelik Borçlanma Oranları.

İki büyük kasırganın ABD ekonomisinin büyümesini 0,5 puan yavaşlattığı tahmin

edilmekledir

2004 yılında yüzde 4.2 oranında büyüyen ABD ekonomisinin 2005 yılında yavaşlayarak yüzde 3,5 oranında büyüyeceği tahmin edilmektedir (Tablo 1.1.1). Yaz sonunda ABD'yi etkisi altına alan iki büyük doğal afet ABD’nin güneydoğu eyaletlerini etkilemiş ve özellikle petrol, doğaigaz ve taşımacılık sektörleri bu gelişmelerden olumsuz etkilenmiştir. Söz konusu fırtınaların ABD ekonomisinin büyümesini 0.5 puan yavaşlattığı tahmin edilmektedir. Diğer taraftan. Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü (OECD)’nün tahminlerine göre, büyümedeki

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

yavaşlamaya rağmen işsizlik oranının 2005'te yüzde 5,5'ten yüzde 5,1'e gerileyeceği öngörülmektedir, 2004 yılında milli gelirin yüzde 5.7'si olarak gerçekleşen cari işlemler açığının ise 2005 yılında milli gelirin yüzde 6,5'ine yükselmesi beklenmektedir. Cari işlemlerdeki kötüleşmeye rağmen, ABD’nİn ihracatının ithalâtından daha hızlı artması olasıdır. ABD ekonomisinde büyümenin yavaşlamasına karşın, tüketici fiyatları endeksinin petrol fiyatlarındaki artışa bağlı olarak geçen yıla göre yüzde 2,7‘den yüzde 3,4’e yükseldiği gözlenmektedir. Federal bütçenin geçmiş yıllara göre düzelerek 2005 yılında Gayri Safi Milli Hasıla (GSMH fııın yiizde 2.ö'sı kadar açık vermesi öngörülmüş olmakla birlikle, bu açığın 2006 ve sonrasında sağlık harcamalarındaki artışa paralel olarak tekrar yüzde 3"lor düzeyine yükselmesi beklenmektedir.

Euro alanındaki büyümenin 2005 yılında bir önceki yıla göre yavaşlayarak yüzde 1,2'ye gerilemesi beklenmektedir (Tablo 1.1.1). Büyüme oranının bir önceki yıla göre yavaşlamasında, tüketicilerin istihdama ve ekonomik reformlara yönelik olumsuz beklentileri etkili olmuştur. Ayrıca, petrol fiyatlarındaki artışlar da büyümeyi olumsuz etkilemiştir. Büyümenin 2005 yılı sonrasında yatırımın ve tüketimin artmasıyla birlikte hız kazanacağı tahmin edilmektedir. Bölgede 2005 yılında tüketici fiyatları enflasyonu enerji fiyatlarındaki artışla birlikte yüzde 2'nııı üzerine çıkmıştır. Diğer taraftan. Avrupa Birliği (AB) üyesi bazı ülkelerin bütçe açıklarının millî gelirin yüzde 3'ünü geçmesi maliye politikasının manevra alanını daraltmış ve durgunluğa karşı bir politika aracı olarak kullanılmasını imkânsız kılmıştır.

Tükcth ¡¡erin i si ¡¡ulam ve ekonomik re/ormlcıra ilişkin nhmiMiz beklentiler ile /remil

thallanm/akı aı‘lt,şiar kum alannkla büyümeyi olumsuz

etkilemiştir.

Ülkeler bazında değerlendirildiğinde ise, geçen yıla benzer olarak, Almanya'da iç talep ve yatırımların zayıf kaldığı, büyümenin daha çok dış talep kaynaklı gerçekleştiği gözlenmektedir. 2005 yılında Almanya'nın yüzde 1,1 büyümesi beklenmekledir. Almanya'da bütçe açıkları millî gelirin yüzde 3.9'una ulaşmakta, ancak. OECD tahminleri bu rakamın 2006 yılında yüzde 3.6'ya. 2007 yılında da yüzde 2,6'ya düşeceğini göstermektedir. Benzer şekilde, Fransa'da büyüme oranının 2005 yılında yüzde 1,6 olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. İşsizlik oranının yüksek seyretmesi ve bunun yarattığı sosyal sorunlar, emek piyasasında reformların gerekliliğini ortaya koymaktadır. Fransa'da halen bütçe açıklan millî gelirin yüzde 3’ünün üzerindedir. Ispanya’da ise genel eğilimin tersine, iç talep ve ihracat artışlarının da etkisiyle büyümenin geçmiş yıllara göre hızlanarak yüzde 3.4'e yükselmesi beklenmektedir.

OECD tahminlerine göre, İngiltere’deki büyümenin 2004 yılındaki yüzde 3.2 seviyesinden 2005'te yüzde 1,7'ye gerilemesi beklenmektedir. Yine OECD’ye göre büyüme oranındaki gerilemede, son yıllarda kontu fiyatlarında gözlenen aşırı

Yıllık Rapor 2005 5

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

artışların bu yıl içerisinde durması ve hanehalkı tüketiminin yavaşlaması etkili olmuştur. Ancak, ihracat ve yatırımlardaki canlanma bu yavaşlamanın sınırlı kalmasına neden olmuştur. Diğer taraftan, tüketici fiyatları enflasyonun bir önceki yıla göre artarak yüzde 2. l'e yükselmesi beklenmekledir. Büyümenin yavaşlamasından dolayı İngiltere Merkez Bankası Ağustos ayında faiz oranlarını düşürmüş, fakat bu tarihten sonra enerji fiyatlarındaki artışlar nedeniyle enflasyon gelişmelerini izlemeyi tercih ederek faiz oranlarında bir değişikliğe gitmemiştir.

Japonya’nın doksanlı yıllarda girdiği durgunluktan 2004 yılından itibaren çıkmaya başladığı ve bu düzelmenin 2005 yılında millî gelirin yüzde 2 oranında anmasıyla devam ettiği düşünül inektedir. Büyümede hem öze) sektör kârlarındaki, hem de hanehalkı tüketimindeki artışların etkili olduğu ve bu gelişmelerin işsizlik oranındaki azalışları desteklediği tahmin edilmektedir, Geri dönmeyen kredilerdeki azalışlarla birlikte bankaların verdikleri yeni kredilerin hacmi 2005 yılında tekrar artmaya başlamıştır. Japonya'nın 2005 yılında da yüzde 0,4 oranında deflasyonu olduğu tahmin edilmesine karşın, uzun bir süreden beri ilk defa 2006 yılından itibaren yıllık enflasyonun pozitif rakamlara ulaşacağı öngörülmektedir.

1.1,2 Gelişmekte Olan Ülkeler Gelişmekte otan

ülkelerde de hürüme raraşluımpır

Gelişmekte olan ülkelerde millî gelirin 2005 yılında bir önceki yıla göre yavaşlayarak yüzde 6,4 oranında büyümesi beklenmektedir. 2004 yılında yüzde M,2 oranında büyüyen gelişmekte olan Asya ülkeleri milli gelirinin 2005 yılında yüzde 7.8 oranında büyüdüğü tahmin edilmektedir. Asya ekonomileri arasında Çin ve Hindistan yine en yüksek büyüme oranlarına ulaşan ülkeler olmuştur. Petrol ihraç eden Orta Doğu ülkeleri de petrol ihracatı kaynaklı olarak yüksek büyüme oranlarına ulaşmıştır (Tablo 1.1.2).

Kumu yatırımları artış Imııuıı azalmasına karşın Çin, iç talep ve özel vektör valırınılan kaynaklı olarak hızlı hiiyiimümeye devam etmiştir

Çin ekonomisi 2005 yılında yüzde 9,3 oranında büyümüştür. Hızlı büyüme, ucuz işgücü ve genişleyen iç talep Çin’i yabancı yatırımlar için cazip hale getirmektedir. Çin'de son dönemde gevşek para ve maliye politikalarına geçişlerin de etkisiyle iç talebin artmaya başladığı görülmektedir. İç talebin artışını sınırlayabilmek için kamu yatırımları artış hızı 2005 yılında düşürülmüştür. Maliye politikasında alınan söz konusu kısıtlayıcı önleme karşın gevşek para politikasının da etkisiyle özel sektör yatırımları 2005 yılında hızlanmıştır. Güçlü ihracat artışlarının etkisiyle 2005 yılında Çin'in cari işlemler fazlasının 148 milyar ABD dolarına çıkarak millî gelirinin yüzde 7.8’ine ulaşması beklenmektedir (Tablo 1.2.2). Çin’in rezen biriktirerek millî parasını yabancı paralar karşısında ucuz tutma politikasının da carı işlemler fazlasına katkıda bulunduğu talimin edilmektedir. Eylül 2005 itibarıyla Çin’in uluslararası rezervleri 769 milyar ABD dolarına ulaşmıştır. Rezerv

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

artıkları Çin dışındaki diğer Asya ülkelerinde de görülmekledir. Gelişmekle olan Asya ülkelerinin uluslararası rezervleri 2003'ün Aralık ayındaki 1.2 trilyon ABD dolan seviyesinden 2005 yılı Haziran ayında 1.7 trilyon ABD dolarına çıkmıştır.

Asya ülkelerinden Güney Kore'de büyümenin 2005 yılında 2004 yılına göre yavaşlayarak yüzde 3.9 oranında gerçekleşeceği tahmin edilmektedir. 2002 yılı sonrasında konut fiyatlarında gerçekleşen aşağı doğru düzeltmeden sonra özel tüketimin tekrar artmaya başladığı görülmektedir. Diğer taraftan. Hindistan'da 2005 yılı büy üme oranının yüzde 7.1 olarak gerçekleştiği göze çarpmaktadır.

Latin Amerika ülkelerinde de büyümenin 2004’e göre yavaşlayarak yüzde 4,1 olarak gerçekleşmesi beklenmektedir. 2004 yılında yüzde 4.9 büyüyen Brezilya ekonomisinin 2005 yılında yavaşlayarak yüzde 3.2 büyüyeceği tahmin edilmektedir.

Brezilya'nın faiz dışı fazlasının 2004 yılından itibaren artış eğiliminde olması kamu borçlarının millî gelir içerisindeki payının 2004 yılından itibaren düşmesine sebep olmaktadır. 2005 yılı itibarıyla faiz dışı fazlasının yüzde 4,3 olacağı tahmin edilmektedir. Enflasyonun 2005 yılında yüzde 7.6'dan yii/tle 5.5‘e düşecek olması da Brezilya Merkez Bankasının faizleri düşürmesine olanak vermektedir. Ayrıca, dış ticaret fazlasının artması cari işlemlerin 2005 yılında 12,5 milyar ABD doları fazla vermesi ile sonuçlanmıştır. 2004 yılında yüzde 4,4 büyüyen Meksika ekonomisinin ise 2005 yılında yüzde 3 büyüyeceği tahmin edilmektedir. Petrol fiyatlarının yüksek oluşunun Meksika'nın ihracatını olumlu etkilediği ve cari işlemler açığının milli gelirin yüzde 0,9"una düşmesine yardımcı olduğu düşünülmektedir. Cari işlemler açığının artan doğrudan yatırımlarla finanse edilmesi de diğer olumlu bir gelişmedir.

Meksika'da enflasyon 2004 yılındaki yüzde 4.7 seviyesinden 2005 yılında yüzde 4.0 seviyesine inmiştir, enflasyondaki düşüşler de Meksika Merkez Bankasının 2005 yılının ortasından itibaren faizleri indirmesine olanak tanımıştır. 2005 yılında Arjantin ve Vene/uela ekonomilerindeki büyüme oranlarının, sırasıyla, yüzde 7.5 ve 7.8 oranlarında gerçekleşmesi öngörülmektedir. Söz konusu ülkelerin son iki yıldır yakaladıkları hızlı büyüme süreci politik ve ekonomik krizlerin etkilerinin sona erdiğine ilişkin önemli bir göstergedir.

Petrol fiyatlarındaki artışlar Orta Doğu ülkelerinin büyümelerini olumlu etkilemektedir. 2004 yılında yüzde 5.5 oranında büyüyen bölge ülkelerinin 2005 yılında 5,4 oranında büyümesi beklenmektedir. Orta Doğu ülkeleri arasında en yüksek büyüme oranları yüzde 7.1 ile Bahreyn ve yüzde 6 ile Suudi Arabistan'da gerçekleşmiştir. Petrol fiyatlarındaki artışlarla birlikte Orta Doğu ülkelerinin cari işlemler fazlasının yükseldiği görülmektedir. Ancak, bu ülkelerde üretim kapasitesinin üst sınırlarına yaklaşılması büyüme oranlarım sınırlandırmakta, buna

Lalİıı Amerika iilkelcrinde de hiivütmvtn 2IHI4 'e çâre yanıtlayarak vüzde 4. / alarak yeryekleşmeu beklenmektedir

Petrol fiyat hırındaki arnşlar Urla fJtıyıt ülkelerimle büyümeyi olumlu etkilemişin'.

Yıllık Rapor 2005 5

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

Kitre te l vavâftıima nedeniyle BDT ülkclen iule h iiviinıc yavaşlamıştır.

Küresel büyüme oranındaki yavaşlama nedeniyle dünya Uçara hacmi hürüme oranı

bağlı olarak, enflasyonun hızlanarak yüzde 8.4'ten yüzde 10'a yükselmesi beklenmektedir.

TABLO i. i.2

REEL GSYİH VE ENFLASYON (Yıllık Yüzde Değişim)

GSYİH TÜFE

2004 2005*ü 2004 2<)05ÏÏT

Gelişmekte Olan Ülkeler 7.3 6.4 5,8 5,9

Avrupa 5,6 4,1 522 3,5

Orta Doğu 5,5 5.4 8,4 10.0

Asya 8,2 7.8 4.2 422

Latin Amerika 5,6 4.1 6,5 6,3

Bağımsız Devletler Topluluğu 8,4 6,0 10.3 12.6

Kaynak: IMF World Economic Outlook (Eylül 2005).

( 11 IMF tahmini.

1.1.3 Gelişmekte Olan Avrupa Ülkeleri ve Bağımsız Devletler Topluluğu

2005 yılında küresel yavaşlama ile birlikte Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) ülkelerinde büyüme oranı 2004 ydında yüzde 8,4’ten 2005 yılında yüzde 6’ya düşmüştür. Aynı sebepten dolayı gelişmekle olan Avrupa ülkelerinin büyüme oranı da yavaşlayarak yüzde 4 .1’e gerilemiştir. Petrol fiyatlarındaki artışların da olumlu etkisiyle son dönemlerde hızlı büyüyen ve büyük cari işlemler fazlası vermeye başlayan Rusya, 2004 yılında yüzde 7.2 ve 2005 yılında yüzde 6,1 büyümüştür. Azerbaycan ise son 8 yılda yakaladığı ortalama yüzde 10 civarındaki yüksek büyüme eğilimini devam ettirerek 2005 yılında yüzde 18,7 büyümüştür.

Azerbaycan'daki hızlı büyümede petrol ihracatı önemli rol oynamıştır. Bu ülkenin ihracatı yüzde 55.7. ithalâtı ise yüzde 6 oranında artmıştır, Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinde ise en yüksek büyüme oranlarını, AB'nin yeni üyelerinden, Litvanya ve Letonya, sırasıyla, yüzde 6,8 ve 7,8 büyüyerek elde etmişlerdir. AR'ye yeni üye olan ülkeler arasında en büyüğü olan Polonya ise 2005 yılında yüzde 3 oranında büyümüştür. Güney Doğu Avrupa ve BDT ülkelerine doğrudan yatırımlar 2004 yılında 35 milyar ABD dolarına çıkmıştır. Bu ülkeler arasında Rusya’ya yapılan yatırımlar 12 milyar ABD dolarına ulaşmıştır (Tablo 1.2.2}

1.1.4 Dünya Ticareti

2004 yılında yüzde 10.3 büyüyen dünya ticaret hacminin 2005 yılında yavaşlayarak yüzde 7 oranında artması beklenmektedir. Bu yavaşlamada dünyada büyüme oranının 2004‘teki yüzde 5,1 seviyesinden 2005"te yüzde 4,3"e gerilemesinin etkili olduğu düşünülmektedir (Tablo 1,1.1).

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

Ülke grupları bazında incelendiğinde, gelişmekte olan ülkelerin ticaret hacminin gelişmiş ülkelere nazaran daha hızlı arttığı görülmektedir. 2004 yılında yüzde S,8 olan gelişmiş ülkeler ithalât büyüme oranı 2005 yılında yüzde 5.4'e düşmüştür. Buna karşın gelişmekte olan ülkeler ithalât artış oranı aynı dönemde yüzde 16,4‘ten yüzde 13.5'e gerilemiştir. İhracat oram ise söz konusu dönemde gelişmiş ülkelerde yüzde 8,3'ten yüzde 5'e. gelişmekte olan ülkelerde ise yüzde 14,5’ten yüzde 10,4’e gerilemiştir. Gelişmekte olan ülkelerde daha yüksek dış ticaret artışlarının olması büyüme oranının bu ülke grubunda daha yüksek olmasından kaynaklanmıştır. 2005 yılında dünyadaki büyümenin motor gücü olan ABD’nin ihracatı bir önceki y ıla göre yüzde 7.1. ithalâtı ise yüzde 5.8 artmıştır.

GRAFİK L U

HAM PETROL Fİ YA TL A R!

(Breni, ABD doları/varü)

Kaynak: Bloömberg.

2005 yılında özellikle petrol ihraç eden ülkelerin dış ticareti çok yüksek oranlarda artmıştır. Azerbaycan'ın ihracatı yüzde 56 düzeyinde yükselirken Kuveyt, Cezayir. İran, Libya. Katar ve Suudi Arabistan gibi ülkelerin ihracatı yüzde 40 ile 50 arasında artmıştır. Artan petrol gelirleri petrol ihraç eden Orta Doğu. Kuzey Afrika ve Orta Asya ülkelerinin ithalâtını ortalama yüzde 17.7 artırmıştır.

Küresel talep artışlarına paralel olarak uluslararası emtia fiyatlarında 2004 yılında başlayan yükselme eğilimi güçlenerek 2005 yılında da devam etmiştir. 2004 yılında yüzde 22,4 oranında yükselen IMF-IFS kaynaklı Emtia Fiyatları Endeksi 2005 yılında yüzde 34.5 oranında artış göstermiştir. Ham petrol fiyatları, küresel talep artışının yanı sıra bazı ülkelerde meydana gelen arz kesintileri, atı! kapasite oranının düşüklüğü ve ABD'de ortaya çıkan Katrina kasırgası gibi nedenlerle. 2005

Emtia fiyatları petrol fiyatlarının ıv talep artışlarının Ja etkisiyle artınına devanı etmiştir.

Yıllık Rapor 2005 7

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

yılı boyunca yükseliş eğilimi sergilemiştir. Nitekim. Ocak ayında 44.4 ABD dolan olarak gerçekleşen Brem petrol fiyatı. Eylül ayında 62.9 ABD doları seviyesine kadar yükselmiş, buradan gerileyerek Aralık ayında 57,2 ABD doları seviyesinde gerçekleşmiştir.

Uluslararası emtia fiyatlarındaki artış eğiliminin bam petrol fiyatları hariç tutulduğunda da devam ettiği görülmektedir. 2004 yılında yüzde 8,9 oranında artış gösteren IMF-IFS kaynaklı Enerji Hariç Hammadde Fiyat Endeksi. 2905 yılında yüzde 18.5 oranında yükselmiştir. Bu endeksin önemli bir kısmını oluşturan Metal Fiyatları Endeksinde 2004 yılında yüzde 24,5 olarak gerçekleşen büyüme oranı 2005 yılında yüzde 36,2'ye yükselmiştir. 2005 yılında öne çıkan bir diğer gelişme ise altın fiyatlarındaki yükseliştir. Ocak ayında 424 ABD doları olan bir ons altının fiyatı, Kasım ayında 476,8 ABD dolarına yükselmiş. Aralık ayında ise 510,1 ABD doları seviyesine ulaşmıştır. Altının mücevher olarak kullanıldığı Orta Doğu ve Hindistan gibi bölgelerdeki gelir artışlarının talebi körüklemesinin yanı sıra yatırım amaçlı altın talebinde yüzde 50'yi aşan oranlarda artışlar gerçekleşmesi, altın fiyatlarını önemli ölçüde etkilemiştir.

1.2. ULUSLARARASI MALÎ PİYASALAR Küresel likidite

halaltğı, F il) iıı faiz tirlırımiarı.

petrol, etilin t ve konut Jİ\ ot t om ıdııkı artışlar ile Hernanke iıiıı FED ‘in başkanlığına adaylığı uluslararası piyasaları etki ¡ey -eı ı temel gelişmeler olmuştur

2005 yılında uluslararası malî piyasaları etkileyen temel gelişmeler; küresel likidite fazlalığı. ABD Merkez Bankası (FED)’mn faiz artırımları, petrol, emtia ve konut fiyatlarındaki artışlar ile yılın son çeyreğinde gündeme gelen FED Başkanı Alan Greenspan'in yerine Benjamin Bernanke’nin aday gösterilmesi olmuştur.

Benjamin Bernanke’nin, FED’iıı 14. Başkan adayı olarak Amerikan Senatosunun onayına sunulması ile birlikte 18 yıldır Alan Greenspan başkanlığında yönetilen para politikasının ne gibi değişiklikler göstereceği ve Bemanke’niıı, Greenspan’in sahip okluğu yüksek düzeydeki güvenilirliği ne ölçüde kazanabileceği dünya gündeminde önemli yer tutmuştur. Enflasyon hedeflemesinin başlıca savunucularından biri olan Bernanke’nin şu ana kadar yürütülen politikaların sürekliliğini sağlayıp sağlamayacağı da diğer bir tartışma konusu olarak gündeme gelmiştir.

FED, ABD ekonomisinde görülen canlanmanın ve enerji fiyatlarındaki artışın enflasyon üzerindeki etkisinin kontrol altında tutulması için, yıl boyunca yaptığı sekiz, toplantıda 25 baz puanlık artışlar ile kısa vadeli borçlanma oranlarını yılbaşındaki yüzde 2.25 düzeyinden yıl sonunda yüzde 4.25’e çıkarmıştır. FED'in açıklamalarında bu artırımlar dâhilinde bile para politikasının genişleyici olduğu ve artışların 2006 yılında sürebileceği yer almıştır. Ancak, beklentiler 2006 yılında

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

muhtemel ta iz artışlarının sınırlı olacağı yönündedir. Diğer taraftan. I; E D faiz artırımları her ne kadar gelişmekte olan ülkelere sermaye girişlerini yavaşlatan faktör olsa da. gelişmekte olan ülkelerde halen şirket ve banka kârlılıklarının yüksek olması ve getirilerin yüksek seviyesini koruması bu piyasalara sermaye girişlerini devam ettirmiştir.

GRAFİK 1.2.1

SEÇİLMİŞ ÜLKE GETİRİ FARKLARI (Ra:. Puan)

O O O O O O O O O ı - ı - l -

fvteksıka — — Rusya Brezilya (sağ eksen)

Kaynak: JP Morgan.

Sermaye girişlerinin devam etmesi ile birlikte finansman olanakları artmış ve gelişmekte olan piyasaların borçlanma maliyetleri gerilemiştir. Gelişen Piyasalar Tahvil Endeksi iEMBl-r) 2005 yılında, 2004 yılında olduğu gibi, düşme eğilimini sürdürmüştür (Grafik i.2.1). Hisse senedi piyasalarında ise düşen enflasyon ve faiz oranları ile ekonomik büyümenin devam etmesi sonucunda artan şirket kârlılıklarının şirket ve banka bilançolarına olumlu yansımaları izlenmiştir. Bu gelişmeler, hisse senedi piyasalarını desteklemiş ve yılbaşına göre bu piyasalarda yükseliş eğiliminin sürdüğü görülmüştür (Grafik 1.2.2). Gelişmiş ülkelerde hisse senedi piyasaları yüzde 9.6 değer kazanırken, bu oran gelişmekte olan ülkelerde yüzde 24 olarak gerçekleşmiştir. Yıl içerisinde hem gelişmiş hem de gelişmekle olan ülkelerin hisse senedi piyasalarında Şubat ve Eylül aylarındaki faiz artırımları nedeniyle göreli olarak bir gerileme görülmüştür.

Gelişmekte olan ülkelere sermaye girişlerinin devam etmesi hu ülkelerin borçlanma maliyetlerini düşürmüştür.

Yıllık Rapor 2005 9

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

İHL) Jalan Elim kargışımla değer kiizıııııııışlır

GRAFİK 1.2.2

HİSSE S E S E D İ Fİ YA T E S DERSLERİ

Kaynak: JP Morgan,

Döviz piyasaları incelendiğinde, ABD ekonomisinin cari işlemler açığının halen büyüyerek sürmesine rağmen, ABI) dolarının dünya genelinde diğer para birimleri karşısında değer kazandığı görülmektedir. ABD doları. FED'in yaptığı faiz artırımları ve AB Anayasasına karşı tutumların ortaya çıkması ile siyasi belirsizliklerin artması ve Avrupa Merkez Bankası (ECB)’nm kısa vadeli faiz oranlarında bir değişikliğe gitmemesi sonucunda, Euro karşısında yüzde 12 değer kazanmış, ABD doları/Euro paritesi 1,3'ler seviyesinden 1,2 seviyelerine kadar gerilemiştir (Grafik 1.2.3).

GRAFİK 1.2.3 ÇAPRAZ K I RLAR

v— t N c o ı j D c o o d c r i Ö C ' j

O Ö O O O O O w - T -

A80 doiarı/Euro ■ ABD dolan/Sterlin...ABD dolan/Japon yeni (sağ eksen) Kaynak: TCMB.

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

2005 yılında, gelişmekte olan ülkelere, doğrudan yatırım kaynaklı girişler devam etmiş, portföy yatırımı kaynaklı çıkışlar yaşanmıştır. Diğer taraftan, gelişmekte olan Asya ülkeleri dışındaki diğer gelişmekte olan ülkelerden resmî sermaye çıkışı gözlenmiştir (Tablo 1.2.1). Uluslararası Para Fonu (IMF) tahminleri çerçevesinde, gelişmekte olan ülkelerin rezerv varlıklarında 510,5 milyar ABD doları seviyesinde bir artışın olması beklenmektedir. 2004 yılında olduğu gibi bu artışın önemli bir bölümü gelişmekte olan Asya ülkelerinde gerçekleşmiştir.

Gelişmekte olun iilk elere ı h iğruılı m vcı tırlınlar cırtmış tır.

TABLO 1.2.1

SERMAYE VE FİNANS HESAPLARC’

(Milyar ABI) dolan)

' 2002 2003 2004 2005121

G e l i ş m e k t e O l a n Ü l k e l e r ( T o p l a m ) - 1 0 6 , 9 - 2 6 8 ,1 - 3 6 6 ,4 - 5 1 4 , 7

N e t S e r m a y e A k ı m l a r ı 7 8 .8 9 6 ,5 1 5 1 ,0 - 4 .2

Özel 68,2 158.2 232,0 132,9

Doğrudan Yaunmlar 142,7 153.4 189,1 209,2

Portföy Yatırımları -87,6 -7,3 64.0 -28,6

Diğer Yatırımlar 13.0 12,1 -21,1 -47,7

Resmi 10,6 -61,7 -81,0 -137,1

Rezerv Varlıklar'3’ -185,7 -364,6 -517.4 -510,5

L a t i n A m e r i k a 2 0 ,0 - 1 1 ,7 - 1 9 ,2 - 2 2

N e t S e r m a y e A k ı m l a r ı 2 1 ,0 2 5 ,8 4 ,5 6 .1

Özel 0,4 18,5 9.9 15,2

Doğrudan Yatırımlar 43.9 36,1 46.6 46,1

Portföy Yatırından -14,9 -9,0 -10.3 1,7

Diğer Yatırımlar -28,7 -8,5 -26,4 -32,5

Resmî 20,6 7,3 -5.4 -9,1

Rezerv- Varlıklar''' -1,0 -37,5 -23,7 -28,1

G e l i ş m e k t e O l a n A s y a - 1 2 3 , 7 - 1 8 2 , 4 - 2 0 4 , 0 - 1 9 3 , 9

N e t S e r m a y e A k ı m l a n 2 6 ,2 4 5 ,4 1 3 8 ,7 9 7 ,7

Özel 21,0 62.0 132.9 84,6

Doğrudan Yatırımlar 47,5 67,1 81.6 84.2

Portföy Yatırımları -60.2 4,9 25,8 -3,3

Diğer Yatınmlar 33,7 -10,0 25,4 3,8

Resmî 5,2 -16,6 5.8 13,1

Rezerv Varlıklar'5' -149,9 -227.8 -342,7 -291,6

M e r k e z î v e D o ğ u A v r u p a ' * ’ 3 6 ,6 .3 1 ,0 3 7 , 5 4 9 ,6

N e t S e r m a y e A k ı m l a r ı 4 8 .2 4 2 . 7 5 2 .3 6 6 ,6

Özel 55,8 48,1 58,0 72.3

Doğrudan Yatırımlar 25.2 14,9 23,8 32,5

Portföy Yatırımları 1,7 7.5 28,3 24,1

Diğer Yatınmiar 28,8 25,8 5,9 15,7

Resmî -7,6 -5.4 -5,7 -5,7

Rezerv Varlıklar01 -11.6 -11,7 -14,8 -17,0

Kaynak: IMP World Economic Outlook (Eylül 2005).

<l| Ülkemizde uygulanan İMİ Ödemeler Dengesi E.l Kitabı (1993) standart sunumuna göre hazırlanmıştır. Bu çerçevede, sermaye ve lînans hesapları. nel sermaye akımlarıyla rezerv değişimi kaleminin toplanmasıyla elde edilmektedir.

(2) IMF tahmini.

(3) (-) işareti an ışı göstermektedir.

(4ı AB'ye yeni giren 10 ülke ve Türkiye dâhil.

Yıllık Rapor 2005 II

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

2004 yılında gelişmekte olan ülkelere toplam 233 milyar ABD doları düzeyinde doğrudan yabancı yatırım kaynaklı sermaye girişi olduğu görülmektedir. Bu yatırımların 148 milyar ABD dolarlık bölümü, Asya ve Pasifik ülkelerinde yapılmış, gelişmekte olan ülkelere yapılan toplam doğrudan yatırımlarda 2003 yılına göre yüzde 40'lık bir artış ortaya çıkmıştır. Çin 2004 yılında da, 61 milyar ABD doları ile doğrudan yatırımları en çok çeken ülke olmuştur. Geçmiş yıllarda olduğu gibi, düşük ücretler, yüksek getiri oranları ve büyüyen bölgesel pazarlar söz konusu yatırımları çeken temel unsurlardır. Gelişmiş ülkelerde ise doğrudan yabancı yatırımlarda genel bir gerileme eğilimi gözlenmiştir (Tablo 1.2.2).

T A B L O 1.2 .2

D O Ğ R l D A/V YA B A N C I YA T f R l M L A R ( M i l y a r A B D d o l a n )

2002 2003 2004

TOPLAM 716 633 648

GELİŞMİŞ EKONOMİLER 548 442 380

Avrupa Birliği 420 339 216

Fransa 49 43 24

Almanya 51 27 -39

Ingiltere 24 20 78

L ilksem bıırg 117 91 57

Avustralya 16 7 43

Kanada 22 6 6

Japonya 9 6 8

Amerika Birleşik Devletleri 71 57 %

GELİŞMEKTE OLAN EKONOMİLER 156 166 233

Afrika 13 18 18

Latin Amerika ve Karaipler 51 47 68

Brezilya 17 10 18

Şili 3 4 8

Meksika 15 11 17

Asya ve Pasifik 92 109 148

Çin 53 54 61

Hong Kong 10 14 34

Singapur 6 9 16

Malezya 3 3 5

Güney Doğu Avrupa ve BDT 13 24 35

Bulgaristan 1 2 3

Hırvatistan t 2 J

Rusya Federasyonu 4 8 12

Kaynak: UNCTAD.

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

II

TÜRKİYE EKONOMİSİNDEKİ GELİŞMELER

GİRİŞ

Ekonomide son üç yıldır gözlenen canlanma süreci 2005 yılında da devanı etmiş ve enflasyon arka arkaya dördüncü kez yıl sonu hedefinin altında kalmıştır. Büyüme yılın ilk dokuz aylık döneminde bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 5.5 oranında gerçekleşirken, tüketici fiyatları atıış hızı yıl sonıı hedefi olan yüzde K*in altında kalmış ve yüzde 7.72 olarak gerçekleşmiştir. Ekonomideki söz konusu olumlu gidişatın 2005 yılında da devam etmesinin arkasındaki temel nedenler;

ekonomik programın uygulanmasındaki kararlılığa bağlı olarak güven ortamının güçlenmesi, mali disiplinden taviz verilmemesi, yapısal reformların devam etmesi.

Yeni Türk lirası (YTL)'nm güçlü bir seviyede bulunması ve faizlerdeki düşüşün sürmesi olarak sıralanabilir.

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TC'MB). 2006 yılında enflasyon hedeflemesi rejimine geçileceğini ve 2005 yılının da bir geçiş dönemi olacağını duyurularında önceden ilân etmiştir. Bu bağlamda. 2005 yılında dalgalı döviz kuru rejimi altında örtük enflasyon hedeflemesi uygulaması devam etmiştir. Bu rejim çerçevesinde kısa vadeli faizler para politikası aracı olarak kullanılırken; İME ile yürütülen program uyarınca Net Uluslararası Rezervler (NUR) için taban. Para Tabanı ve Net İç Varlıklar (NÎV) için de tavan olarak belirlenen performans kriteri ve gösterge niteliğindeki hedefler gözetilmişim Söz konusu bedellerin hepsine ulaşılmıştır.

2005 yılında Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından derlenen ve yayımlanan fiyat endeksleri, 2003 temel yıllı olarak güncellenmiş ve eş zamanlı olarak TÜİK Öze! Kapsamlı Tüketici Fiyat Endeksi Göstergeleri (ÖKTG) olarak adlandırılan yedi ayrı gösterge de kullanıma sunulmuştur. Tüketici Fiyat Endeksi (TÜFE)'nin 2005 yılındaki olumlu seyrinin arkasındaki nedenler şöyle sıralanabilir:

Öncelikle, YTL’nin yıl içindeki güçlü seyri, başta ham petrol olmak üzere, ithalât fiyatlarındaki yüksek oranlı artışların yurt içi ekonomiye olumsuz yansımalarını sınırlamıştır. Bunun yanında, yüksek petrol fiyat artışlarının TÜFE üzerindeki ikincil etkileri oldukça sınırlı gerçekleşmiş ve geleceğe yönelik bekleyişlerin olumlu

21105 vtlında

■¿özlenen ekonomideki ianlanma sürecinin arkasındaki temel nedenler ekonomik programın ııyMiılannıasındakl kararlılık, mııli disiplinden lavı:

verilmemesi, vapnrnl reformların devam etmesi,

YTL 'ııin bulunduğu

•¿i'H, Ut seviye ir lalelerdeki düşüşün sürmesidir

Yıllık Rapor 2005 15

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

görünümü değişmemiştir. Ayrıca, belli dönemlerde artış eğilimi gösteren toplam talebin, artan yatırım eğilimine dayalı olarak ekonominin üretim kapasitesinin genişlemesiyle birlikte, enflasyon baskısı yaratmayacak seviyelerde seyretmesi de TUFE'nin seyrine olumlu katkıda bulunmuştur. Bununla beraber, hizmet grubu enflasyonundaki düşüşün 2004 yılının son çeyreğinde girdiği duraklama süreci 2005 yılında da devam etmiştir. Fiyatları yönetilen veya yönlendirilen kalemlerdeki fiyat gelişmeleri ile vergi düzenlemeleri de 2005 yılında belirgin etkiler göstermiş, ancak bu etkiler genellikle geçici olmuştur.

Üretici fiyatlarının 2005 yılındaki seyri tarihsel olarak olumlu bir görüntü arz etmektedir. Tarım sektörü fiyatları 2005 yılı boyunca Üretici Fiyat Endeksi (ÜFE)'ne olumlu katkıda bulunmuş ve bilinen mevsimsel kalıpların ötesinde bir gelişim göstermemiştir. Diğer yandan, imalât sanayi fiyatlarının yıl içindeki gelişimi petrol fiyatlarının ve döviz kurunun seyrine paralel biçimde ortaya çıkmıştır. ÜFE açısından. 2005 yılında öne çıkan önemli bir gelişme de üretici fiyatlarından tüketici fiyatlarına geçişte belirgin bir zayıflama gözlenmesidîr.

20115 ytlmıla htfep artışı kntunıllii hir şekildi'

gerdeklermiş, bu da t iikelıc i

Ih itilafındaki artış artınının hedefin alımda kıt! mas ma kaikı sağlamışın'

2005 yılının ilk dokuz aylık döneminde ekonomik büyümenin sektörel bazda daha geniş bir tabana yayılarak devam ettiği görülmektedir. Bu dönemde. Gayri Şali Yurt İçi Hasıla (GSYİH) büyümesine en yüksek katkı özel tüketim ve yatırım harcamalarından gelmiştir. Özellikle tüketim harcamalarında GSYİH büyümesinin de üzerinde gözlenen artış, dalıa çok göreli fiyat hareketlerinden kaynaklanmış ve dayanıklı tüketim mallan ağırlıklı olarak gerçekleşmiştir. İnşaat sektöründeki canlanmanın yanı sıra makine-teçhizat yatırımlarındaki artışların da devam etmesiyle gerek kamu gerekse öze! sektör yatırım harcamaları yüksek oranda artmıştır. Bu durum, tanm-dışı istihdamda gerçekleşen yüksek orandaki büyümeye karşın verimlilik artışlarının sürmesine yol açmıştır. Söz konusu yatırım artışı, aynı zamanda üretim kapasitesini yukarı çekmesi bakımından da büyümeye katkı sağlamaya devam etmiştir. Ayrıca, ekonomideki güven ortamının güçlenmesiyle birlikle kamu kesimi borçlanma gereğinin düşmesi, kredi maliyetlerinin gerilemesi ve uzun vadeli kredi imkânlarının artmasının sonucunda bankacılık sektörünün hanehalkına kredi verme imkânı artmıştır. Bu durum konut talebini canlandırmak suretiyle inşaat sektörü katma değerini artırmıştır. Yine bu dönemde, verimlilik artışları ile birlikle birim ücretlerdeki düşük seviyelerin korunması, YTL'nin güçlü konumuna rağmen firmaların uluslararası piyasalardaki rekabet gücünü olumlu etkilemiş ve ihracat performansının temel belirleyicisi olmuştur. İç talepteki canlanmanın devam etmesi de ithalâtın yüksek bir oranda artmasına neden olmuştur.

Bu bağlamda, 2005 yılında talep artışının kontrollü bir şekilde gerçekleşmiş olması tüketici fiyatlarındaki artış oranının hedefin altında kalmasına katkı sağlamıştır.

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

2005 yılında kamu kesimi borçlanma gereğinin GSMII içindeki payının bir önceki vıia göre azalması, esas olarak, konsolide bütçe finansman dengesinin geçen yıla göre olumlu performans izlemesinden kaynaklanmıştır. Faiz oranlarındaki düşme eğiliminin devam etmesi, borçlanma vadesinin uzaması ve malî disiplinin sürdürülmesi sonucunda elde edilen yüksek faiz dışı fazla. 2005 yılında 2004 yılına benzer şekilde net iç borçlanmayı azaltıcı yönde etkilemiştir. Bu azalışta, milli gelirde gözlenen artış ile borçlanma koşullarının iyileşmesi ve yüksek faiz dışı fazla etkili olmuştur. Yıl boyunca olumlu bir gidişat sergileyen temel makrnekonomik göstergelerin yanı sıra siyasi istikrarın devamlılığı, mali disiplinin sürmesi. AB ve IMF ile ilişkilerde bir aksama olmaması ve ekonominin büyük dışsal şoklara maruz kalmaması nedeniyle risk primi 2005 yılında hızla gerilemiştir. Bunun neticesinde, sermaye girişlerinin kompozisyonu uzun vade lehine gelişmiş ve bu da YTL'nin güçlü konumunu korumasına katkıda bulunmuştur.

Çerçevesi yukarıda verilen para politikası bağlamında TCIVIB. 2005 yılında dokuz, kez faiz indirimi yaparak yılın başında yüzde IX olan gecelik borçlanma oranını temkinli bir duruşla kademeli olarak yıl sonu itibarıyla yüzde 13,5 seviyesine çekmiştir. Faiz indirim kararlarında enflasyon bekleyişlerindeki düşüş, iç talep baskısının güçlü olmaması, AB ve IMF i 1c ilişkilerde olumlu gelişmeler ve ekonomik programın malî disiplin ve yapısal reformlardan tavız vermeden uygulanacağına olan inanç belirleyici unsurlar olmuştur. Buna karşın, hizmet enflasyonundaki katılık, petrol fiyatları ile uluslararası likidite koşulları gibi TCMB'nin kontrolünde olmayan dışsal gelişmeler faiz kararlarında temkinli bir tutum izlenmesine yol açmıştır.

in iz onınhınııdakı t lıiş mı eğiliminin ılımam etmesi, hıırçkınma

vadelerinin uzaması w mali disiplinin sürdürülmesi simin u 2005 yılında yüksek /aız dışı İtızl¡i elde edilmiş hu da net i\

hnrçliinmayı ıiztillımşlır

rt'MB, 2005 yılında döviz kurunda görülen aşırı oynaklık neticesinde yıl boyunca döviz piyasasına doğrudan alım şeklinde altı defa müdahale etmiştir.

Ayrıca, yıl boyunca; döviz rezeni erini güçlendirmek amacıyla güçlü ödemeler dengesi pozisyonu ve ters para ikamesi gelişmelerine bağlı olarak ihale yöntemiyle döviz alınılan yapmış ancak döviz kurunun uzun dönemli eğilimini ve doğal denge değerini etkilememiştir. İhaleler ve müdahaleler yoluyla yapılan toplanı döviz alını tutarı 22 milyar ABD doları olmuştur.

11.1. GENEL DENGE

Türkiye ekonomisinin 2002 yılında girdiği büyüme süreci 2005 yılında, 2004 yılına göre yavaşlamakla birlikte, sürmüştür (Tablo II.1.1). Ekonomik programın uygulanmasındaki kararlılığın devamıyla birlikte güven ortamının güçlenmesi, YTL'nin bulunduğu giiçlü seviye ve faizlerdeki gerilemenin sürmesi, ekonomideki canlanmanın 2005 yılında da devam etmesini sağlamıştır.

Yıllık Rapor 2005 15