TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI
1992
YILLIK RAPOR
TÜRKİYE CUM HURİYET MERKEZ BANKASI
A N O N İM ŞİRKETİ
27 Nisan 1993 tarihli
H İS S E D A R L A R G E N E L K U R U L U N ’A sunulan
1992
A L T M IŞ B İR İN C İ H E S A P YILI H A K K IN D A B A N K A M E C L İS İN C E H A Z IR L A N A N
F A A L İY E T R A P O R U
B İL A N Ç O , KÂR VE Z A R A R H E SA B I
D E N E T L E M E K U R U L U R A P O R U
A N K A R A
1993
31 A ralık 1992 T A R İ H İ N D E
TÜ RK İY E C U M H U R İY E T M E R K E Z BANKASI
BANKA M E C L İS İ
BAŞKAN
ÜYELER
D E N E T L E M E K U RU LU ÜYELERİ
Y Ö N E T İM K O M İT E S İ
BAŞKAN
BAŞKAN YARDIM CILARI
R Ü Ş D Ü S A R A Ç O Ğ L U
Z E K E R İ Y A A K Ç A L I N E V Z A T A L P T Ü R K V A SFİ G Ü R S U BİLSA Y K U R U Ç N İ H A T R E N D A F A H İ R T İ G R E L
C A H İ T A Y D O Ğ A N S A B R İ C E R İ T N E C A T İ G Ü V E N N A C İ Ü N V E R
R Ü Ş D Ü S A R A Ç O Ğ L U
B E D İ Z D E M İ RA Y
H A Ş A N E R S E L
K A D İ R G Ü N A Y
E R C A N K U M C U
G Ü N D EM
1- B anka Meclisi ve D e n e tle m e K u ru lu ’nun 1992 H e s a p Yılına ait ra p o rların ın o k u n m ası ve görüşülmesi; Bilanço, K âr ve Z a r a r H e sa bının onaylanm ası.
2- K ârın teklif gereğince dağıtılmasının karara bağlanması.
3- Banka Meclisi ve D e n e tle m e K u ru lu ’nun ibrası.
4- B anka M eclisi’nde görev süreleri 30 Nisan 1993 tarih in d e sona e recek iki üyelik için seçim yapılması.
5- D e n e t le m e K u ru lu ’nda görev süreleri 30 Nisan 1993 tarih in d e sona e re c e k iki
üyelik için, (B-C) Sınıfı Hissedarlarınca bir, (D ) Sınıfı H issed a rla rın c a bir üye
seçimi.
İ Ç İ N D E K İ L E R
I. DIŞ EKONOMİK GELİŞMELER ... 1
1.1. D Ü N Y A E K O N O M İS İN İ E T K İL E Y E N S İY A S A L G E L İŞ M E L E R ... ... 1
1.2. D Ü N Y A E K O N O M İS İ ... 2
1 .2 .1 . S an ay ileşm iş Ü lk e le r ... ... 2
1 .2 .2 . G elişm e k te O la n Ü lk eler ... 3
1.2.3. G eçiş S ü re c in d e k i A v ru p a E k o n o m ile ri ve B ağım sız D e v le tle r T o p lu lu ğ u . 4 1.2.4. Dünya Ticareti ... 5
1.2.5. U lu sla ra ra sı M ali P iy a sa la r ... ... 6
1.2.6. İk tisa d i B ü tü n le şm e H a re k e tle ri ... 10
II. TÜRKİYE EKONOM İSİNDEKİ GELİŞMELER VE PARA POLİTİKASI ... 11
11.1. G E N E L D E N G E ... II 11.1.1. E k o n o m in in A rz Y önü : S ek tö rel Ü re tim G elişm e leri ve İ th a la t ... 13
11.1.2. E k o n o m in in T alep Y ö n ü : İç T a le p ve İh ra c a t ... . 14
11.1.3. İşg ü cü P iy asa sı ... 15
11.2. K A M U M Â L İY E S İ VE tÇ B O R Ç L A N M A ... 19
11.2 .1 . K am u M âliyesi ... ... 19
11.2.2. Iç B o rç la n m a ... 25
11.2 .3 . T a rım s a l D estek le m e ... 28
11.3. Ö D E M E L E R D E N G E S İ VE D IŞ B O R Ç L A N M A ... 31
11.3 .1 . Ö d em e le r D engesi ... 31
11.3.2. D ış B o rçlar ... ... 35
11.4. P A R A P O L İT İK A S I ... 39
11.4 .1 , 1992 Yılı P a ra s a l G elişm eleri ... 41
11.4 .2 . P a r a - K redi S to k u ... 44
11.5. F İY A T L A R ... 47
I I I . M A L İ P İY A S A L A R ... 51
111.1. B A N K A C IL IK S E K T Ö R Ü VE K R E D t P O L İ T İK A S I ... 51
111.1 .1 . T ü rk iy e C u m h u riy e t M e rk e z B a n k a sı ... ... 51
111.1.2. B a n k a la r ... 54
111.2. P A R A P İY A S A L A R I ... 65
111.2 .1 . D ev let tç B o rç la n m a S en etleri S a tış la rı ve F a iz le ri ... 65
111.2 .2 . A ç ık P iy a s a işle m le ri ... 67
111.2 .3 . B a n k a la r a r a s ı P a r a P iy a sa sı ... 69
111.3. D Ö V İZ , E F E K T İF V E A L T IN P İY A S A L A R I ... 70
111.3 .1 . D ö v iz ve E fe k tif P iy a s a la rı ... ... 70
111.3 .2 , A ltın P iy a sa sı ... 72
I I I -4. M E N K U L K IY M E T P İY A S A L A R I ... 72
111.4 .1 , B irin c il P i y a s a l a r ... 72
111.4.2. ik in c il P iy a s a la r ... 73
IV . Y Ö N E T İ M , P E R S O N E L V E İD A R İ İŞ L E R ... 77
IV . 1. B A N K A M E C L tS t ... 77
IV .2. Y Ö N E T İM K O M İT E S İ ... 77
I V .3. D E N E T L E M E K U R U L U ... 77
I V .4. K A D R O , P E R S O N E L D U R U M U ve t L G l L l G E L İŞ M E L E R ... 77
IV .4 .1 . B ilg isa y a rla ş m a ... 77
IV .4 .2 . Y e n id e n Y a p ıla n m a ... 78
IV .4 .3 . S ta n d a rt K a d ro ... 80
IV .4 .4 . P e r s o n e l H a re k e tle ri ... 81
IV .5. E Ğ İ T Î M E T K İN L İK L E R İ ... 82
IV .6. D İĞ E R İŞ L E R ... ... 83
V. M E R K E Z B A N K A S I B İL A N Ç O S U ... 85
V . l . B İL A N Ç O A Ç IK L A M A S I ... 85
V .2. 1992 Y IL I K Â R I VE D A Ğ IT IM I ... 95
D E N E T L E M E K U R U L U R A P O R U ... 97
B tL A N Ç O K Â R Z A R A R H E S A B I ... 99
Y A S A L V E İD A R İ D Ü Z E N L E M E L E R ... 105
İS T A T İS T İK T A B L O L A R I ... 157
B İL A N Ç O K A R Ş IL A Ş T IR M A L A R I ... 215
GRAFİKLER
G r a f ik I I.4 .1 : P a r a Ç a rp a n ı ... 45
G ra fik I I . 4 .2 : R e z e rv P a r a Ç a rp a n ın ın B ileşenleri ... *... 46
G r a f ik I I .4 .3 : R ezerv P a r a Ç a rp a n ın ın B ileşenleri ... ... 46
G ra fik I I . 5.1 : D ÎE - T o p ta n E şy a ve ö z e l İ m a la t S an ay i F iy a tla rı ... 49
G ra fik I I .5 .2 : D İE - T o p ta n E şy a ve T ü k e tic i F iy a tla rı ... 4 9 G ra fik I I I , 1.1 : A B D D o la rı C in sin d e n D ö v iz T e v d ia t H e sa b ı ... 57
G r a f ik I I I . 3.1 : D ö v iz K u rla rı ... 71
İSTATİSTİK TABLOLARI
T a b lo 1 : E k o n o m in in G en e l D engesi (C a ri F iy a tla rla ) ... ... ...1 5 9
T a b lo 2 : E k o n o m in in G e n e l D en g esi (1988 S a b it F iy a tla rıy la ) ... . 159
T a b lo 3 : G a y ris a fi M illi H a s ıla (C a ri Ü re tic i F iy a tla rıy la ) ... 160
T a b lo 4 : G a y risa fi M illi H a sıla (1987 Ü re tic i F iy a tla rıy la ) ... ... 160
T a b lo 5 : S ö k te rle r İtib a riy le S a b it S e rm a y e Y a tırım la rı (C a ri F iy a tla rla ) ... 161
T a b lo 6 : S ö k te rle r İtib a riy le S a b it S e rm a y e Y a tırım la rı ( 1988 F iy a tla rıy la ) ... 161
T a b lo 7 : S eçilm iş S ın a i M a m u lle r Ü re tim i ...162
T a b lo 8 : E n e rji D en g e si (M ily o n T o n P e tro l E şd e ğ e r o la ra k “ M T P E ” ) ...164
T a b lo 9 : S eçilm iş T a r ım Ü rü n le ri ...]65
T a b lo 10 : B e le d iy ele rce V erilen R u h s a tn a m e le re G ö re Y eni İ n ş a a t ... 166
T a b lo 11 : B e le d iy ele rce V erilen Y apı K u lla n m a tz in B elg elerin e G ö re Y eni İlav e vey a K ısm e n B iten Y a p ıla r ... ... ...166
T a b lo 12 : U la ş tır m a H iz m e tle ri ...167
T a b lo 13 : H a b e rle ş m e H iz m e tle ri ... . ,. .1 6 8 T a b lo 14 : İş İste y e n le r ve A çık İşler ... ... ... 169
T a b lo 15 : D ış Ü lk e le re G ö n d e rile n işçiler ... 169
T a b lo 16 : T o p lu İş S ö zle şm e leri ... ...170
T a b lo 17 : G re v le r ve L o k a v tla r ... ...170
T a b lo 18 : F iy a t İn d e k sle ri ...171
T a b lo 19 : A ltın F iy a tla rı ... ... ... , ...171
T a b lo 20 : F iy a t İn d e k sle ri (A y lık ) ... 172
T a b lo 21 : A ltın F iy a tla rı (A ylık) ...1 72 T a b lo 22 : T a rım s a l D e stek le m e F iy a tla rı ... ...173
T a b lo 23 : K o n s o lid e B ü tç e ...174
T a b lo 24 : K a m u İk tis a d i T e şe b b ü sle ri F in a n s m a n D engesi ... ... ... 175
T a b lo 25 : F o n K a y n a k ve H a r c a m a la r ı (C a ri F iy a tla rla ) ... 176
T a b lo 26 : K o n so lid e B ü tç e Ö d e n e k le ri, H a r c a m a la rı ve G elirle ri ...177
T a b lo 27 : K a m u B o r ç la n (İç B o rç la r) ... ...1 7 7 T a b lo 28 : K a m u G irişim le ri H a k k ın d a Ö ze t B ilgiler ... ...178
T a b lo 2 9 /A : P a r a s a l Y e tk ilile r S ek tö rel H e s a p la r ... 180
T a b lo 2 9 / P : P a r a s a l Y e tk ilile r - S e k tö re l H e s a p la r ... 181
T a b lo 30 : M e rk e z B a n k a sı - K re d ile r K u ru m sa l S e k tö rle re G ö re ...182
T a b lo 31 : M e rk e z B a n k a s ı - M e v d u a t ...183
T a b lo 3 2 /A : M e v d u a t B a n k a la rı - S ek tö rel H e s a p la r ... 184
T a b lo 3 2 / P : M e v d u a t B a n k a la rı - S e k tö re l H e s a p la r ... ...185
T a b lo 3 3 /A : M e v d u a t B a n k a la rı - M e v d u a t ... 186
T a b lo 3 3 /P : M e v d u a t B a n k a la rı - M e v d u a t ... ...187
T a b lo 34 : M e v d u a t B a n k a la rı - K red iler ... 188
T a b lo 3 5 /A : K a lk ın m a ve Y a tırım B a n k a la rı - S e k tö re l H e s a p la r ...190
T a b lo 3 5 /P : K a lk ın m a ve Y atırım B a n k a la rı - S ek tö rel H e sa p la r ...191
T a b lo 36 : K a lk ın m a ve Y atırım B a n k a la rı K re d ile ri ... ...192
T a b lo 37 : B a n k a c ılık S e k tö rü - K redi H acm i ...193
T a b lo 38 : P a ra s a l S e k tö r A n a litik B ilan ç o su ... 194
T a b lo 39 : M e rk e z B a n k a sı - A n a litik B ilan ç o ... 195
T a b lo 40 : İh ra ç E d ile n M e n k u l D eğ erler ...196
T a b lo 41 : U lu s la ra r a s ı R e ze rv ler ...196
T a b lo 42 : D ış T ic a re t ... ... - ... 197
T a b lo 43 : İ h ra c a tın S ek tö rel D ağılım ı ...198
T a b lo 44 : İ th a la tın S e k tö re l D ağılım ı ... ... 199
T a b lo 45 : Ü lk elere G ö re İ h ra c a t ve i t h a la t ... ... 200
T a b lo 46 : Y a tırım , T ü k e tim ve H a m m a d d e İth a la tı ... 201
T a b lo 47 : K a y n a k la rın Ç e şid in e G ö re İ th a la t ... ... 201
T a b lo 48 : ö d e m e le r D en g esi ...202
T a b lo 49 : Ö d e m e le r D en g e sin d e k i Bazı K ale m le rin A y rın tıla rı ... 203
T a b lo 50 : D ış B o rç B akiyesi (D ö n e m S o n u ) ... ... 204
T a b lo 51 : D ış B o rç S to k u n u n Yıl S o n la n K u rla rıy la D ö v iz C in sle rin e G ö re D ağ ılım ı ...205
T a b lo 52 : K re d i M e k tu p lu D ö v iz T e v d ia t H e s a p la n ... 205
T a b lo 53 : D ö v iz T e v d ia t H e s a p la n ... ...205
T a b lo 54 : Y ab a n cı T ic a ri B a n k a K red ileri ... ...206
T a b lo 55 : D ış B o rç Ö d e m e le ri P ro je k s iy o n u ... ... 206
T a b lo 56 : Y a b a n c ı S erm ay e li Ş irk e tle rin S e k tö re l D ağ ılım ı ... 207
T a b lo 57 : Y a b a n c ı S erm ay e tz in le rin in Y ıllara G ö re D ağ ılım ı ...208
T a b lo 58 : 1992 Yılı D ev let İç B o rç la n m a S en etleri ih a le F aizleri ...209
T a b lo 59 : 1992 Yılı D evlet tç B o rç la n m a S en etleri ih a le le rin d e S a tıla n M ik ta r la r ... 209
T a b lo 60 : B a n k a la ra r a s ı P a r a P iy a s a s ı işle m le ri ... ...210
T a b lo 61 : D ö v iz ve E f e k tif P iy a s a la rı işlem leri ...210
T a b lo 62 : T a rtılı E f e k tif R eel K u r ... ... ... 211
T a b lo 63 : S ın ıfla rın a G ö re F iili P e rs o n e l D u ru m u ...212
T a b lo 64 : T .C .M .B . Ş u b e , T em silc ilik ve B ü ro la rı ... 213
1992
ALTM IŞBİRİNCİ H ESAP YILI HAK K INDA
BANKA M ECLİSİNCE H A Z IR L A N A N
FAA LİYET RAPORU
Saygıdeğer O rtaklar,
B ankam ızın altmışbirinci hesap yılı sonuçlarını gösteren 1992 yılı Bilançosu İle K â r ve Z a r a r H e sa b ın ı incelem e ve onayınıza sunar, yüksek K urulunuzu saygı İle selamlarız.
B ankam ızın işlemlerini incelemeye ba şla m ada n önce, 1992 yılında, dünya ve
ülke e konom isinde ki gelişmeleri gözden geçirm ekte y a ra r görüyoruz. Bu nedenle,
ra p o r d a uluslararası e k onom ik gelişmeler ile bağlantılı o lara k ülke e konom isinin
ayrıntılı bir incelem esini sunuyoruz.
B İR İN C İ BÖ LÜM
I. DIŞ E K O N O M İK G E L İŞ M E L E R
1.1. DÜNYA E K O N O M İS İN İ ETKİLEYEN SİYASAL G E L İŞ M E L E R 1992 yılının belli başlı politik olayları, eski Yugoslavya’daki iç savaş, Ç ekoslovakya’nın ikiye bölünmesi, A B D ’de başkanlık seçimi, S o m a li’ye Birleşmiş M illetler m üdahalesi ve M aastricht A n tlaşm a sı’nm A T ülkeleri tara fın d a n oylanmasıdır. Sovyetler Birliği’nin dağılma sürecinin etkileri 1992’de de kendini hissettirm eye devam etmiştir. Bağımsız D evletler Topluluğu (B D T ) ve diğer Doğu A vrupa ülkelerinde, yeniden ya pıla nm a ç a bala rında n doğan sorunlar ve yüksek enflasyonla başlayan hayal kırıklığı, yılın sonuna doğru politik çalkantılara n eden olm uştur. Eski Yugoslavya’daki iç savaş, yüzbinlerce mülteci yaratmış, e k o n o m ik ve sosyal sorunları artırmıştır. D iğer taraftan Azerbaycan, G ü rc ista n ve T a c ik ista n ’daki çatışm alar durm am ıştır. I r a k ’ta sorunla r devam ede rke n, B a lkanlarda da gerilim artmıştır. Özellikle Kafkasya ve B alkanlardaki gelişm eler T ürkiye açısından sorunlar yaratm aktadır. Ç e kle r ve Slovaklar, ayrılma k onusunda uzlaşmış ve 31 Aralık 1992 ta rih in d e n sonra Çekoslovakya, Ç e k ve Slovak C um huriyetlerine dönüşm üştür.
M a astric h t A n tlaşm a sı’nın A T ülkeleri tarafından oylanm ası sırasında sürpriz gelişm eler yaşanmış, Danim arkalIlar A n tla ş m a ’yı onaylam ayı az bir farkla r e d d e d e rk en , Fransızlar az bir farkla kabul etm işlerdir. Ancak, E d in b u rg h ’daki A T Zirvesi’nde, D a n im a r k a ’da bir kez da h a re f e ra n d u m yapılması ü zerinde m u ta b a k at sağlanmıştır. D a n i m a r k a ’daki yeni re f e ra n d u m u n sonucunu bekleyen İngiltere’nin dışındaki A T ülkeleri A ntlaşm a'yı onaylamıştır.
A B D ’de Kasım ayı başında yapılan başkanlık seçimini açık bir farkla D e m o k ra tla r kazanm ıştır. İngiltere’deki genel seçim lerde M u h a fa z a k a rla r d ö r d ü n cü kez iktidara gelmişlerdir. Birleşmiş M illetler S o m a li’ye yılın son g ünlerinde askeri güç gönderm iş, bu askeri güce T ürkiye d e katılmıştır.
Birleşmiş M illetler Güvenlik Konseyi ve G e n e l S e krete rliği’nin K ıbrıs’la ilgili o lara k sürdürdüğü g ö rüşm elerden 1992’de de bir sonuç a h n a m a m ıştır. Ö te yandan, İsrail ve A r a p ülkeleri a ra sın d ak i barış g ö rü şm e le ri yıl sonunda çıkmaza girmiştir.
1992 Yıllık Rapor 1
12. DÜNYA E K O N O M İS İ
1991 yılında önem li bir d u raklam aya giren dünya ekonom isi 1992 yılında y e n id e n can la n m a belirtileri göstermiştir. U lu s la ra ra s ı P a r a F o n u
(IM F ) dünya üretim inin 1992 yılında yüzde 0,8 arttığını tah m in e tm e k te d ir.
1992 yılında gelişmiş ülkelerin b ütçe lerindeki dengesizlikler bu ü lkelerdeki tüketici ve iş çevrelerini güvensizlik içinde bırakm ıştır. G e liş m e k te olan ülkelerin, özellikle G üney A m e rik a ve Asya ülkelerinin, 1992 yılındaki e k o n o m ik p e rfo rm a n s la rı olumlu olm uştur. D oğu A vrupa ü lkelerinde uygulamaya konulan refo rm lar sayesinde ü re tim düşüşleri azalmıştır.
B D T ülkelerinde ise arta n e k o n o m ik sorunla r da h a güçlü m a k r o e k o n o m ik istikrar tedbirleri gerektirmiştir.
1.2.1. Sanayileşm iş Ü lkeler
Sanayileşmiş ülkelerde, 1992’nin ilk üç ayında gözlenen ek o n o m ik canlanm a yıl sonuna doğru g iderek yavaşlamış, büyüm e yüzde 1,4 dolaylarında gerçekleşmiştir. Durgunlukla birlikte işsizlik artışı da sürm üştür. U ygulanm akta olan iktisadi politikalar a ra s ın d a n d a h a çok fiyat istikrarının sağlanm asında başarılı o lunm uştur. B ütçe açıklarının arzulanan ölçüde düşürülem em esi, yüksek faiz o r a n la n , uluslararası dış tic a re tte ki korumacılığın varlığı, imalat sanayii ve tarım ü r ü n le r in e verilen sübvansiyonların sürmesi, hedeflenen sonuçlara u laşılam am asının başlıca ne d e n le ri arasında yer almıştır.
D ünya da ki genel gelişmenin aksine A B D ’de 1992 yılının başında e k o n o m ik gelişmeler olum suzken yılın üçüncü üç ayından s o n ra a rta n h a rc a m a la r nedeniyle önemli bir can la n m a gözlenmiştir. E k o n o m id e 1992’d e yüzde 2 büyüm e bekle n m ek te d ir. A B D ’deki iktisadi durgu n lu ğ u n sona erip erm ediği konusundaki tartışm a la r s ü rm e k te d ir.
Jap o n y a ekonom isi 1992 yılının ilk üç ayında iyi bir p e rf o r m a n s gösterm iş olm akla birlikte bunu sü rd ü re m e m iştir. U ygulam aya konulan acil önlem p a k e ti ve ek bütçe tedbirleri d e etkili olam am ıştır. Y etersiz yurtiçi talep, düşük yatırım, azalan üretim , bozulan iş koşulları ve g id ere k a r t a n cari işlem ler fazlası J a p o n ekonom isinin öne m li s o ru n la rı a ra sın d a sayılmaktadır. Büyüm e hızı tahm inlerinin r e s m e n aşağı çekilmiş olm ası e k o n o m id e aşılması zor sorunlarla karşılaşıldığının işareti o lara k yorumlanabilir.
Türkiye Cuiiihuriyvt Merkez Bankası
A vrupa T o pluluğu’nda yavaş büyüm e ve yüksek o ra n d a k i işsizlik so ru n u devam etmiş, T ek P a z a r p ro g ra m ın a rağm en sübvansiyonlar kaldırılam am ıştır. Alm anya birleşm enin yol açtığı so ru n la rı 1992’de de aşam am ıştır. Büyüm e hızının yüzde 1,6 olarak tahm in edildiği A lm a n y a ’da işsizlik o ra n ı artmış, enflasyon oranı ise düşm üştür. Enflasyonla m ücadele için uygulanan sıkı p a ra politikası tüm topluluk üyelerini etkilemiştir.
Ingiltere ekonom isindeki durgunluk 1992 yılında da sürm üş, işsizlik a rtm aya devam etmiştir. İtalya gibi enflasyon ve bütçe açığının azaltüam adığı ülkelerde faiz o r a n la n yüksek düzeylerde kalmış ve döviz piyasalarında gözlenen karışıklık bu sorunu da h a da artırm ıştır. Bu gerginliğin M aastricht A n tla ş m a s ın ın uygulanmasıyla son bulacağı biçimindeki iyimser görüş, D a n im a r k a ’nın A n tla ş m a ’yı ona yla m am a sı ve Ingiltere’nin ertelem eci tavrıyla yerini da h a kuşkucu y o ru m la ra bırakmıştır.
Sanayileşmiş ülkelerin bütçe açıkları 1992 yılında son on yılın en yüksek düzeyine ulaşmıştır. Faiz o r a n l a n arasında ise eşi görülm em iş düzeyde farklılıklar olmuştur. A B D ’nin kısa vadeli faiz oranları yüzde 2,6 ile son 30 yılın en düşük düzeyinde seyrederken, A lm a n y a ’da faizler son 20 yılda görülm em iş o ran d a yükselmiş ve yüzde 9,8’e ulaşmıştır. J a p o n y a ’da ise kısa ve uzun vadeli faiz oranları önem li ölçüde düşüş kaydetmiştir.
12.2. G elişm ekte Olan Ülkeler
1992 yüında, gelişm ekte olan ülkelerin yüzde 6,1 büyüdüğü tah m in e d ilm ektedir. G r u b u n içinde, O rta Doğu ve A vrupa ülkeleri yüzde 9,9 büyürken, ikinci sırayı yüzde 6,6 ile Asya ülkeleri almıştır. Büyüm e o ran ı L a tin A m e r i k a ’da yüzde 2,7, A frik a ’da ise yüzde 2 olm uştur. G e lişm e k te olan ülkelerin 1991’de yüzde 42,7 olan tüketici fiyat artış hızının 1992’de y üzde 46,3’e yükselm esi beklenm ektedir.
Çin 1992 yılında tarım dışı ü retim d e yüzde 20 artış sağlamıştır.
B üyüm e hızı ise O E C D ülkelerinden daha yüksektir. G ü n e y Kore, Tayvan, H o n g Kong ve Singapur gibi yeni endüstrileşm iş ek o n o m ile rd e k i büyüme, sanayileşm iş ülkelerdeki e k onom ik yavaşlam adan h e m e n hiç e tkilenm em iştir. A lm a n y a ’nın birleşm esi bu ülkelere talep y a ra ta r a k fayda sağlamış, a y n c a bölge içi ticaret de artmıştır.
1992 Yıllık Rapor
3
1992’de gelişm ekte olan ülkelerin on yıi önce başlayan ve yüküm lülüklerini yerine g e tire m e m e k te n kaynaklanan borç krizinin artık sona erdiği söylenebilir. 1991 ve 1992 yıllarında gelişm ekte olan ülkelerin uluslararası finans kaynaklarına erişm e d üzeyinde belirgin bir iyileşme gözlenmiştir. Bu konuda Latin A m e rik a ülkeleri başı çekmiştir.
G elişm ekte olan ülkelerin dış borçları 1991’de 1,6 trilyon A B D doları iken 1992’de 1,7 trilyon A B D dolarına yükselmiştir. Borçlu ülkelerin e k o n o m ik büyüm e ve dış ticaret olanaklarının üm it verici olduğu g özlenm ektedir.
B orçlanm a o ranla rında da bir kö tü le şm e b e k le n m e m e k te d ir. T ü m gelişmekte olan ülkeler için, bir yıl önce olduğu gibi, borç-ihracat oranının yüzde 178, b o rç -G S M H oranının ise yüzde 37 düzeyinde kaldığı tahm in edilm ektedir. Borç ö d e m e güçlüğü içindeki ülkelerin resm i b o rç la n İçin Paris Kulübü tara fın d a n "Trinidad" şartlarının ya da ticari bank a la rın borçları için "Brady Planı"mn uygulanmasıyla da indirim sağlanmıştır.
12 3 , Geçiş Sürecindeki Avrupa Ekonom ileri ve Bağım sız Devletler Topluluğu
Doğu A v r u p a ’daki eski m erkezi planlı e k o n o m ile rin enflasyonu aşağı çekm ek ve aynı z a m a n d a ü retim d e k i düşüşü d u r d u rm a k için 1992 yılında giriştikleri reform ç a b a la n bazı sonuçlar verm eye başlamıştır. 1991 yılında eski Sovyetler Birliği dışındaki D oğu A vrupa ülkelerinde y üzde 13,7 olan üretim düşüşünün 1992 ydında yüzde 10,4 civarına inmesi be kle nm ekte dir.
Bu ülkelerde özelleştirm e ve yasal çerçevenin tesisi gibi piyasa e k o n o m isin e destek ve re n re fo rm la r ö n e m le rin i k o ru m a k ta d ır. D oğu A vrupa ülkelerinin geçiş d ö n e m in d e karşılaştıkları s orunların başında;
a rta n bütçe açıklan, enflasyon, işsizlik, ü retim düşüklüğü, fiyat k o n tro lla n n ın yarattığı huzursuzluk ve dış borç geri ö d e m e le r in d e karşdaşılan güçlükler gelm ektedir.
Ö zelleştirm e çalışmalarında da önem li gelişm eler k aydeden M a ca ristan ve Çekoslovakya’da ihracatın artm ası ile cari h e sa p la rı bir milyar A B D doları civarında fazla vermiştir. Bu a ra d a eski D oğu A vru p a ülkelerinin ticaretinde en büyük paya sahip olan eski Sovyetler Bİrlİği’nin yerini A lm anya almaya başlamıştır. Bu ülkelerin batıyla ticaretlerinin y am sıra B D T ile ticaretleri artmış, ayrıca E F T A ile im z a la n a n s e rb e st ticaret antlaşm aları bu ülkelerin tic a re tle rin e d estek sağlamıştır. B unların dış borçları konvertibl döviz cinsinden a rtm a y a devam e d e rk e n , özellikle R om anya, Bulgaristan, iç savaş nedeniyle e k o n o m ik ç öküş yaşayan Yugoslavya ve bir ölçüde Polonya borç servisinde güçlük çekmiştir. Bu
Türkiye Cumhuriyet M erkez Bankası
a r a d a Bulgaristan’ın 1992’nin sonlarında faiz ö d e m e sin e başlam ası dıs piyasalarda saygınlığını artırmıştır.
Pa z a r ekonom isine geçiş İçin bir dizi önlem alan ve kam biyo rejimlerini liberalleştirmekte olan bu ülkelerde özellikle yabancı yatırım ların artırılm ası için vergi muafiyeti gibi d ü z e n le m e le re gidilmiş, kâr transferleri serbest bırakılmıştır. M acaristan serm aye akışından önemli ölçüde pay almıştır.
B D T üyesi ülkeler 1992 yılında piyasa e konom isine geçiş ile birlikte uluslararası kuruluşlarla işbirliğini güçlendirmişler, IıYlF’den teknik y ardım sağlamışlardır. Topluluğu oluşturan 15 cum huriyetten, Tacikistan
dışındaki 14’ü I M F ile üyelik anlaşm ası imzalamıştır.
1992 yılında, B D T ’de dış borç geri öd e m e leri ve yeni finansm an eksikliği sorun yaratmıştır. Yıl başında kreditör ülkeler İle P a r is ’te yapılan toplantıda, 1 Ocak 1991 tarihinden önce h ü k ü m etle ra ra sı an tla şm a la r yoluyla sağlanan orta ve uzun vadeli kredilere ilişkin a n a p a ra geri öde m e lerin in ertelenm esi konusunda anlaşm a sağlanmıştır. Bu çerçevede, B D T C u m h u riy e tle ri’nin 1992 yılında batılı k reditör ülkelere yapacağı toplam 20 milyar A B D doları tutarındaki dış borç geri ö d e m e s in d e n 11 milyar A B D dolarlık kısmının ertelenm esi kararlaştırılmıştır.
B D T 'de, özellikle mali ve parasal d u ru m a ve kontrol altına alınam ayan enflasyonun süregelm esine ilişkin gelişmeler ise endişe verici bulu n m a k ta , reform çabalarının başarıya ulaşması için m ak ro e k o n o m ik istikrarın hayati olduğu savunulm aktadır. Bu ülkelerdeki enflasyon oranı 1992 yılında çok yüksek bir düzeye ulaşmıştır.
1.2.4. Dünya Ticareti
1992 yılında dünya dış ticaret hacminin yüzde 4 o ra n ın d a arttığı tahm in edilm ektedir. Uruguay R o u n d ticaret görüşm eleri planlandığı z a m a n içerisinde sonuca ulaşamamıştır. A nlaşm azlıkların yoğunlaştığı en önem li n okta tarımdır. Ancak, hizm etler sektörü ticaretinin serbestleşm esi konu su n d a da anlaşm a sağlanam am aktadır.
A B D ’nin 1991 yılında durgunluk ve savaş transferleri nedeniyle düşen cari işlemler açığı 1992 yılında artmıştır. Son yıllarda altın alim im azaltan ve ticaret hadle rin d e lehine gelişme olan J a p o n y a ’nın cari işlemler fazlası ise artışını sürdürm üştür. 1991 yılında A lm a n y a ’da üretim in iç talebe
1992 Yıllık Kapar
5
kayması ve ithalatın artm ası sonucu cari işlemler fazlası açığa dönüşm üştü, hu açık 1992 yılında artm ıştır. 1992 yılında F r a n s a ve K a n a d a ’nın cari işlemler açığı azalmış, İtalya ve İn g ilte re ’nin açıkları büyüm üştür. Avusturalya, Avusturya, Finlandiya, Y unanistan, Yeni Z e lan d a ve İsp a n y a ’nın a ç ıklan ise gayri safi yurt içi hasüalarının yüzde 2 ’sinin üstüne çıkmıştır. G e lişm e k te olan ülkelerin cari açığı 1991’deki 78,2 milyar A B D dolarlık seviyesinden 1992’de 47,1 milyar A B D d olarına inmiştir. Geçiş Sürecindeki D oğu A vru p a ülkelerinin cari işlem ler açığının
1991 yılındaki 6,4 milyar A B D dolarlık düzeyinden 1992 yılında 2,9 milyar A B D dolarına düşeceği tahm in edilirken, onbeş B D T ülkesinin cari açığının 1992 yılında 15,7 milyar A B D dolarına ulaşması be kle nm ekte dir.
1.2.5. U luslararası M ali Piyasalar
Dünya ekonom isindeki olumsuz gelişmeler, döviz piyasalarındaki hareketlilik, faiz o ranlarındaki baskı, M aastricht A n tla ş m a s ı’nın onaylanm asına ilişkin karışıklıklar, uluslararası mali piyasalara zor bir yıl yaşatmıştır. 1992 yılında global borçlanm a yüzde 16 a rta ra k 610 milyar A B D dolarına ulaşmıştır.
Döviz kuru m ek a n izm a sın d a süregelen gerginlik H a z i r a n ’da, D a n i m a r k a ’nın M aastricht anlaşm asına olumsuz oy kullanması ve a rdında n A lm an m arkının A vrupa Kur M e kaniz m a sında güçlenm esiyle artmıştır, İtalya’da yüksek kam u borçları ve bütçe açıkları, e k o n o m ik ve p a ra sa l birliğe uyum sağlayabilme riskini artırırken, İn g ilte re ’de süregelen durgunluk ve cari işlemler açıklarına karşılık faiz oranı üzerindeki kısıtlar, İngiliz sterlini ve İtalyan lireti üzerinde düşüş baskısı yaratm ıştır.
T e m m u z ’da A lm an M e rk e z Bankası iskonto o ran ım yükseltmiş A B D ise kısa vadeli faiz oranlarım düşürm üştür. Bu da, A lm an m ark ın ın diğer A vrupa para sistemi p a ra ları karşısında d e ğ e r artışı beklentisini pekiştirmiştir. A lm an ve İtalyan M erkez Bankaları İtalyan lireti üzerindeki baskıyı azaltm ak amacıyla m ü d a h a le d e b u lu n m u şlar ve A lm anya dışındaki A vrupa ülkeleri faiz oranlarını artırm ışlardır.
A ğ u sto s’tan sonra F r a n s a ’da M aastricht oylamasıyla ilgili olum suz beklentiler yaygınlaşmaya başlamıştır. Diğer e k o n o m ik gelişm eler de kurlarla ilgili devalüasyon beklentilerini artırm ıştır. Eylül başında A B D ’de e konom iyi c a n la n d ırm ak amacıyla faiz oranları d ü şürülünc e A B D doları A lm an m arkı karşısında son dönem lerin en düşük düzeyine inmiştir.
İtalya’da kısa vadeli faiz oranlarının artırılm asına; İtalyan ve A lm a n
Ô Türkiye Cumhuriyet Merkez tfaııkait
M e rk e z B a nkalarının destekleyici m ü d ah e lele rin e rağ m e n İtalyan lireti d e ğ e r kaybetm e y ö n ü n d e büyük bir baskı altına girmiştir. 12 Eylül’d e İtalyan lireti, A vrupa K ur M ekanizm ası içinde yüzde 7 de ğe r kaybetm iştir.
B unun a rd ın d a n A lm an M erkez Bankası faiz oranlarını küçük o ra n d a d üşürm üştür. İtalyan lireti ü zerinde baskılar yine de s ü rm ü ştü r. Ö t e y a n d a n yüzde 6’lık bant içinde dalgalanan İspanyol p esetası da b a n d ın en üst düzeylerinden, en altına k a d a r inmiştir. 16 Eylül’de İngiliz sterlini A vrupa K ur M ekanizması dışına kayma tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştır. Bu gelişme karşısında Fransız, A lm an ve İngiliz M e rk e z B ankaları piyasaya m ü d ah a le etmişlerdir. İngiliz M e rk e z Bankası, aynı günde, faiz oranlarını iki seferde yüzde 10’dan yüzde 15’e artırm ış, an c ak İngiliz sterlininin duru m u düzelmemiştir. 17 Eylül’de İngiltere sterlini, A vrupa K ur M ekanizm asından çıkarmış ve faiz oranlarını te k r a r yüzde
10’a indirmiştir. M ü dahaleler İtalyan liretini de A vrupa K ur M ek an iz m a sı içinde tutm aya yetm em iş ve 17 EylüPde İtalya da lireti M e k a n iz m a d a n çıkarmıştır. Bu gelişmeler sonucunda, r e k a b e t gücü azalan İspanyol pesetası A vrupa K ur M ekanizm ası içinde yüzde 5 de ğe r kaybetmiştir.
F r a n s a ’nın M aastricht R e fe ra n d u m u n u küçük bir oy farkıyla kabul e tm esi ve İtalyan lireti ile İngiliz sterlininin A vrupa K u r M e k an iz m a sı dışında kalması Fransız frangını baskı altına sokmuş, A lm a n ve F ra n sız M erkez Bankaları m ü d ah e lele rd e bulunm uşlardır. F r a n s a ’da, 23 Eylül’de bir gecelik faiz oranı yüzde 2,5 artırılmış, A lm a n y a ’da kısa vadeli faiz o ra n ı düşürülm üştür. Fransız ve A lm an yetkililer Fransız frangının A lm a n m arkı karşısındaki değerinin m ü d ah a le gerektirmediğini, piyasa koşullarını doğru yansıttığını birlikte açıklamışlardır. A çıklam adan sonra baskılar azalmış, resm i faiz oranları yavaş yavaş düşürülm üş ve A vrupa K ur M ek an iz m a sı içinde Kasım ayına k a d a r ö n e m ü bir ha re k e t görülm em iştir.
Kasım ayı ortalarında İsveç kronu değer k a ybetm e y ö n ü n d e baskı altına girmiş ve 19 K asım ’da dalgalanm aya bırakılmıştır. A n c a k devalüasyon baskıları diğer kurlara sıçramıştır. Fransız frangı, D a n im a r k a kronu, İrlanda poundu, İspanyol pesetası, P o rte k iz eskudosu ve A v ru p a P a r a Sistemi dışında olan Norveç kronuna m ü d ah a lele r yapüm ış ve bu ülkelerde faiz oranları artırılmıştır. A ncak 23 Kasım da İspanyol p e s e ta s ı ve P ortekiz eskudosu A vrupa K ur M ekanizm ası içinde y üzde 6 d e ğ e r kaybetm iş ve A vrupa K ur M ekanizm ası içinde sıkıntüar sürm üştür.
1992 Yıllık Rapor T
K a n a d a ’da yapılacak olan anayasa oylaması nedeniyle EylüPden sonra K a n a d a doları zayıflamış ve faiz oranları yükselmiştir. O y la m a d a n sonra K a n a d a doları güçlenmiş ve faiz oranları düşm üştür. A ncak Eylül-Araiık ayları a rasında K anada doları A B D doları karşısında yüzde 6,5 değer kaybetmiştir. A vrupa ve K a n a d a ’daki karışıklıklar A B D doları ve Y e n ’in d e ğe r kazanm asına neden olm uştur. 1991 sonunda, sırasıyla, 1,52 ve 124 olan A lm an m a r k ı /A B D doları ve Y e n / A B D doları pariteleri 1992 sonu itibariyle 1,63 ve 125 civarında gerçekleşmiştir.
Eylül 1992’de doruğa ulaşan A vrupa Para Krizinin d ö rt önem li n edeninin olduğu söylenebilir. Birincisi, A vrupa ülkelerinin e k o n o m ik d u ru m la rın d a ortaya çıkan ve büyüyen farklılıktır. M a k ro e k o n o m ik göstergeleri Fransa, D a n im a rk a ve Bénélux ülkeleri k a d a r iyi olmayan ülkelerin ya paralarının değerini düşürm eleri ya da sistemi terk etm e le ri gerekm ekteydi. İkincisi, A lm a n y a ’da gözlenen ek o n o m ik gelişmedir.
Sistemin ana parası olan A lm an markı, ücretler ve mali politikalarda görülen gelişmeler sonucu baskı altına girmiştir. A lm a n y a ’da p a ra politikasında yapılan değişiklikle faiz oranı artırılmış, bu da döviz kuru m ekanizm ası içindeki diğer ülkelere içinde bulundukları e k o n o m ik d u ru m d a ka ldıram ayacakları bir yük getirmiştir. İstikrarlı kur politikası uygulama yüküm lülükleri bu ülkelerin, iç faiz oranını yükseltm elerini zorunlu kılmış; bu ise iç borçların yüksek olduğu ülkelerde geri ö d e m e yükünü a ş ın artırm ıştır. Ü çüncü neden, A B D ve A lm anya 'da ki faiz farklılıklarının büyüm esinin A lm an m arkı ü zerinde yarattığı yukarı doğru baskıdır. D ö rd ü n c ü neden, D a n i m a r k a ’da M aastricht A n tla ş m a s ı’nın onaylanm am ası ve bunun Avrupa Para Birliği’nin geleceği ile ilgili kuşkular yaratm asıdır.
U luslararası tahvil piyasasında yeni ihraçların büyüm e hızı önceki yıla göre düşük kalm akla birlikte yüzde 12 a rta ra k 334 milyar A B D dolarına ulaşmıştır. Bu artışın yüzde 19’unu devlet ihraçları oluşturm uştur. Ö te y andan değişken faizli tahviller ise 1980’lerden beri en yüksek artışı sergilemiştir. Varlığa dayalı tahviller piyasası gelişme ka ydetm em iş, yeni ihraçlar son yedi yılın en düşük değeri olan 21 milyar A B D d o l a n düzeyinde kalmıştır.
Euro-tahvil piyasasında yılın ük yarısında E C U ve yüksek getirili konvertibl tahvillere talep yüksek iken, D a n i m a r k a ’daki M a astric h t oylaması ve kur dalgalanm aları nedeniyle, yılın sonuna doğru talep da h a alışılmış p a ra la ra kaymış, özellikle A B D doları, A lm an m a rk ı , İsviçre
Türkiye Cumhuriyet Merkez, ûurıkası
frangı ve Y en bu yeni d u r u m d a n kârlı çıkmışlardır. 1991 yılında yeni tahvil ihracında p a z a r payı yüzde 29 gibi alışılmamış bir düzeye inen A B D dolarım n payı 1992 yılında yüzde 37’ye çıkmıştır. A vrupa p a r a l a r m d a ise talep A lm an m ark ı cinsinden işlemlere kaymış ve bu işlem ler bir yıl öncesine g ö re y üzde 60 artmıştır. Sonuçta A lm an m ark ı bu piyasada, A B D doları ve Y e n ’den sonra üçüncü sırayı almıştır. E C U cinsinden tahvillerin payı ise düşm üştür.
Sendikasyon kredisi piyasasındaki yeni bo rçla n m a 1991 yüındaki düşüşten sonra 1992 yüında sadece yüzde 1,6 a rta ra k 118 milyar A B D dolarına ulaşmıştır. U luslararası ba nkaların çekim ser davranışları ve getirilerini a rtırm a k için kredi şartlarını ağırlaştırm aları d u ra k la m a n ın en önem li nedenidir. Kredi talebinin yüzde 45’i A B D firm a ların d an gelmiştir.
A vrupa 'da n gelen talep düşük kalmış, ancak Eylüİ’de İsveç ve İngiliz h ü k ü m etle rin in yabancı p ara rezervleri için iki büyük bo rçla n m a gerçekleştirilmiştir.
1992 yılında o rta vadeli e u ro -se n et (M e d iu m -term note p r o g ra m m e s ) ve euro-ticari senet (E uro-com m ercial p a p e r p r o g ra m m e s ) tü rü n d e k i finansm an araçları re k o r düzeyde artm ış ve 135 milyar A B D d olarına çıkmıştır. A rtışın büyük bir bölümü yeni orta vadeli e u ro -s e n e tle rd e n oluşm aktadır. Buna karşılık yeni euro-ticari se n etlere olan talep azalmaya devam etmiştir.
D a h a önceki yıllardaki gibi toplam borçlanm a içinde en büyük pay O E C D ülkelerinin olmuş ve borçları yüzde 17 artm ıştır. O E C D ülkeleri içinde d ünyadan en büyük borç payı yüzde 15,6 ile A B D 'n in d ir. G elişm e yolundaki ülkeler borçlanm alarını yüzde 2 artırabilm işlerdir. Bu g ru p ta en büyük pay G ü n e y A m e rik a ve Asya ülkelerinindir. 1992 yüında Çin bu piyasalarda faal olmuş, payı b inde 2 olan O rta ve D oğu A v ru p a Ü lkelerinin borçlanm ası da yüzde 16,7 azalmıştır. U lu sla ra ra s ı s erm aye ha re k e tle ri da h a çok sanayileşmiş ve gelişmekte olan ülkelerin cari işlemler açıklarını ve uluslararası yatırım p o rtföyündeki çeşitlendirm eyi yansıtm aktadır.
H isse senetleri 1992’de New Y o rk B orsasında yüzde 4 ve L o n d r a B o rsa sm d a yüzde 12 değer kazanırken Tokyo B orsasında yüzde 26 o ranında düşüş göstermiştir. H o n g K ong B orsasm da ise bu ülkenin Çin ile olan ilişkilerinin d u ru m u n a bağlı olarak iniş ve çıkışlar olmuştur.
1992 Yıllık Rapor
12.6. İktisadi Bütünleşm e H areketleri
A v r u p a ’nın tek p a z a r o la ra k bütü n le şm e si yolunda en ö n e m li a d ım olan M a astric h t Antlaşm ası, D a n im a r k a ve İngiltere dışındaki tü m üyeler ta ra fın d a n onaylanm ıştır.
K a ra d e n iz E k o n o m ik İşbirliği P ro je si’n e esas teşkil e d e n d e klarasyon 25 H a z ira n 1992’de İ sta n b u l’da, A rnavutluk, A zerbaycan, Bulgaristan, E rm e n ista n , G ürcistan, Moldovya, R om anya, Rusya, Türkiye, U k ra y n a ve Y u n a n is ta n a ra s ın d a im zalanm ış ve bu çerçevede K a ra d en iz T ic are t ve K alkınm a B a n k a s ı’nm k urulm ası k a ra rı alınmıştır.
12 A ğ u s to s ’ta A B D , M eksika ve K a n a d a ara sın d a 363 milyon kişiyi kapsayan ve tek p a z a r y a ra ta c a k olan Kuzey A m e rik a S e rb e s t T icaret A ntlaşm ası im zalanm ıştır.
Ekim ayında, A S E A N adıyla tanınan G ün e y d o ğ u Asya Ü lkeleri Birligi’ne m e n s u p altı ülke, Brunei, E ndonezya, Malezya, Filipinler, Singapur ve T ayland 1 O cak 1993 tarihinden itibaren a ra la rın d a k i g üm rük duvarlarını tedricen kaldırm a konu su n d a anlaşm aya varm ışlardır. A L E A adıyla anılacak bu a nlaşm anın am acı Kuzey A m e rik a ve A v r u p a ’da olduğu gibi gerçek bir serbest ticaret bölgesi k u rm a k olara k açıklanmıştır.
10
Türkiye Cumhuriyet M erkez Bankasıİ K İN C İ B Ö LÜ M
TÜ R K İY E E K O N O M İS İN D E K İ G E L İŞ M E L E R VE PARA P O L İT İK A S I
I I . l . G E N E L D E N G E
Devlet İstatistik E n s titü s ü ’nce hazırlanan verilere göre 1992 yılında reel G S M H büyüm e hızı bir yıl öncesine oranla önem li ölçü d e a rta ra k yüzde 5,9 olarak gerçekleşmiştir. Bu büyüm e büyük ö lçüde tü k etim
a rtışından kaynaklanmış, sabit s erm aye ya tırım larındaki yükselm e yüzde 1,3 düzeyinde kalmıştır. T üketim artışının en büyük n e d e n le rin d e n birisi reel ü c re tle rd e yıl içerisinde gerçekleşen artışlardır. G S M H ’nın h a rc a m a kalem lerinde dikkati çeken değişikliklerden bir tanesi d e k a m u kesim i stoklarında gözlenen önemli azalmadır. İh ra c a ttak i artış 1991 yılına göre önem li ölçüde hızlanarak yüzde 9’a ulaşmıştır. İth a la tta da e k o n o m id e k i canlanm aya paralel olarak, bir yıl öncesinin tersine, artış kaydedilm iştir. ■ Bu gelişm eler sonucunda dış ticaret açığı 8,2 milyar A B D doları olarak gerçekleşm iştir. 1991 yılında 258 milyon A B D doları fazla v e re n cari işlemlerin 1992 yılında 943 milyon A B D doları açık verm iştir. K a m u kesimi finansm an gereksinim inin G S M H ’ya oranı bir yi) önc e sine kıyasla 1,9 p u a n azalarak yüzde 12,5’e inmiştir. Bu azalm anın 1,5 p u a n lık kısmı işletmeci K am u İktisadi T eşebbüsleri’nin (KİT) borçlanm a g ereksinim inin d üşm e sinden kaynaklanm aktadır. Buna karşılık, konsolide b ü tç e nakit açığında kayda değer bir iyileşme gerçekleşm em iştir. Aylık indekslerin o rta lam a la rı ile ölçüldüğünde tüketici fiyat artış hızı yüzde 66’d a n yüzde 70’e, to p ta n eşya fiyat artış hızı ise yüzde 55’den yüzde 62’ye yükselmiştir.
Ö te yandan, yıl sonları itibariyle hesaplandığında to p ta n eşya fiyat artış hızı yüzde 59’dan yüzde 61’e yükselmiştir. Buna karşılık aynı d ö n e m d e tüketici fiyat artış hızında 5 puanlık bir azalış gerçekleşm iş ve o r a n yüzde 71’den yüzde 66’ya inmiştir. E k o n o m id e k i canlanm aya karşüık istih d a m d a kayda değer bir gelişme olmamış, işsizlik o ra n ı geçen yılın düzeyinde kalmıştır. Yıl içinde özel ve k a m u kesim lerindeki işçi ü c re tle rin d e ve net m e m u r m aaşlarında reel olarak artış gözlenmiştir.
T ü rk iy e ’de iktisadi gelişmeleri b e lirle m e d e e k o n o m in in iç dinam iğinden gelen etkiler uzunca bir süredir ağırlıklı rol o y n a m a k tad ır.
Son yıllardaki iktisadi gelişmelere damgasını v uran te m e l u n s u r k a m u açıkları ve bu açıkların finansm an yöntem leridir. K a m u a ç ık la n m akul düzeylere indirilmediği sürece, iktisadi dengesizliklere n e d e n olm aktadır.
¡992 Yıllık Rapor
11
Fiyat artış hızlarının son yıllarda yüzde 60’lar gibi yüksek d ü z eylerde seyretm esinin tem e lin d e bu olgu vardır. F in a n s m a n a lte rn a tifle rin d e n birine ya da ö te k in e ağırlık verilmesi bu tem el eğilimi d e ğ iştirm e m e k te , ancak kısa v a d e le rd e geçici olarak bu eğilim den uzaklaşılm asm a yol açabilm ektedir. K am u finansm anının mali p iyasalardan b o r ç la n ü a r a k sağlanm ası T ü r k iy e ’de faiz hadlerini yükseltm ektedir. Böylelikle içerden bo rçla n m a da h a da maliyetli hale gelm ekte ve sistem kısır döngüye doğru gitm ektedir. Ayrıca, yüksek faiz oranları ülkeye s e rm a y e girişini ö z e n d irm e k ted ir. Bu da T ü rk lirasının reei olarak d e ğ e r k a z an m a sın a yol açm a kta dır. T ü rk lirasının reel o lara k değer kaz an m a sın ın da ihracat üzerine olumsuz etkileri vardır. Kısır döngü k a m u açıklarının azaltılm asına yönelik kararlı politikalarla kırılmadığında, M e rk e z B ankası kaynaklarına başvurulm ası g ü n d e m e gelm ektedir. K am u açıklarının M e rk e z Bankası kaynaklarından finanse edilm esinin enflasyonist etki y a ra tm a k ta d ır.
Sistemin likiditesinin bu kanalla arttırılması bir y a nda n talep fazlası olarak mal ve hizm et piyasalarına yansırken, diğer yandan da kısm en döviz talebi olarak M e rk e z B ankası’na geri d ö n m e k te ve T ü rk lirasının de ğe r kaybetm esi y ö n ü n d e baskı oluşturm aktadır.
T A B L O I I .1.1
T E M E L E K O N O M İK G Ö S T E R G E L E R
1990 1991 1992(1}
G S M H (T rilyorı T L , C ari F iyatlarla) 287,3 453,2 774,3
B Ü Y Ü M E H I Z I (2 ), G S Y İH (% ) 8,2 1,1 4,9
B Ü Y Ü M E H I Z I (2 \ G S M H ( % ) 9,2 0,3 5,4
N Ü F U S (M ilyon K işi) 56,1 57,3 58,6
İS T İH D A M (3 )(M ilyon Kişi) 18,2 19,0 19,2
İH R A C A T (M ilyar A B D d o la n , F O B ) 13,0 13,7 14,9
İT H A L A T (M ilyar A B D doları, C İ F ) ^ 22,3 21,0 22,9
C A R İ İŞ L E M L E R D E N G E S İ (M ilyar A B D doları) -2,6 0,3 -0,9 D IŞ B O R Ç /G S M H (Yıl O rtalam ası K u m ) 0,45 0,47 0,49
İÇ B O R Ç /G S M H 0,20 0,20 0,22
D İE T o p ta n Eşya Fiyat İ n d e k s i ^ (Y ıllık % D eğişm e)
52,3 55,3 62,1
D İE T ü k etici Fiyat İ n d e k s i ^ (Y ıllık % D eğişm e)
60,3 66,0 70,1
K aynak: D İE , D P T , M e rk e z Bankası (1) Geçici.
(2) 1968 Fiyatlarıyla, D P T verileri.
(3) D İE , N isan ayı.
(4) A ltın ith alatı hariç.
(5) 1987 = 100; yıl o rtalam ası.
Türkiye Cumhuriyet M erkez Bankası
11*1.1- E k on o m in in
Arz
Yönü: S ek törel Ü retim G e lişm e le r i ve İth a la tII.1.1A . Sektörel Üretim G elişm eleri
T A B L O II .1.2
G A Y R İ SA Fİ M İL L İ H A S IL A (1 >
(B üyüm e Hızı)
1990 1991 1992
I II III IV I II III IV I II III IV
G SM H 12,0 15,2 5,4 7,4 -0,9 -1,4 3,2 -0.5 6,8 5,4 5,6 6,2
T arım 7,0 24,2 3,7 5,3 1,4 -0,9 1,1 -8,9 4,5 3,7 3,3 4,4
Sanayi 12,3 8.9 7,3 6,6 -2,8 1,9 7,3 3,9 10,5 4,9 5,6 2,9
im alat 13,2 10,5 8,3 7,2 -4,0 1,5 7,6 3,8 10,3 4,8 5,1 3,0
H izm etler 12,3 İĞ,5 5,6 8,3 -0,02 -3,0 2,7 -0,6 5,0 6,0 6,9 8,2
K aynak: D İE
(1) 1987 üretici fiyatlarıyla, b ir önceki yıla göre yüzde değişim.
a) Tarım
1991 yılında büyüm e hızı negatif oian tarım s e k tö rü n d e 1992 yılında yüzde 3,7’lik bir artış gözlenmiştir. Ü ç e r aylık d ö n e m le r itibariyle bakıldığında, bu hız birinci üç aylık d ö n e m d e yüzde 4,5, ikinci üç aylık d ö n e m d e yüzde 3,7, üçüncü üç aylık d ö n e m d e yüzde 3,3, d ö rd ü n c ü üç aylık d ö n e m d e ise yüzde 4,4 olarak gerçekleşm iştir (Tablo I I . 1.2). T a rım s e k tö rü n d e k i üretim gelişmelerine alt gruplar itibariyle bakıldığında, b ü yüm e hızı alt sektörler arasında farklılık g ö ste rm e k ted ir. Bitkisel üretim ve hayvancılıkta bir önceki yıla göre gerçekleşen artış yüzde 3,9 dur.
H u b u b a t üretim in yüzde 3,0 azalış olmasına karşılık bakliyat ü re tim in d e yüzde 10, meyve üretim in d e yüzde 8, sebze ü re tim in d e ise yüzde 1 o ran ın d a artış gerçekleşmiştir. Su ürünleri ka tm a değeri 1992 yılında bir önceki yıla göre yüzde 6,5 o ranında a rta rk e n , orm ancılık s e k tö r ü n d e gerçekleşen büyüm e oranı yüzde 10,8 olmuştur.
b) Sanayi
E k o n o m in in içinde bulunduğu durum u daha iyi yansıtm ası açısından sanayi s e k tö rü n d e k i gelişmeler önem kazan m a k ta d ır. 1992 yılında özel tü k etim d e k i artışın uyardığı iç talep gelişm elerine pa ra lel o la ra k sanayi ü re tim in d e de artış gözlenmiştir. Sanayide 1992 yılının ilk üç aylık d ö n e m in d e yüzde 10,5 olan reel büyüm e hızı, da h a s o n ra yavaşlayarak,
1992 Yıllık Rapor
13
ikinci, üçüncü v e dö rd ü n cü üç aylık d ö n e m le rd e sırasıyla yüzde 5,9, 5,6 ve 2,9 o ra n ın d a gerçekleşm iştir. Sanayi s e k tö rü n d e 1991 yılında yüzde 2,7 olan yıllık o r ta la m a büyüm e oranı 1992 yılında y üzde 5,8 olarak gerçekleşm iştir. V urgulanm a sı g e re k e n bir nokta da se k tö rle r a ra sındaki büyüm e hızlarının farklılık gösterm esidir. M adencilik s e k tö rü ve gıda sanayiinde ü re tim azalırken, metal, kağıt, m ak in e sanayii gibi se k tö rle rd e ise o rta la m a n ın ü z e rin d e bir ü retim artışı gözlenm ektedir. Sanayide gözlenen gelişm elere koşut olarak bu sektörün ağırlıklı girdisi olan enerji s e k tö r ü n d e d e b üyüm e hızı y üzde 11,8 gibi yüksek o r a n d a gerçekleşm iştir.
Sanayi üretim i ile ilişkili olan ara malı ithalatı, özellikle ikinci ve üçüncü üç aylık d ö n e m le rd e önem li ölçüde artm ıştır. Buna bağlı olarak ithal girdilerin ü re tim d e bir kısıt oluşturm adığı söylenebilir. Ü re tim d e k i değişm elerin diğer bir göstergesi de bankacılık kesim inin açtığı kredilerdir.
T o p la m krediler, Kasım ayı itibariyle geçen yılın so n u n a gö re reel o la ra k artmıştır.
c) H izm etler
G S M H ’daki payı açısından önem li olan ulaştırm a ve h a b e rle ş m e s e k tö r ü n d e yılın ilk üç aylık dönem inde, yüksek b ü y ü m e hızı gözlenmiştir.
K a tm a d e ğ e re katkısı b a k ım ın d a n diğer bir önem li sektör olan inşaat s e k tö rü n d e ise yılın ilk üç aylık d ö n e m in d e negatif olan b ü yüm e hızı, ikinci üç aylık d ö n e m d e n itibaren artış göstermiştir.
11.1.1.B. İthalat
1991 yılında, azalan ithalat 1992 yılında e k o n o m id e k i göreli canlanm aya bağlı olarak yüzde 8,7 o ra n ın d a a rta ra k 22,9 m ilyar A B D doları olm uştur. İthalatın a na mal gruplarına göre dağılımına bakıldığında en yüksek artış yüzde 11,9 ile yatırım m allarında olmuş, o nu yüzde 8,6 ile h a m m a d d e ithalatı izlemiştir. T ü k e tim m a lla n ithalatı ise yüzde 2,1 gibi düşük bir o ra n d a artm ıştır.
II. 1.2. Ekonom inin Talep Yönü: İç Talep ve İhracat
11.1.2.A. İç Talep: Yatırım ve Tüketim
İç talebi o luşturan u n su rla rd a n toplam tü k etim h a rc a m a la rı reel o la ra k yüzde 9,5 artm ıştır. 1992 yüının en belirgin özelliği, özel tü k etim h a rc a m a la rın ın en hızlı yükselen kalem olmasıdır. K a m u ve özel kesim
Türkiye Cumhuriyet M erkez Bankası
tüketim harcam alarının artış hızları sırasıyla yüzde 1,9 ve yüzde 10,6 olmuştur. Özel tüketim harcam alarındaki artışın önem li n e d e n le rin d e n birisi reel ücretlerin 1991 ve 1992 yıllarında yükselmiş olmasıdır.
Dolayısıyla, 1991 yılında çok düşük olan reel G S M H artış hızı, 1992 yılında özel tüketim harcam alarındaki yüksek artışla uzun d ö n e m o rta lam a sın a yaklaşmıştır.
1991 yılında daralan sabit serm aye yatırım ları 1992 yılında yüzde 1,3 artm ıştır. Buna karşılık toplam stoklar azalmıştır. Y a tırım lard a k i artış özel kesim de yüzde 1,4 olarak gerçekleşmiştir. K a m u kesimi sabit s erm aye y atırım larında ise 1991 yılında yüzde 3 olarak gerçekleşen artış 1992 yılında yüzde 1,1 e gerilemiştir. 1992 yılında kam u kesim i stoklarında önem li ölçüde azalma gerçekleşmiştir. Özel ve kam u kesimi yatırım larının farklı s e k tö rle rd e yoğunlaştığı gözlenm ektedir. U la ştırm a -h a b e rle ş m e se k tö rü ve enerji sektörü, sırasıyla yüzde 33,2 ve yüzde 18,1 olan paylarıyla toplam kam u yatırım ları içinde 1992 yılında da ağırlıklı sektörler olmuşlardır. Özel kesim de ise yüzde 41,9 ile konut se k tö rü ve yüzde 27,8 ile im alat sanayii en yüksek paya sahiptir.
II.1.2.B. İhracat
ih ra c a t 1992 yılında bir önceki yıla göre yüzde 9 a r t a r a k 14,9 milyar A B D doları olmuştur. İhracat içinde en yüksek paya sahip olan sanayi ürünlerinin payı yüzde 79’d a n yüzde 83’e yükselirken tarım ü rünle rinin payı yüzde 19’dan yüzde 15’e düşmüştür.
İslam ülkelerine olan ihracatın toplam içindeki payı yüzde 20’den yüzde 19’a, O E C D ülkelerine olan ihracatın payı ise yüzde 65’den yüzde 6 4 ’e düşm üştür. İhracatın ithalatı karşılam a oranı geçen yıla göre değişm em iş ve yüzde 64 düzeyinde kalmıştır.
11.13. İşgücü Piyasası
D İ E tarafından uygulanan H a nehalkı İşgücü A n k e ti sonuçlarına göre, Ekim 1991’d e 19 milyon olan toplam istihdam , Nisan 1992’de a r ta r a k 19,2 milyon kişi olmuştur. Kentsel bölgelerde istihdam edilenler yüzde 5 artarken, kırsal bölgelerde istihdam edilenler yüzde 6 azalmıştır. İstih d am açısından en az işsizlik kadar önem li olan eksik istihdam da geçen yıla göre yüzde 7,9 artmıştır. Bu d u ru m d a toplam atıl iş gücü o ran ı yüzde
15,9’a yükselmiştir.
1992 Yıllık Rapor
15
İş ve İşçi Bulm a K u r u m u ’na kayıtlı İşsizlerin yüzde 4,5’i 1-2 ay süreyle iş beklerken yüzde 49’u 1 yıldan fazla süredir iş b u lam a y an la rd a n oluşm aktadır. Aynı kuru m u n Eylül 1992 verilerine göre özel sanayi ve hizm et se k tö rle rin d e işe y e rle ştirm e le r geçen yılın aynı d ö n e m in e göre sırasıyla yüzde 30 ve 13 o ra n la rın d a azalış gösterirken, ta rım s e k tö r ü n d e yüzde 1,5 o r a n ın d a artm ıştır. Çalışm a ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın yayınladığı iş kolu istatistiklerine göre im alat sanayiinde işçi istihdam ı 1992 yılının ilk altı ayında yüzde 0,5 o ra n ın d a azalma kaydetm iştir. Özel s e k tö r imalat sanayiinin 1992 yılındaki üretim artışı dik k ate alındığında bu sektördeki istihdam azalışına, otom asyon ve işgücü m aliyetindeki artışın n e d e n olduğu söylenebilir (Tablo 11.1.3).
T A B L O I I .1.3 İŞ G Ü C Ü V E İŞ S İZ L İK
(12 + yaş)
1990 1991 1 9 9 2 ^
T o p lam İşgücü(B in Kişi) 21196 20731 20846
K ad ın (% ) 31,8 31,4 30,1
E rk c k (% ) 68,2 68,6 69,9
T oplam İşsiz Sayısı (Bin Kişi) 1572 1715 1674
T oplam İşsizlik O ra n ı 7.4 8,3 8,0
K ent 10,9 12,1 12,1
Kır 4,8 5,4 4,7
Eksik İstihdam O ran ı 6,8 6,4 7,9
A tıl İşgücü O ran ı 14,2 14,7 15,9
Kaynak: D İE (1) Geçici.
Kırsal ve kentsel işgücü yapıları oldukça farklı özellikler g ö ste rm e k ted ir. Kentsel yerleşim bölgelerinde yüzde 12,1 olan işsizlik oram , kırsal yerleşim bölgelerinde yüzde 4,7’ye d ü şm ekte, bu da T ürkiye genelinde işsizlik oranının yüzde 8 olarak g erçekleşm esine n e d e n olm aktadır. Eğitimli genç nüfus a ra sın d ak i işsizlik o ra m ise yüzde 33'tür.
Ayrıca, kırsal ve kentsel bölgelerde işgücüne katılm a oranları da farklıdır.
Bu o ran kırsal k esim de kadınlarda yüzde 48,5, e rk e k le r d e yüzde 76,2 iken, kentsel bölgelerde kadınlarda yüzde 15,7, e rk e k le rd e ise yüzde 70,4’tür.
Kırsal yerlerde kadınların işgücüne katılm a o r a n la rın ın yüksek olm asının n e d e n i 12 ve da h a yukarı yaştaki ücretsiz aile işçilerinin çalışıyor kabul edilm esindendir. T oplam istihdam içinde en yüksek p a y ta rım s e k tö r ü n ü n d ü r (Tablo II. 1.4).
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
' T A B L O 11.1.4
İS T İH D A M IN S E K T Ö R E L D A Ğ IL IM I (yüzde)
1990 1991 1 9 9 2 ( 1 )
T arım 47 48 45
Sanayi 16 15 15
H izm etler 37 37 40
Kaynak: D İE (1) Gcçici,
Çalışma hayatı mevzuatının Uluslararası Çalışm a Ö rg ü tü (IL O ) şartlarına uygun olarak değiştirilmesi çerçevesinde, 1992 yılı içinde kam u işyerlerinde sendikal örgütlenmeyi de içeren toplam yedi sözleşme T B M M ’nin onayına sunulmuştur. İşgüvencesi Yasa Tasarısı B a k a n la r K u ru lu ’nun gündem indedir.
T A B L O I I .1.5
SA B İT G E L İR L İ K E S İM L E R İN Ü C R E T V E M A A Ş L A R IN D A K İ G E L İŞ M E L E R (T L /A y )
R eel
1991 1992 A rtış1'
İŞÇİ Ü C R E T İ
- A sgari U c r e r ^ ' 575250 1071000 9,4
- K am u K e s i m i ^ 2918346 5428119 9,3
- Ö zel K e s i m ^ 3893164 6767435 2,2
M E M U R M A A Ş I{4) 1248816 2453305 15,4
E M E K L İ M AAŞI.
- E m ek li S a n d ı ğ ı ^ 1027272 1776000 1,6
- SSK (6) 788812 1326887 -1,1
- B a ğ - K u r ^ 222888 550771 45,2
Kaynak: D P T
(1) 1992 yılı K entsel A lan lar T ükctici Fiyatları İndeksinde A ralık ayı itibariyle 12 aylık o rtalam alara gö re değişini oran! olan yüzde 70,1 esas alınm ıştır. R eel artışlar, (((1 + N om inal A rtış )/( 1 + E nflasyon o ra n ı))-l)* 1 0 0 form ülüyle hesaplanm ıştır.
(2) 16 yaşından büyükler için belirlenen asgari ücretin yıllık ortalam asıdır.
(3) N om inal ücret esas alınm ıştır.
(4) N et o rta la m a m aaş esas alınm ıştır.
(5) 3. d erece 1. kadem edeki m em u r em eklisi esas alınm ıştır.
(6) 1696 g ö sterg ed en aylık alan işçi em eklisi esas alınm ıştır.
(7) 6. b asam ak 1130 göstergeden aylık alan B ağ-K ur em ekiisi esas alınm ıştır.
1992 Yıllık Rapor
17
1992 yılında ü c re tle rd e olum lu gelişmeler gözlenmiştir. Yaz aylarında enflasyon oran ın ın yavaşlama eğilimine girmesi, sabit gelirli ke sim lerin satınalm a gücü üz erindeki baskının hafiflemesi y ö n ü n d e olum lu beklentilerin oluşm asını sağlamıştır. Sabit gelirlilerin, çiftçilerin ve 65 yaşın üstündekilerİn gelirlerinde sağlanan reel artış bu kesim lerin d u r u m u n d a kısm i bir iyileşme sağlamıştır.
Asgari ücret, 1 A ğustos 1992’d e n geçerli olm ak ü z e re , sanayi ve hizm etler kesim i ile tarım ve orm ancılık kesim inde çalışan 16 ve üstü yaştaki işçiler için yüzde 80,9’luk bir artışla 48.300 T L / g ü n , 16 yaşından küçük işçiler için yüzde 90’lık bir artışla 37.230 T L / g ü n o lara k belirlenmiştir. K am u k esim inde işçi ücreti reel artışı 1991 yılında yüzde 31,6’dan, 1992 ydında yüzde 9,3’e, özel k esim de ücretin reel artışı ise yüzde 49,6’dan yüzde 2,2’ye gerilemiştir. O rta la m a net m e m u r m aa şların d a k i reel büyüm e eğilimi devam e d e re k 1991 yılında yüzde 7,9 olan n e t m aa ş reel artışı, 1992’de yüzde 15,4’e yükselmiştir.
1992 yılının ilk dokuz ayında toplam 1.455 toplu iş sözleşmesi bağıtlanm ıştır. Sözleşm elerin k a psam ındaki 8.518 işyerinde çalışan 321.479 işçinin yüzde 54,7’si kam u kesimi, yüzde 45,3'ü özel kesim işçisidir. K a m u kesiminde, 1992’nin ilk yarısındaki toplu sözleşmeler, genellikle yıllık yüzde 86 artışlarla ve bir yıllık olarak imzalanm ışlardır.
K am u k esim inde esas ücret ve sosyal ya rdım ların toplam işgücü maliyeti içindeki payları sırasıyla yüzde 53 ve yüzde 8 iken, özel k e s im d e bu oranla r sırasıyla yüzde 45 ve yüzde 38’dir. Esas ü c re t /t o p la m işgücü maliyeti oran ın ın düşük olması verimlilik ve ücret arasındaki ilişkiyi zayıflatarak çalışanlar a rasında daha nitelikli ve ü retk e n olanların aleyhine sonuçlar doğu rm a k tad ır. Çalışm a karşüığı ücretin payının bu d e re c e düşük olm asının nedenleri, işçi se ndikalarının toplu sözleşm e m ü z a k e re le rin d e yan ö d e m e le ri a rtırm a gayretleri ve Z o ru n lu T a s a rr u f Fonu, K onut Fonu, SSK prim le ri gibi ö d e m e lerin işgücü maliyetini artırm asıdır. Özellikle 1980 yılından itibare n uygulamaya konulan fonlar ücret gelirleri ü z e rin d e n k a m u kesim ine kaynak a ktarım ını artırm ıştır. Değişik fon uygulam aları işçi ü c re tle rin d e n ek kesintiler yapılmasına yol açtığı gibi işverene d e e k ö d e m e yüküm lülükleri g e tirere k istihdam ı olumsuz yön d e e tk ile m e k te d ir.
Türkiye Cumhuriyet M erkez Bankası
T A B L O II. 1.6
K A M U K E S İM İ İŞÇ İ Ü C R E T İN İN Y A P IS I (T L /G ü n )
E sas Ü cret
Sosyal Y ard ım lar
N om inal Ü cret
işv eren SSK
P rim i D iğ er
T o p lam İşgücii M aliyeti Y IL L A R
1990 38991 5549 44541 8656 20762 73960
1991 85157 12120 97278 18905 45345 161528
1992 158393 22544 180937 35163 84342 300443
Kaynak: D P T
Ö Z E L
T A B L O II .1.7
. K E S İM İŞÇ İ Ü C R E T İN İN Y A PISI ( T L /G ü n )
E sas Ü cret
Sosyal Y ard ım lar
N om inal Ü cret
İkram iye P rim
vb. D iğ er
T o p la m İşgücü M aliyeti Y IL L A R
1990 37410 30750 68160 13590 1365 83115
1991 91260 78008 169268 31605 2617 203490
1992 158625 135610 294236 55235 4602 354075
Kaynak: D P T
II.2. KAMU MÂLİYESİ VE İÇ BORÇLANMA IL2.1. K a m u M âliyesi
T ü rk iy e ’de kam u kesimi Konsolide Bütçe, reel ve finansal k e s im d e faaliyet göste re n K I T ’ler, M ahalli İdareler, Sosyal Güvenlik Kuruluşları, D ö n e r Serm ayeli K uruluşlar ve Bütçe Dışı F o n la rı ka p sam a k ta d ır.
K a m u kesim i genel dengesinde yer alan kuruluşların nakit fina nsm a n ihtiyacı 1992 yüında cari fiyatlarla yaklaşık yüzde 48 o r a n ın d a a r t a r a k 96,8 trilyon T ü rk lirası olm uştur (Tablo 11.2,1). 1991 yılında yüzde 14,4 olan k a m u kesim i toplam nakit fina nsm a n ihtiyacının G S M H içindeki payı, 1992 yüında yüzde 12,5’e d ü şm ü ştü r (Tablo II.2.2). 1992 yılında k a m u kesim i genel dengesinde yer alan tü m kuruluşların nakit fin a n s m a n ihtiyaçlarının G S M H içindeki paylarında azalma gözlenmiş, a n c a k e n önem li azalma işletmeci K I T ’lerin finansm an gereksinim inin payında olm uştur. İşletm eci K I T ’lerin finansm an gereksinim inin G S M H içindeki
J992 Yıllık Rapor
19
payı yüzde 4,7’den yüzde 3,2’ye düşm üştür. İşletm eci K IT ’lerin fina nsm a n gereksinim inin payındaki bu azalm ada, sabit serm aye yatırım larının reel o lara k azalması, tarım sal d e ste k lem e alımı yapan kuruluşların ih ra c a ta y ö n e le re k stoklarını azaltması ve 1992 yılının toplu sözleşm e yüı olmayışı nedeniyle ücret artışlarının önem li bir baskı yaratmayışı, etkili olm uştur.
T A B L O II.2.1
K A M U K E S İM İ N A K İT A Ç IĞ I V E F İ N A N S M A N I ^ (Trilyon T ü rk lirası)
1990 1991 1992
N akit Açığı*2 ) -24,4 -51,9 -76,2
S tok D e ğ e r A rtışı 6,3 13,4 20.6
F inansm an -30,7 -65.3 -96,8
K asa-B anka D eğişim i -4,1 -4,4 1,6
D ış B orçlanm a (n et) 3,6 2,5 0,4
K onsolide B ütçe 0,04 1,9 3,9
İşlctm eci K IT ’ler 2,5 -1.6 -3,2
F o n lar -19,4 1.4 0,3
D iğ er K am u<3) 1,0 0,7 -0,6
İç B orçlanm a (n et) 31,2 67,1 94,8
K onsolide Bütçe 12,3 31,4 51,7
Kısa V adeli A vans 0,3 10,7 17.4
T ahvil 7,9 2,3 15,4
B ono 1.9 12,8 24,0
"D iğer" F inansm an 2,2 5,6 -5,1
İşletm eci K İT ’ler 13,0 23,7 27,7
M e rk e z Bankası 0 4,1 -3,1
T icari Banka 5,2 2,2 -7.1
Exim bank 0,07 *0,2 -0,4
N et Ö d em e E rtelem esi 8,4 17,0 33,3 (4
F o n lar 4,4 8,1 11,8
D iğer K a m u (3) 0,7 3,9 3,6
Kaynak: D PT, H azin e ve D ış T icarct M üsteşarlığı
(1) K onsolide B ütçe dışındaki k uruluşların verileri D P T 1993 Yılı P ro g ram ın d an , K onsolide B ütçe v erileri H a z in e ’den alınm ıştır. K İT finansm anı verileri, 2 T em m uz 1992 tarihli T ah k im K an u n u n a gö re gerçekleşm esi beklenen bo rç ve alacak tahkim inin yıl sonu itibariyle gerçekleştiği varsayım ına dayalı olarak hazırlanm ıştır.
(2) K onsolide B ütçe nakit açığı ve diğer kam u kuruluşları finansm an g erek sin im lerin in toplam ıdır.
(3) M ali K IT ’ler, M ahalli İd areler, D ö n e r Serm ayeli K uruluşlar ve Sosyal G üvenlik K uruluşları.
(4) T ah k im K an u n u , b ü tç e dışı ikraz yoluyla verilen tahviller, vb. iie y aratılan kaynaklardır.
Türkiye Cumhuriyet M erkez Bankası
