Selçuklu Teşkilâtı’nın Memlûklere Tesiri

SELÇUKLU TE~K~LÂTININ MEMLÛKLERE TES~R~~

ALTAN ÇET~N*

Türk devlet te~kilat~n~n ~slam âleminde kuvvetli ve bariz tesirler yapmas~,

bilhassa, Büyük Selçuki Devleti'nin kurulu~undan sonrad~r: Abbâsi

halifele-rini nüfuzlar~~ alt~na ald~ktan sonra, M~s~r ve Suriye gibi ~ii Fit~mi

halifeleri-nin hâkimiyet sahalar~~ müstesna olmak üzere, ~slam dünyas~n~n hâkimi olan

ilk Selçuk"' sultanlar~, devlet müesseselerini çok sa~lam olarak kurdular.

Bun-lar aras~nda Sâsâni ve ~slam men~einden gelenlerin yan~~ s~ra, k~smen

Kara-hanhlar'dan ve k~smen de O~uz ananelerinden kökünü alan Türk

müessese-leri de mevcuttu. Bu büyük devletin parçalanmas~ndan sonra, yerine kim

olan muhtelif devletlerde- mesela, Hariz~n~ahlarda, Suriye, ~ran ve Anadolu

Selçuk ilerinde, Atabeylerde, Eyyûbilerde, sonralar~~ Memliiklerde- Türk

men~einden gelen müesseseleri görmek kabildir ~. M~s~r Memliiklerfnin,

devlet te~kilat~~ husûsunda Selçuldular'~n tesiri alt~nda kald~klar~~ çok aç~kt~r.

Onlar~n varis olduklar~~ Eyyûbiler, Selçuklular Devleti'nin kollar~ndan biri

idi2. Bu makalede, Fuat Köprülü'nün Selçuklu tesiriyle ilgili mülahazalar~~

kaynaklar~n ~~~~~nda bir nebze de olsa teferruatland~r~larak, konuya ~~~k

tutulacakt~r. Ayr~ca Memlûklerin tevârüs eyledilderi tarihi arka plan~~ ortaya

koymak ve te~kilat tarihlerine bir katk~da bulunmak maksad~yla, elde

edilebilen bilgiler dahilinde, Selçuklu-Memlûk te~kilatlar~~ alakalar~~ ortaya

konulmaya çal~~~lacakt~r. Bu yap~l~rken ~st~lahlardan ba~lanacak gidilebilecek

yere kadar gitmeye çal~~~lacakt~r. Ancak bizim maksad~m~z temas edilecek

olan müessese lerin mufassal bir tarihini yazmak de~ildir. Böyle bir te~ebbüs

bu makalenin dar çerçevesine s~~mayaca~~~ gibi, bizi as~l mevzumuzdan da

uzakla~t~racakt~r. Burada Selçuklu-Meml~lk irtibat~n~~ tebarüz ettirmek

istedi~imizden müesseselerden ancak genel hatlarlyla bahsetmekle iktifa

ettik.

Dr., Gazi Üniv., Fen-Ed. Fak., Tarih Bölümü.

1 Fuat Köprülü, Bizans Müesseselerinin Osmanl~~ Müesseselerine Tesiri Hakk~nda ffi'z~~ Mülahazalar, ~stanbul, 1981, s.183-184.

I- TESK~LÂTA DAIR BAZI UN SURLAR

A) SELÇUKLU GULAMLARINDAN MISIR'DAK~~ MEMLÜK

N~ZA-MINA

M~s~r'da kurulan Memliikler Devleti, münhas~ran "memliik" (=gulâm)

statüsündeki askeri zümreye dayal~~ siyasi bir te~ekküldü. Bu devletin askeri

te~kilâun~n dayan d~~~~ tarihi kaynaklardan birisi Selçuklu askeri te~kilât~d~r.

Büyük Selçuklu Devleti'ni kuran Türkmenler, yava~~ yava~~ devlet idaresinden

ve ordudan tasfiye edilerek, yerlerine gulâm sistemine göre yeti~tirilmi~~ olan

kadrolar getirilmi~ti. Bunun en ba~ta gelen sebebi, "saltanatm hanedan~n

or-tak mal~" olarak telakki edilmesi ~eklinde ifade edilebilecek olan Türk

haki-miyet anlay~~~n~n devlete verdi~i zarar~n, tarihi tecrübe ile anla~~lm~~~

olmas~-d~r. Buna mini olmak için Tu~rul Bey, ba~lang~çtan itibaren merkeziyetçi bir

devlet kurma gayreti içine girmi~ti. O, bu sebeple, ~brahim Y~nal, Kutalm~~~ ve

Elbasan gibi Selçuk'un torunlar~~ olan ~ehzadelere özel bir hakimiyet sahas~~

tahsis etmemi~ti. Bununla beraber, O~uz töresine göre, ya~~~ icab~~ hukuken

reisleri bulunan amcalar~~ ~nanç Yabgu ile devletin kurulu~unda ve askeri

za-ferlerde birinci derecede rolü olan Ça~r~~ Bey'i hükümranl~k haklar~ndan

mahrum etmek do~ru ve kolay bir i~~ de~ildi. Tu~rul Bey'den itibaren

mer-keziyetçi bir devlet mekanizmas~~ kurma gayretleri beylerin mukavemetleri ve

isyanlar~~ ile kar~~la~m~~~ ve vaki mücadelede Türkmen beyleri aristokrasisinin

nüfuzu tedricen k~r~lm~~~ ve yerlerine kölelikten yeti~en Türk emirleri

ku-mandan ve valiliklere yükseltilmi~tir. Netice olarak Tu~rul Bey ile Ça~r~~

Be-y'e ait olan miras Alparslan'a intikal ederek ~nanç Yabgu'nun hakimiyetine

son verilmi~, devletin birli~i kurulmu~~ ve kimseye hakimiyet hakk~~

bah~edil-memi~tir. Bununla beraber Selçuklu sultanlar~n~n merkeziyetçi bir devlet

kurma gayretleri sadece yüksek makamlara yap~lan tayinlere münhas~r

kal-m~~, ve Türkmen beylerinin nüfuzunu k~rma ve O~uz ileri gelenleri yerine

Türk mem/ûklerini yerle~tirme te~ebbüslerine ra~men bünyede köklü bir

de~i~iklik yap~lmam~~t~. Zira, köle men~eli emirler (gulâmlar)

görevlendiril-dikleri yerlerde."resmi bir memur" durumunda olup, insanlar üzerinde ba

~-kaca bir nüfuza sahip de~illerdi. Türkiye Selçuklu lar~~ ve Osmanl~larda da

bunlar~n büyük ve zengin ~ktalarla kontrol edilmeyecek kadar

güçlenmele-rine izin verilmemi~~ ve bu nevi emirler görevli bir âmir konumunda kalm

~~

-lard~r. Devleti hanedan azas~n~n mü~terek mal~~ kabul eden Türk anlay~~~m

y~kmak, saltanat usülünü de~i~tirmek, Büyük Selçuklu sultanlar~n~n ciddi

gayretlerine ra~men mümkün olmad~~~ndan, her sultan~n ölümü bir taht

SELÇUKLU TE~K~LATFNIN MEMLÜKLERE TES~R~~ 107

kavgas~na, mücadele veya parçalanmaya yol aç~yordu. Osmanhlar müstesna

olmak üzere, bütün Türk devletlerinde bu anlay~~~n sürmesi bu ananenin ne

kadar güçlü oldu~unu göstermektedir.

Selçuklu

_{sultanlar~n~n arazi idaresinde yapmaya çal~~t~~~~ düzenlemeler}

sadece merkezi otoriteyi sa~lamay~~ hedeflemiyordu. Selçuklular, askerlerini

ülkenin her taraf~na da~~tarak topra~a ba~l~~ bir ordu vücuda getirirken,

devletin temelini te~kil eden bir k~s~m Türkmenlerin geçimini de temin

edi-yor ve memleketin imar ve idaresine de yeni bir yol buluedi-yorlard~ '. Ikta.

siste-miyle4 devlet maa~~ ödemeden bir orduyu beslemekte, mühim bir Türkmen

nüfusunu topra~a ve devlete ba~layarak iskân etmekte ve istihsalin artmas~n~,

sa~lamakta, halk ile hükümet aras~nda yeni askeri ve idari bir kadro

olu~-turmakta idis. Büyük Selçuklu Devletini kuran unsurun, devletin devam

_{~~ için}

de, askeri kuvvetin esas~~ olmas~~ zarureti vard~. Fakat, bir taraftan devletin

henüz ba~~ dayana~~~ olan bu göçebeleri yeni ~artlara uydurmak için onlar~~

ananevi hayat tarz~~ ve hakimiyet telâkkisinden uzakla~t~rmak, di~er taraftan

da eski hayat~n verdi~i al~~kanl~k sebebiyle devam eden ya~ma ve çapul

faali-yetlerine son vererek, devlete ba~l~~ yerle~ik bir unsur haline getirmek

gere-kiyordu. ~~te Selçuklu devrinde topra~a ba~l~~ bir ordunun kurulmas~, yani

göçebelere arazi tevzi etmek suretiyle, askeri ~ktalar~n kurulu~u hadisesi bu

ihtiyaç ve zaruretlerin askeri hedefler ile telifi, asker ve idareci unsurlar ile

reaya aras~ndaki inünasebet ve menfaatlerin ahenkle~tirilmesi faaliyetinin

neticesidir6. Zira ananevi usullerle bir devletin kaim ve daim olmas

_~~

müm-kün gözükmemektedir. Her nevi nizams~z siyasi ve iktisadi etkinli~in

talihsi-zili~i, uzun devirler sürdürülememesidir. Er ya da geç kaynaklar tükenecek

ve haz~ra da~~

dayanmayacakt~r. Bu bak~mdan ancak tar~m toplumuna ait bir

nizam~n tesisi ve bu yolla siyasi, iktisadi ve askeri gücün payidar olmas

_~~

mümkündü. Bu bak~mdan yar~-göçebe kültürün yerine yerle~ik ve üretime

dayal~~ bir sisteme ihtiyaç duyulmu~tur. Bu yolla hem yar~-göçebe hayata

da-yal~~ çevrelerin gücü elinden al~nacak, hem de yeni nizam~n askerlerine yeni

3 Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-~slam Medeniyeti, ~stanbul, 1997, s.309-131. 4 "Hz. Peygamber çok say~da ki~iye de~i~ik mülahazalarla ~ktâ vermi~tir. Bu ~ktâlar~n bü-yük bir k~sm~~ Müslüman olmalar~~ istenen ki~ilerin kalplerini ~slâm'a ~s~nd~rmak, bir k~sm~~ da topraklar~n daha verimli hale getirilmesini sa~lamak amac~yla verilmi~tir.", Mustafa Demirci, "Ikt", ~slam Ansiklopedisi (TDV), c.22, ~stanbul, 2000, s.43. Bu ~ekilde ~slâm devletinde ilk ör-nekleri görülen iktâ daha sonraki tarihi süreçte yeni boyutlar kazanarak devam etmi~tir.

Turan, a.g.e., s. 312.

6 Osman Turan, "~ktâ", ~slam Ansiklopedisi (MEB), c.5-II, ~stanbul, 1993, s.952; Osman Turan, "Türkiye Selçuklular~nda Toprak Hukuku", Selçuklular ve ~slâmiyet, ~stanbul, 1993, s.69.

gelir kaynaklar~~ sa~lanacakur. Bu bak~mdan

askeri ~ktâ

nizam~yla Türkler

kendi ça~lar~na uymakta gösterdikleri bu ba~ar~yla hem co~rafya hem de

ta-rihe tutunma imkan~n~~ elde etmi~lerdir.

Ortaça~lar boyunca, Türk-~slam devletleri ordular~nda, köle statüsünde

ki Türkler büyük ölçüde istihdam edildikleri için

Selçuklu

ordusundaki hür

Türkmenlerin yerini zamanla

gulâmlarm 7

almas~~

Büyük Selçuklu Devletinin

tekamül ederek klasik bir Türk-~slam devleti8 haline gelmesinin tabii neticesi

olarak say~lmaktad~r°. Bilindi~i kadar~yla

gulâm

düzeni

Selçuklulara

Sâmâni-lerden

geçmi~tir'°.

Büyük Selçuklu

devletinde

gul'âml~ktan

yeti~mi~, sarayda

veya orduda muayyen bir rütbeye ve dereceye ula~m~~~ askeri erkan görev

al-m~~t~r. Bunlar devletin ve hükümdar~n dayand~~~~ ba~l~ca kuvvetlerdi. Bu

iti-barla hazerde ve seferde onlar~n oynad~klar~~ roller pek büyüktü Il.

Büyük

Selçuklu

ordusunun üç ana k~sm~ndan birini

gulâmân-~~ saray

denen bu grup

olu~turuyordu12.

Selç~~klular~n

siyasi ve kültürel bak~mdan devam~~ olan di~er

tabi devletlerde de

gulâm

sistemi görülmektedir. Mesela,

Kirman Selçuklu

devletinde ordunun ikinci büyük k~sm~n~~

gulân~lar

te~kil ediyordu. Bu

g~~-

7 _{Sadr ed-Din Ebt~~ el-Hasan Ali b. Nâs~r b. Ali el-Hilseyni, Ahbâr ed-Devlet}

es-Selcu-kiyye,(Ter. Necati Liigal), Ankara, 1999, s.I07; el-Hüseyin b. Muhammed b. Ali el-Caferi er-Ru-degi ~bn Bibi, el-Evân~iru'l-Alâiye fi Umuril-AIL'iye, (Ter. Mürsel Öztürk), c.1, Ankara, 1996, s. 55. 61, 227, 237, 252, 279, 292, 390; c.2, 25, 27, 34, 93, 99, 105, 117, 123, 125, 129, 138, 139, 248; Mahmud b. Muhammed Alcsarayi, Müsâmeret el-Ahbâr ve Müsâyeret el-Ahyâr, (Tah. Osman Turan), inti~ârât-~~ Esâtir, Tahran, 1362, s.17, 86, 188, 325.

8 ~bn Haldun, bu durumu bütün aç~kl~~~~ ile hiçbir izaha veya tefsire gerek b~rakmadan ~öyle tespit etmi~tir; "Devletin ba~~nda bulunan kimse kendi akraba ve topluluklar~~ olan kav~ni-nin ve kendisine arka olanlar~n kuvvet ve yard~mlar~yla devlet kurabilir. Bu devletin ilk devresi-dir. Devlet ikinci devresinde onlar~~ istibdad~~ alt~na alarak, hükümdar ululu~u ancak kendi ~ah-s~nda toplad~ktan ve onlar~~ (akraba ve topluluklar) devlet i~lerinde ortak olmaktan uzalda~ur-d~ktan sonra devleti kuran bu ki~iler, hilkümdann dü~man~~ olurlar. Flükümdar bunlar~n kuwe-tini k~rarak devlet idaresinden uzakla~urmak için kendi neslinden olmayan yard~mc~lar arama~a mecbur olur. Gerçek ~eref ve asaleti ancak asabiyet erbab~na, yani arkalannda kendilerine yar-d~m edecek kuvvet ve ~evket sahibi uru~~ ve akrabalar~~ olanlara mahsustur. Arkalannda kudretli un~~~ ve akrabalar~~ olan ~eref ve asakt sahipleri kendi kavimlerinden olmayanlar~~ kendi terbiye ve hizmetlerine kabul eder veyahut onlara yard~m etmeyi ve himaye etmeyi üzerlerine ahrlar, yahut esir ederek ve sat~n alarak onlara sahip olurlar, yahut azad ederek bunlar~~ kendilerine in-tisap ettirirler. Bu intisab edenlerin inin-tisaplan akrabahk yerini tutar. Mensup olduklar~~ ki~ilere yard~m ve arka olmak hususunda, sahiplerinin neseplerine mensup olanlar gibi say~hrlar." ~bn Haldun, Mukaddime, c.1, (Ter. Zakir Kadiri Ugan), ~stanbul, 1990, s.342, 460.

9 Mehmet Altay Köymen, Büyük Selçuklu Imparatorlu~u Tarihi, c.3, Ankara, 1992, 5.236. 10 Nizâm el-Mülk, Siyasetname, (Haz. M.Altay Köymen), Ankara, 1982, s.134.

"Köymen, a.g.e., s.249-250.

12 _{Co~kun Alptekin, "Selçuklu Devletinin Askeri Te~kilât~mn Eyyubi Askeri Te~kilât~na} Te-siri", Belleten, c.L1V, s.209, 1990, s. 117.

SELÇUKLU TE~K~LÂTUNIN MEMLI:JKLERE TES~R~~ 109

/âmlar~n Türk kölelerinden sat~n al~n~p Horasan yoluyla Orta Asya'dan

geti-rildi~i san~lmaktad~r". Yine Selçuklular Anadoluya girdiklerinde bu gulâm

(meml~lk) sistemini beraberlerinde getirmi~~ ve uygulam~~lard~".

Biraz yukar~da da ifade edildi~i gibi, Büyük Selçuklular'm devleti

mer-kezile~tirme çabalar~~ ve böylece Türkmen beylerinin nüfüzunu k~r~p O~uz

ileri gelenleri yerine, memlükleri ikâme etme te~ebbüsleri köklü bir

de~i~ik-lik getirmemi~ti. Zira kendilerine geni~~ vilayetler verilen ve ço~unun men~ei

köle olan emirler, ~ktâlar~~ dahilinde besledikleri ve maiyyetlerinde

bulun-durduklar~~ bazen say~s~~ bine varan askeriyle üstün kuvvetli bir hükümdar

gi-biydiler. Büyük iktâ (t~mar) 'ya müsaade etmeyen Türkiye Selçuklularmdan

ve Osmanhlardan farkl~~ olarak bu iktâ sahipleri, maiyetlerindeki askerlerin

yaln~z amiri de~il, ayn~~ zamanda hâkim ve efendileri bulunuyorlard~". Bu

sebeple Büyük Selçuklu Devletinin y~k~lmas~n~~ müteakip ayn~~ isimde pek çok

Selçuklu Devleti

ortaya ç~km~~t~r. Türkiye Selçuklulan Devletinin

y~k~lmas~n-dan sonra ise ancak uçlarda devlet olmaya namzet yap~lar ortaya ç~km~~t~r.

Zira belirtti~imiz gibi, Türkiye'de (Anadolu) büyük ve feodal mahiyette

iktâ-lara müsaade edilmemi~ti. Vilayetlerde askerleri ba~~nda bulunan suba~~lar

(serle~kerler) o vilayetin ve askerlerin sahibi ve efendisi de~il, sadece amiri

Selçuldular,

_{11. asr~n ikinci yar~s~ndan itibaren, bilhassa Sultan Alparslan}

zaman~nda, Fâtimi Devleti'nin hakimiyeti alt~ndaki Suriye'ye girmi~~ ve

burada Suriye ve Filistin Selçuklu Devletleri kurulmu~tur. Bu yolla Selçuklu

müesseseleri ve dolay~s~yla ordu te~kilat~~ da bölgeye getirilmi~tir°7. Büyük

Sel-çuldu Devleti'ne

_{ba~l~~ olarak kurulmu~~ olan fakat sonralar~~ ba~~ms~zl~klar~n~~}

elde eden atabeyliklerin askeri te~kilatlar~~ da ayn~~ idi. Selçuldularin

y~k~lma-s~ndan sonra ortaya ç~kan ve onlar~n devletlerinin miras~na konan yeni dev-

13 _{Erdo~an Merçil, "Kirman Selçuklular~", Do~u~tan Günümüze Büyük ~slâm Tarihi, c.7,} ~stanbul, 1989, s.281-282.

14

Speros Vryonis, "Selçuklu Gulâmlar~~ ve Osmanl~~ Dev~irmeleri", (Ter.Tuncay Birkan), Cogito, s.29, Güz-2001, s.93-113.

15 Turan, a.g.e.,s. 313. 16 Turan, a.g.e., s. 313.

17 Ali Sevim, Suriye-Filistin Selçuklu Devleti Tarihi, Ankara, 1989, s.VII; "Topkap~~ sara-y~nda 640 nolu bir Meml~lk aleminde bulunan dü~ümlü geçmeler Selçuklulandan gelme bir özelliktir. Selçuklu-Zengi-EyytIbi-Memlük çizgisindeki devam~n en zarif bir örne~i olan bu alem; Suriye'de devam eden özellikle cami ve medrese mihraplar~nda kullan~lan geometrik örgülü dü~ümlü geçmelerin Memliikler devrine aksinden ba~ka bir ~ey de~ildir."; BItz. Hülya Tezcan-Turgay Tezcan, Türk Sancak Alemleri, Ankara, 1992, s.16-17.

letlerin bir ço~u onlar~n atabeyleri veya tâbileri olup eski nizam aynen devam

ediyordu". Musul Atabeyli~i Nûr ed-Din Mahmud Zengi zaman~nda askeri

te~kilat~n~~ düzenledi. Bu düzenleme de tamamiyle Büyük Selçuklu

Dev-letinin

_{askeri te~kilat~n~n küçük bir modeli idi. Selah ed-Din, amcas~~ ~irldil~~}

ve babas~~ Necm ed-Din Büyük Selçuklu Devleti' ne tabi olan ~rak Selçuldulart

vas~tas~yla Musul Atabeyli~ine intikal eden askeri te~kilatm içinde birer

ku-mandan idiler". Bu yönüyle Eyyübiler, Selçuldulann koynunda geli~mi~~ ve

onlar~n pek çok adetlerini alm~~t~r". el-Kalka~andi, Selâh Din'in Nûr

ed-Din Mahmud Zengi ad~na M~s~r'a hakim olunca bu ülkede icra edilmekte

olan Fâtimi usûl ve merasimini kamilen de~i~tirip yerine Türk (yani

Sel-çuklu)

_{nizam~n~~ ikame etti~ini yazar". Dolays~yla, Eyyübfler Selçüldular~n}

pek çok adet ve nizam~n~~ M~s~r ve Suriye'ye getirmi~lerdir. Bu sebeple Eyyt'ibi

te~kilat= iyi anlayabilmek için Selçuklu askeri nizam~mn iyi anla~~lmas~~

ge-reklidir22. Selçuldular de~erli kumandanlarma askeri hizmet kar~~l~~~nda

ik-tâlar veriyorlar ve onlar~~ atabek olarak ~ehzadeleri terbiye ile

görevlendiri-yorlard~. Bunlar, ifade edildi~i gibi, bir süre sonra ba~~ms~zl~klar~n~~ elde

etti-ler. Bu atabegliklerden en önemlilerinden birisi de bahsi geçen Musul

Ata-beyli~i idi. Bu ataAta-beyli~in ba~~nda bulunan Nûr ed-Din Zengi vas~tas~yla

M~-s~r'~n yolu kendisine aç~lan Selâh ed-Din Eyyübi (1169-1193) amcas~=

el-Esediyye ve kendine ba~l~~ es-Sâlihiyye ve en-Nas~riyye mem/ûklerine

dayana-rak Halife `Adid ölüm dö~e~inde iken M~s~r'da Abbasi halifesi ad~na hutbe

okutmu~tu". Eyyûbfler Fâtimiler'in yerine M~s~r'a hâkim olunca Fâtunilerin

pek çok te~kilat~n~~ b~rak~p, Musul Atabeki '~mad ed-Din Zengi

Devleti'-nin müesseselerini benimsemi~lerdi24. Selâh ed-Din Eyyûlpi M~s~r'a hakim

olunca askeri te~kilat~~ da yeniden düzenlemi~ti. Bu düzene bak~nca sistemin

Selçuldularda

_{oldu~u gibi iktâil süvarilere dayanan bir te~kilat oldu~u}

gö-rülmektedir25. Selâh ed-Din Fâtitni ordusunda bulunan Zenciler ve Ermeni-

Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-~sla'm Medeniyeti, ~stanbul, 1997, s.255. 13 _{Köprillii, Edebiyat Ara~t~rmalar~ , 5.163; Alptekin, a.g.m., s. 118.}

20 Alptekin, a.g.m., s. 118.

21 _{el-Kalka~andi„ Ebü el-Abbâs Ahmed b. Ali, Subh el-'A~â Fi Sinâ'at el-~n~â, (Tah.} Mu-hammed Hüseyin ~emseddin), c.1, Beyrut, 1987, 5.130, 453.

22 _{Ahmed Muhtâr Abbâcl~, K~yâm Devlet el-Memâlik el-Ulâ fi Misr ve e~-~am, Beyrut,} 1969,s. 73.

23 _{Muhammed Süheyl Takku~, Tarih el-Memâlik fl Misr ve e~-~am, Beyrut, 1997s. 20-26.} 24 _{el-Kalka~andi, Subh, c. 4, s. 3-4; Abbâcli, K~yâm, s. 78.}

23 _{Alptekin, a.g.m. s. 118; Bernard Lewis, "Eyyt~biler ve Memlük Saltanat~", (Ter. Hamdi} Akta~), ~slam Tarihi Kültür ve Medeniyed, c.1, ~stanbul, 1997, s.236; "Eyyübi ordusunun bir muharip s~n~f~~ da Selâh ed-Din 'in hassa kuvvetleri idi. Bunlar aras~nda hür olarak do~mu~~ ve

SELÇUKLU TE~K~LATI'NIN MEMLÜKLERE TES~R~~ 111

leri ortadan kald~rarak onlar~n yerine Türkleri ikame etmi~ti26. Kaynaklarda,

Eyyills~l Devletinde memlüldere ilk önem veren sultanlar~ n en-Nâs~r Selâh

ed-Din Yfisuf b. Eyyüb ve karde~i el-Melik el-Adil Ebü Bekir oldu~u ifade

edil-mektedir". Eyyâbl Devletinde memlük gruplar~n~n daha muntazam olarak

ortaya ç~kmas~~ el-Melik el-Kâmil Muhammed (1218-1238) ve el-Melik es-Sâlih

Necm ed-Din Eyyüb (1240-1249) zamanlar~d~ r. Melik es-Salih karde~i

el-Melik el-`Adire kar~~~ olan mücadelesinde ve bilhassa Mo~ol ~stilas~~

kar~~~kl~k-lar~~ s~ ras~nda cesaretleri, binicililderi, vücut yap~lar~, yi~itlikleri, aulganl~klar~,

iyi auc~~ ve soylu olu~lar~~ gibi meziyetleri yüzünden pek çok K~pçak memlüku

sat~n ald~. Bu k~pçak memlükler yeni geldikleri M~s~ r'da adet ve ananelerini

sürüdürdüler". Meml~l kler Eyy~lbi Devleti içinde sultanlar~~ hal' edecek ve

yenisini getirebilecek bir güce de ula~m~~~ bulunuyorlard~~ 29. Bu siyasi

ze-minde kendisine yeni ve farkl~~ bir asabiyye arayan Necm ed-Din Eyyüb

er-Ravza

adas~nda kendisine bir saray yapt~r~p el-Memâlik et-Türkiyye/

el-Kifca~kiyye30/ et-Türk el-Kifcâk"'tan mürekkep mem/~lklerini de buraya

yerle~tirmi~ti. Burada el-Memâlik el-Bahrlyye" es-Sâlil~ fyye/ el-Memâlik

en-Necmiyyem

ad~yla adland~r~ld~larm. es-Sâlih Necm ed-Din Eyyüb devrine

ka-dar pek çok Sultan memlük sat~n alm~~t~. Ancak onun zaman~na kaka-dar

mev-cut memlükler genellikle büyük ya~ta, sava~lara kat~lm~~~ tecrübeli ki~ilerdi.

es-Salih ise çocuk denilebilecek ya~ta memlük sat~ n alm~~~ ve onlar~~ medeni

büyümü~~ askerler oldu~u gibi, bilhassa Türklerden sat~n al~narak bir e~itimden geçtikten sonra azad edilen ve tas de denen memlükler vard~. Azad edilen ~lük ler kendisini azad eden ki-~iye nispet edilirdi. Meselâ. Selâh ed-Din'in azad ettiklerine es-Selahiyye. Nur ed-Din Mahmud b. Zengi'nin azad ettiklerine en-Nuriyye denirdi", Alptekin, a.g.m., s. 118.

26 _{K. Y. Kopraman, "Memlnkler", Do~u~tan Günümüze Büyük ~sla-m Tarihi, c.6, ~stanbul,} 1993, s.436.

27Baybars Rükn ed-Din Baybars el-Mansüri el-Hatâ'i ed-Devâdâr, Zubdet el- Fikre fi Tarih el-Hicre, (Tah. D. S. Richards), Beyrut, Das Arabische Buch Berlin, 1998, s.3.

28 Baybars el-Mansüri, Zubdet el-Fikre, s.2; Kopraman, a.g.e., 5. 3. 29 Abbâcli, Kiyâm, s. 93.

30 _{Baybars el-Mansüri, Zubdet el-Fikre, 5.2.} 31 Baybars el-Mansüri, Zubdet el-Fikre, s.2.

32 Baybars el-Mansüri, Zubdet el-Fikre, 5.6; "el-Bahriyye isimlendirmesi bu devirden daha önce de görülmektedir. Meselâ. Fât~miler devrinde el-Göz el-Bahriyye, Sultan I. 'Adil zaman~nda el-Bahriyye el2Adiliyye. Yemen sultam Nur ed-Din Ömer'in el-Bahri>ye ad~n~~ alan mem lükleri vard~.", Takku~, a.g.e., s. 27; Abbâdi, Klyân~, s. 97.

33 Baybars el-Mansüri, Zubdet el-Fikre, 5.6.

341bn el-Verdi, Zeyn ed-D~n Ömer b. Muzaffer, Teti~~~~net el-Muhtasar, Tarih ~bn c.2, Beyrut, 1996, c.2. 5.176; Carl F. Petry, "The Military Instution and Innovation in tl~e Late Mamlük Period", Cambridge History of Egypt, VI, (Ed. Carl F. Petry), U.K., 1998, s.462.

ve askeri e~itimden geçirmi~ti35. el-Melik es-Sâlih Necm ed-Din Eyyüb'ün

ge-tirdi~i memlûklerle kurdu~u te~kilâtta 800 ila 1000 ki~i aras~ndaki grup

Ey-yûbf

sülâlesini y~karak 1250 senesinde Memlûkler Devletfni kurmu~lard~r36.

el-Makrizi'nin ifadesiyle ad~~ san~~ duyulmam~~, insanlar aras~nda bilinmeyen,

asil bir soydan da gelmeyen bu memlûkler" devlet kademelerinde sultanl~~a

kadar yükselmi~lerdi.

B) ORDU DEVLET~N ESASLARINDAN ASKER~~ IKTA N~ZÂMI

Devletin merkezile~tirilmesi ve buna ba~l~~ olarak geli~tirilen toprak

ni-zam~ndadaki de~i~ikli~in en önemli sonuçlar~ndan biri olan Askeri Iktâ

Sis-temi, Selçuklu müesseseleri aras~nda en önemlisini te~kil eder. Gerçekten

Selçuklu Devleti,

daha kurulu~~ devresinde, ananaye göre hakimiyet

sahala-r~na ayr~l~rken bu taksimin iktâ ~st~lahlyla ifade edilmesi Türk ve ~slâm

unsur-lar~n~n bu müessesenin do~u~unda nas~l imtizaç eyledi~ini aç~ kça meydana

koymaktad~r.

~slam Dünyas~ nda kendi ~artlar~~ içinde geli~mi~~

bulunan iktâ"

Selçuklu-lar

devrinde Türk askeri ve idâri yap~s~na göre tamam~yla yeni bir mahiyet

alm~~t~. Iktâ, ilk devirlerinde, halifeler taraf~ndan, de~i~en vergilerini

öde-mek ~art~~ ile hukuki bak~mdan kimsenin mülkiyetinde bulunmayan

toprak-lar~n veya maktu bir hazine gelirini temin ettikten sonra bir yere ait sadece

vergilerin yahut da muahharen ve bilhassa Selçuklulardan itibaren, muayyen

yerlere ait devlet gelirlerinin hizmet ve maa~lar~na kar~~l~k olarak, kumandan

asker ve sivil ricale men~ûr, teyid' ve daha ba~ka isimler alan vesikalar ile terk

35 Baybars el-Mansüri, Zubdet el-Fikre, s.2; ~bn Abd ez-Zâhir, Muhy ed-Din, Tesrif el-Eyram ve el-Usiir fi Siret el-Mans~lr, (Tah. Murad Kamil-Muhammed Ali Behhâr), Kahire, 1961, s.36.

36 David Ayalon, "Le regiment Bahriya dans l'armee Mamelouke", Revue des Etudes Isla-migues , 1951, s.133-138.

"el-Makrizi, Takiyy ed-Din Ahmed b. Ali, Kitab Marifet-i Duvel el- Muhlk, (Tah. M. Mustafa Ziyade- Said Abdulfettah A~ür), c.1, K.1, Kahire, 1934,1958, s.7.

38 "Hz. Peygamber devrindeki ba~lang~c~na i~aret etti~imiz ikta uygulamas~n~n, Emeviler devrine gelindi~inde artt~~~~ görülmektedir. Ancak bunlar, gerek gözetilen hedefler gerekse veri-len araziler bak~m~ndan Hulefâ-y~~ Ra~idin donemindekilerden çok farkl~d~r. Her ~eyden önce iktalar, saltanat sisteminin mant~~~na göre öncelikle Ümeyye ailesinin fertlerine ve onlar~n etra-f~nda toplanm~~~ olan kabile ve ~ah~slara verilmi~ti. Abbasiler devrinde de ~koilar~n yine devletin siyasi öncelikleriyle ba~lant~l~~ olarak verildi~i ve genellikle ~ehirle~meye paralel iskan amaçl~~ bir politika takip etti~i dikkat çeker. Ancak Iktalar da~~uhrken her zaman oldu~u gibi siyasi davra-ntlm~~~ ve halifelerin ~ah~slar~na ba~l~~ bir zâdegân s~ n~fin~n yeti~tirilmesi hedeflenmi~tir.",

a.g.m., s.44; Bu konuda bl~z. Abdulaziz ed-Düri, "Ne~'et fi el-Muctemeât el-~slami", el-~ctihad , 5.1, Sonbahar 1987, Dr el-~ctihâd, Beyrut, s.243-267.

SELÇUKLU TE~K~LATUNIN MEMLÜKLERE TES~R~~ 113

ve tahsis manas~na bir ~st~laht~39. Bu i~lerle ilgili olan divân el-cünd, Hz.

Ömer (634-644) devrinden beri ~slam devlefletlerinde mevcuttu. Emeviler,

AbUsiler, Büveyhiler, Fâtingler (divân el-cey~~ ve er-revâtib) ve Eyyübiler'de

(divân el-iktâ ve er-revâtib)

_{hep mevcut olmu~tur40. Emevi ve Abbisi}

halife-leri Memlülderin uygulamalar~ndan farkl~~ olarak, M~s~r arazihalife-lerini kendi has

adamlar~na lktâ olarak veriyorlard~. M~s~rdaki askerlerin maa~lar~, di~er

gi-derleri ve Beyt el-Mâl'in hakk~~ haraç gelirlerinden kar~~lan~yordu. Ikt â

arazi-sinin geliri ise verilen ki~inin tasarrufundayd141. Devrin ~artlar~na uygun

ola-rak kurulan iktâ nizam~, Abbâsiler zaman~nda askerlik hizmeti Araplardan

Türklerin eline geçince, art~k ba~ka bir mahiyet kesbetmi~ti. Ba~lang~çta

üc-retli asker olan Türkler, zamanla devlet i~lerine hâkim olmalar~~ ve para

ikti-sadiyat~n~n sars~lmas~yla, ordunun ihtiyaçlar~, hazineye ait vergilerin tahsil

edilip maa~~ olarak tevzii yerine, do~rudan do~ruya arazi gelirine ba~land~.

Bu suretle bir çok yerde vergi toplay~c~s~~ ve kirac~s~~ haline gelen

kumandan-lar, maiyetlerindeki askerlerin masraflar~na kar~~l~k olarak hesap edilen

ver-gileri tahsil ettikleri yerlerin iktâ sahipleri oldular42. Bu geli~me belli bir geçi~~

a~amasm~n ya~anmas~yla oldu. Abbâsilerin merkezinde ço~unlu~u

Türkler-den olu~an profesyonel bir ordunun bulunmas~~ ve maliye üzerinde gittikçe

a~~rl~~~n~~ hissettirmesi iktâ sistemini derinden etkilemi~tir. Bu dönemde, bir

taraftan iktâ edilebilecek durumdaki devlet topraklar~~ azal~rken bir taraftan

bu ordunun bak~m masraflar~n~n artmas~~ ve buna ilaveten ba~~ gösteren

is-yanlar~~ bast~rmak için hazinenin a~~r~~ harcama yapmas~~ neticesinde devlet

hazinesi fevkalade fakirle~mi~~ ve bir k~s~m büyük memur ve kumandanlara

maa~~ ve ücret yerine baz~~ arazilerin harac~n~~ toplama hak ve yetkisinin

ta-n~nmas~~ usûlü getirilmi~tir. Bu yeni uygulamaya iktâ el-isti~lâ1 denilmi~tir".

Askeri iktâ

rejimi Büyük Selçuklu Devletinin her taraf~na yerle~tikten sonra4'1,

onun di~er müesseseleri gibi, ondan do~an veya medeni tesirlerine maruz

39 _{Osman Turan, "Ikt", ~slam Ansiklopedisi (MEB), c. 5-II, ~stanbul, 1993, s.949.}

40 Abdulaziz ed-Düri, "Divân", Islam Ansiklopedisi (TDV), c.9, ~stanbul, 1994, s.380-381; Ramazan ~e~en, "Divân-Eyyübilerde", ~slam Ansiklopedisi (TDV), c.9, ~stanbul,1994, s.381.

41el-Makrizi, Kitab el-Meva'iz ve el-hibar fl Zikr el-Hitat ve el-lisar„ Ta~baslu metin c.1, Kahire, 1977, Kahire, 1996, s.156; "Zira, kadim padi~ahlar~n düzeni böyle idi; Onlar ika vermez-lerdi, herkese maa~lar~n~~ kendi rütbeleri nispetinde y~lda dört defa hazineden nakit olarak verir-lerdi.", Nizâm el-Mülk, Siyasetname, s.127.

42 Turan,"/ktâ", s.951. 43 Demirci, a.g.m., s.44.

44 "Samani _{hiikümdar~~ ~smail elinde bulunan geni~~ topraklardan aile fertlerinin yan~~ s~ra} sevdiklerine de toprak parçalan hediye etti. Arazi ba~~~~, daha sonra Selçuldular döneminde ol-dukça yayg~n olan ika adl~~ askeri hizmet kar~~l~~~~ feodal arazi verme sisteminin muhtemel ilk örne~i idi.", Richard Nelson Frye, Buhara, (Ter. Hasan Kurt), Tarihsiz, s.83; Selçuklular dev-rinde ~ktâ için balumz. A. K. S. Lampton, Malik ve Z"ari' der ~ran, (Ter. Menuçehr Emini), Tah-ran, 1377, 5.120-143.

kalan devletlerde, yani

Atabeyliklerde, Harizm~ahlarda

ve biraz daha tadil edilmi~~ ve tekamül etmi~~ olarak

Türkiye Selçuklular~nda

da yerle~mi~~ ve bu vas~ta ile

t~mar/ dirlik

ad~~ alt~nda

Osmanhlara

intikal etmi~~ ve

Musul

Atabey-leri

vas~ tas~yla da M~s~r'a geçmi~, kurulu~undaki gibi

Fâtimi

~ktâ~n~n tadili ~eklinde

Eyyû bi ve Memlûkler Devletinde Selçuklulardaki

ehemmiyetini ka-zanm~~~ ve hattâ

Selçuklu

idaresinde kalm~~~ topraklar~n ilhak~~ suretiyle

Guri-lere

ve bu kanal ile de

Aybek

zaman~nda

Hindistan'a

kadar yay~lm~~t~r".

Eski Türk toprak rejiminin yeni ~artlara uydurulmas~~ ile ortaya ç~kan

~ktâ,

askeri oldu~u kadar devletin idâri ve hukuki temellerinden birini te~kil

etmektedir". Bunlar~n yan~nda baz~~ kaynaklar, askeri

~ktây~~ Selçuklu

tarihin-deki bir çok idâri ve askeri yenilik gibi ilk defa Nizâm el-Mülk'ün kurdu~unu yazarlarsa da gerçekte onun yapt~~~, eskiden beri bilinen ve özellikle

Büveyh -

Her

taraf~ndan geli~tirilen bu usûlü daha sistemli bir yap~ya kavu~turmaktan

Selçuklular, atabek

unvan~~ verilen emirlerine

~ktâlar

vermek

sure-tiyle bu nizam~n Iran, el-Cezire ve Suriye topraklar~n~n büyük bir k~sm~n~n askeri

~ktâ

haline gelmesini sa~lam~~lard~r". Bu sistem geli~erek

Osmanl~-larda

ifade edilen tatbik ~eklini bulurken, ba~ka bir co~rafyada, M~s~r'da, ta-mamen orijinal bir yap~~ olarak zuhûr etmi~tir.

Iktâ

sistemi,

Buveyhi

ve

Sel-çuklulardaki ~ktâ

uygulamalar~n~n bir benzeri olarak,

Fâtimilerin

son dö-nemlerinde ordu kumandanlar~n~n ücretlerinin ve maa~lar~n~n ödeme uygu-lamas~~ ile ba~lam~~t~".

Selçuklulann

Suriye'yi fethetrneleri do~unun karakte-ristik

~ktâ

sistemini bu ülkeye kadar yayg~nla~t~rd~. Bu sistemi, ülkenin

mer-keziyetçi ve otoriter geleneklerinin ~ekillendirdi~i bölge olan M~s~r'a Selâh ed-Din getirmi~tir50.

45 Turan, a.g.m., 5.953-954. 46 Alptekin, a.g.m., s.117.

47 _{Sadi S. Kucur, "Ikt", ~slâm Ansiklopedisi (TDV), c.22, ~stanbul, 2000, s.45; Emeviler,} Abbâsiler, Fütin~ller döneminde haraç arazilerden gelen gelirle giderler kar~~lan~yordu. Daha sonra divânda emirler, âmiller ve askerler rütbelerine göre maa~lar~n~~ al~yorlard~. Bu ~slâm dev-letindeki maa~~ usulüydü. Bu, Selçuklulara kadar böyle devam etti. Askerlere ait olmak üzere ~ktfi arazileri ayr~ld~. Bu ilk olarak, Alparslan'~n veziri Nizâm el-Mülk Ebü Ali b. el-Hasan b. Ali b. ~s-hak b. el-Abbâs et-Tûsi zaman~nda yap~ld~. 1087 yap~lan bu de~i~iklik zamamm~za kadar geldi.", el-Malu-izi, Hitat, c.1, s.153-154. Burada ad~~ geçen Sultan Melik~ah olmal~d~r. Bu tarihte Sultan Alparslan vefat etmi~~ bulunuyordu.

48 Abbâcli, K~yâ~n, s.75-76.

49 M. Brett, 'The Origins of the Mamluk Military System in the Fatimid Period", Egypt and Syria in the Fatimid, Ayyubid and Mamluk Eras, Vermeulen Urbain Katholieke Universiteit Le-uven, May 1992, 1993 and 1994, Orientalia Loveniensiz Analecta, 73, Vitgeverij Peeters, 1995, s.39-52.

N"es-Sultan Selah ed-Din Yusuf b. Eyyûb zamamndan günümüze-Me~nlük ler- kadar M~s~r topraklan sultan, ümerâ ve ecnâda tahsis olundu. M~s~r arazileri bugün 7 k~s~ md~r. Bir k~s~m Di-vün es-Sultan'da bulunanlar ki bu k~s~m üçe ayr~l~r. Divün el-Has, divün el-müfred ve emirler- ec-nâd'a ~ktü olunan araziler. Üçüncü k~s~m cami, medrese, hankâh gibi kurumlara hay~r maksa-d~yla vakfedilmi~~ vak~f arazilerdir. Yine el-Ahba's denilen dördüncü s~n~f~~ olu~turan arazide bir

SELÇUKLU TE~K~LATININ MEMLÜKLERE TES~R~~ 115

~slam dünyas~nda geli~mi~~

olan askeri kölelik sistemi, ~slam dünyas~~

ha-ricinde bu isimle tavsif olunabilecek benzeri olmayan bir müessesedir.

As-l~nda köleleri silah alt~na almak suretiyle ordu kurmak ~slam dünyas~na

mah-sus bir hal de~ildir; ama hiçbir sistemde ~slam dünyas~ndaki gibi dev bir

he-def u~runa o kadar büyük bir gücü te~kilâtland~rmay~~ ba~aran, hayret

edile-cek ba~ar~lar gerçekle~tiren ve uzun müddet ayakta kalabilen inceden inceye

te~kilâtlan~p, organize edilmi~~ kölelerden olu~an askeri bir kurum

kurula-mad~51. Bu fevkalade önemli te~kilat, M~s~r Memlûkleri ismiyle bilinen Türk

devletinden ba~kas~~ de~ildir.

C) SELÇUKLULARDAN MEMLÜKLERE IKTA; NÂN-HUBZ

Memlûkler Devleti

kelimenin tam manas~yla ~ktâ esas~na dayanan bir

devletti52. Tarihi seyrini izaha çal~~t~~~m~z askeri ~ktây~~ Memlûkler,

Selçuklu-larla

ba~layan vetirede, bir anlamda varisi olduklar~~ Eyyübilerden tevarüs

et-mi~lerdir. el-Iktâât el-cey~iyye33/ hubz"/ ahbâz65/ ahbâz el-ümerâ ve el-halka

ve el-cey~56 tabiri ile ifade edilen ~ktâlar M~s~r'da emirler ve askerlere ( cünd)

topluluk ya~~yor ancak oradaki mescit, cami gibi kurumlardan sorumlu oluyorlard~. Be~inci k~-s~m alman sat~lan mülk arazilerdir. Alt~nc~~ k~k~-s~m i~lenmeyen hayvan otlaulan çorak arazilerdir. Yedinci k~s~m Ni! sular~n~n eri~emedi~i çorak (çöl) arazilerdir.", el-Makrizi, Hitat, c.1, s.157; B. Lewis,"Eyyubiler ve Memlü' k Saltanat~", (Ter. Hamdi Akta~), ~slam Tarihi Kültür ve Medeniyeti, c.1, ~stanbul, 1997, c.1, s.214; ~smail Hakk~~ Uzunçar~~l~, Osmanl~~ Devleti Te~Idlât~na Medhal, Ankara,1988, s.423.

51 David Ayalon, "Memluk Devletinde Kölelik Sistemi", (Ter. Samira Kortantamer), Tarih ~ncemeleri Dergisi, IV, 1988,s. 211.

52 Kopraman, Werr~lükler", c.7, s.17; BItz. Poliak, A.N., "Some Notes on the Feudal System of the Mamlüks", JRAS, 1937, s.97-107; Said 'Â~ûr, el-Muctema' el-Misrffi Asr Selâtin el-Memâ-lik, Kahire, 1962, s.19-20.

53 Baybars el-Mansûri, Muhtâr el-Ahbâr, (Tah.Abdulhamid Salih Hamdan), Kahire, 1993, 54 _{Baybars el-Mansûri, Zubdet el-Fikre, s.136, s.166, s.217, s.250; ~ems ed-Din Ebi} 'Abdullah Muhammed b. ~brahim Ebi Bekr el-Cezeri, Havâdis ez-Zaman ve Enbâuhu ve Vefiyât el-Eldbir ve el-`kan min Enbâihi/ el-Muhtâr min Tarih ~bn el-Cezerl, (K~saltan Ahmed b. Os-man ez-Zehebi/Tah. H~z~r 'Abbas Muhammed Halife Men~edavi), Beyrut, 1988, s.234; ~bn el-Verdi, Tetimmet, c.2, s.246; Aybek ed-Devadâri, Aybek ed-Devadari, Eb0 Bekr b. Abdullah b. '~zz Kenz ed-Durer ve Câmf el-Ourer/ ed-Durret ez-Zekiyye fi Ahbâr ed-Devle et-Tur- kiyye, (Tah. Ulrich Haarmann), c.8, Kahire, 1971, s.23; R. Dozy, Supplement aux Dictionnaires Arabes, c.1, Beyrut, 1991, s.348.

55 Baybars Zubde t el-Fikre, s.136; el-Cezeri, Havâdis, s.238; Aybek ed-Devadari, . Kenz ed-Durer, _{c.8, s.303; el-Makrizi, es-Sulük, c.4, K.1, s.466, s.462; Dozy, Supplement, c.1,} s.348.

56_{e!-Cezeri, ~ems ed-Din Ebi 'Abdullah Muhammed b. ~brahim Ebi Bekr, Havâdis ez-Za-} man ve Enbâuhu ve Vellyat el-Ekâbir ve _{min Enbâihi/ el-Muhtâr min Tarih ~bn el-Ce-} s.59.

verilmekteydi.

Memlûlderin

her birisinin

hubz

denilen ~ktâlar~~ vard~. Mesela,

memitlk

_{as~ll~~ tarihçi Baybars el-Mansûri 1271'de}

en-nakdiyye/erbâb

meldyye'den el-Iktâiyye'ye

geçti~ini ve kendisine

~ktâ(hubz)

verildi~ini

kay-detrni~tir57.

Memlûklerin

Ikt:alarma

hubz

ad~n~n verilmesi bize

Selçuklu lar

devrinde

~ktâ

ya da bir görü~e göre

zemin

'in mahsulünün tahsisi olarak

ve-rildi~i ~eklinde yorumlanan

Nân-pâre-58/nânsg

kelimesini hat~rlatt~.

Hubz

ke-limesi Arapça'da

ekmek

anlam~na gelmektedir.

Nân-pâre

kelimesi de

Farsça-'da ekmek parças~~ anlam~na gelir. Ist~lah olarak ortaya ç~kan bu büyük

ben-zerlikle

hubz

kelimesinin tarihi arka planda

Selçuklulara

kadar giden bir

ba~lang~c~~ olabilece~ini dü~ündürmektedir.

Memlûkler

devrinde emirlere

arazinin gelirinin tahsis edildi~i dü~ünülünce lafzi olarak görülen benzerlik

muhteva olarak da dü~üncemizi destekler görünmektedir. Her halükarda biz

nân-pare

ile

hubz

kelimelerinin

Selçuklu-Memlûk

_{irtibatma delil te~kil}

ede-bilecek bir bilgi oldu~u kanaatindeyiz.

Osmanhlarda

görülen

dirlikö°

niza-m~nda bunun ba~ka bir tarihi tezahürü gibidir.

zed, _{(K~saltan Ahmed b. Osman ez-Zehebi/Tah. H~z~r `Abbâs Muhammed Halife} el-Men~e-dâvi), Beyrut, 1988, s.389.

57 Baybars el-Mansüri, Zubdet el-Fikre, s.136.

58 Zahit. ed-Din Ni~âburi, Selçukn âme , (Tah. Gelâle Haver), Tahran, 1332, s.21; Muham-med b. Ali b. Süleyman er-Râvencli, Râhat es-Sudür ve Ayet es-Surür, (Ter. AhMuham-med Ate~), c.1, Ankara, 1999, s.109; Hamdullah Müstevfi, Tarih-i Güzide, (Tah. Abdulhüseyin Nevâyi), Tahran, 1381, s.429; Nizâm el-Mülk, Siyer el-Mulük-Siyasetnâme, (Tah. Hubert Dark), Tahran, 1976, s.21, 37, 45, 138, 147, 154, 156, 205, 252; Hasan Enveri, Ist~lâhât-~~ Divâni Devre-i Gaznevi ve Sel-cûki, _{Tahran, 1373, 5.112; Re~id ed-Din Fazlallah, Câmi' al-Tavârih, Selçuklular Tarihi, ~~. Cild,} 5. Cüz, (Yay. Ahmet Ate~), Ankara, 1999, s. 25, 26, 45, 72, 101, 116, 150, 128.

59 _{"~nanç, Mazenderân ~âh~na s~~~nrru~u. 561h./1165m. y~l~~ cemâdilulâsnun on ikinci} Çar-~amba günü âlemin sultam Rey ~ehrinden ç~ k~p. Dülab civar~ na indi. Ayn~~ günde Mazenderân ~âh~ n~ n elçisi ile ~ nanc'~n elçisi Sâve, Cerbâde ve Rey'den ba~ka elinde tuttu~u nân>~~ Sultan kendisinden memnun kals~n ve yaln~zca Rey ~ehrini kendine b~raks~n diye terk etmi~ti. Gürdbâ-zü'nun ölümünü duyunca, sözünden cayarak, Sâve ve Cerbâdekan'~~ ve daha fazla nân istedi. El-çisi hiçbir hürmet, riayet görmeden geri çevrildi ve hiçbir iste~i kabul edilmedi. Ona verile ce-vap ~u olmu~tu; "E~er Sultamn huzuruna gelecekse Sultan~n verece~i na'n'a kanaat etmelidir, yoksa lây~k oldu~unu bulacakt~r.", er-Râvendi, Ral~' at es-Sudûr, c.1, s.108, c.2, s.252, 279.

6° "Dirlik: Geçim vas~tas~~ olmak üzere devlet taraf~ndan verilen maa~~ ve buna yarayan t~-mar, ulufe ve mevâcip manas~na kullan~lan tabirdir. Dirli~in lügat manas~~ hayat, ya~am, ömür, ya~amak için lâz~m olan ~ey, nafaka demektir. Padi~ah dirli~i nam~~ ile adland~r~hrd~. Binaena - leyh bu itibarla sipahilerle zaimlerin ve hassa sahipleriyle yurtluk ve ocakhk eshab~n~n t~mar, ze-amet ve haslanyla devlet memurlar~n~n ve askerlerin maa~~ ve ulufeleri dirlik say~l~rd~. Dirlik eski tarih eserlerindeki "zindegâni" yani maa~~n tam mukabili olarak kullan~lm~~t~.", Mehmet Zeki ?akal~n, Osmanl~~ Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü~ü, c.1, ~stanbul, 1993, s. 455.

SELÇUKLU TE~K~LATIWIN MEMLÜKLERE TES~R~~ 117

D)

_MAA~~

_N~ZÂMI

Büyük Selçuklularann

_{me~hur veziri Nizâm el-Mülk'e göre, ordu,}

_"Ikt

ehli" ve "maa~~ ehli"

olmak üzere ba~l~ca iki k~s~mdan meydana geliyordu.

Ona göre

gulâmlar,

_{daha do~rusu emirlik rütbesine eri~ememi~~}

gulâmlar,

maa~~ ehlini te~kil ediyorlard~. Bu rütbeye eri~mi~~ gu/amlarsa, maa~~ yerine

iktâ

_{al~yorlard~. Yine ona göre, 'Orduya ödenecek para belli edilmelidir.}

_Iktâ

ehli olanlar (~ktâlar~) ellerinde mustakil ve mukarrer tutmal~d~r.

Gulâm

olanlar~n ve

iktâ

_{ehli olmayanlar~n (alacaklar~) para (mal)n~n ne kadar}

ol-du~u tayin edilmeli; zaman~nda kendilerine verilmeli veya y~lda iki defa

on-lar~~ (sultan) huzuruna ça~~rarak kendilerine paralar~n~~ vermelidir. Onlar~n

kalbinde muhabbet ve uyum (ittihad) meydana gelmesi için, padi

_{~ah~n ayl~k}

(mü~ahere)lar~n~~ onlara kendi eliyle vermesi tercihe de

~er'dir 61.

"Selçuklular

_{devrinde verilen maa~a}

câmeki

denilmektedir62. Bu devirde,

câmeglyk, câmikiyât -câmegf

nin muaarebi,

câmeld' nin

cemi-; Bir elbise

(câme)

_{için kafi yün kuma~~ parças~, maa~, ücret anlam~na geliyordu.}

Câme-kiyye:

_{"burs", "maa~"; sivil ve askeri hizmetkarlar}

_{(ha~em ve hadem}

_{)a ödenir}

ve

müstevir

_{vas~tas~yla idare edilir,}

_mü~rif

_{ödenmesini kontrol ederdi°.}

Ka-naatimizce ~st~lahtaki bu benzerlik

Selçuklu-Meml~lk

irtibat~n~~ ortaya koyan

çok önemli bir bilgidir. Zira geçen yüzy~llara ve Arapça kaleme al~nan

kay-naklarda kelime asl~n~~ ve mahiyetini koruyarak

Memlâklere

_{ula~abilmi~tir.}

Eyytibilerde

de ordunun ana muharip gücünü

iktâ

sahibi olan veya

câmek-iyye

_{alan süvari birlikleri meydana getirdi~i bilgisi de bu irtibau}

destekle-mektedir". Burada bu devaml~l~~~n çok önemli bir delili ortaya ç~km~~~

bu-lunmaktad~r.

Memlâlder Devletinde

_{de ordunun bir k~sm~~}

_{~ktal~~ 65}

_{, di~er bir}

61 Nizâm el-Mülk, Siyasetnâme , s.246, 5.127. 62 _{Niz'â'm el-Mülk, Siyasetnâme s.246, s.158.}

63 _{"Camegi, Câmeki olarak muarreb yap~lm~~~ ve askere maa~~ olarak verilen istihkalun} ad~-d~r.", Enveri, a.g.e., s.91; Sadr ed-Din Ebü el-Hasan Ali b. Nis~r b. Ali el-Hüseyni, Ahbâr ed-Dev-let es-Selcükiyye,(Ter. Necati Lügal), Ankara, 1999, s. 107; Ebü e_{~-~eref Nis~h b. Zafer} Cerfa-kâni, Tercüme-i Tarih-i Yemini, (Tah. Cafer ~iir), Tahran, 1978, s.168; Re~id ed-Din Fazlallah, Câmi' _{Selçuklular Tarihi, II. Cild, 5. Cüz, (Yay. Ahmet Ate~), Ankara, 1999, s.44; el-} Hüseyin b. Muhammed b. Ali el-Caferi er-Rudegi ~bn Bibi, el-Evâmirul-Alâiye 5 Umuril-Alâ 'iye, (Ter. Mürsel Öztürk), c.2, Ankara, 1996, s.126; Mahmud b. Muhammed Aksarai, Müsâmeret el-Al~bâr ve Müsâyeret el-Ahyâr, (Tah. Osman Turan), ~nti~arit-~~ Esâtir, Tahran, 1362, s.12; H. Horst, Die Staatsver Waltung der Grossel~ugen und Horazmsâhs.(1038-1251), Eine Untersuc-hung nach Urkundenformularen der Zit, Weisbaden, 1964, s.VIII+192'den ihtisarla tercüme M. Altay Köymen, "Selçuklu Devri Türk Tarihi Ara~t~rmalar~-II", A. Ü.D.T.C. Fak. Tarih Ara~t~rma-lar~~ Dergisi, c.II, s.2-3, Ankara, 1964, s.366.

64_{Ramazan ~e~en, Selahaddin Eyy~lbi ve Devlet, ~stanbul, 1987, s.441.}

65 _{"M~s~r'da ümerâ ve ecnâd, arazi ya da bir bölgeyi ~kt~i olarak almaktayd~lar. Emirlerin} büyüklerinin ~ktâs~~ 200000 dinâr cey~iyye(cey~iyye, divin el-cey~'te ~kt~i lar için kullan~lan bir ta-bir idi), Bu emirlerin rütbesine göre 80000 dinâra kadar inerdi. Bir tablhâne emirinin ~ktâ~~ 30000 dinir ve fazlas~~ olur 23000 dinâra kadar inerdi. Ümerâ a_{~erât 9000 dinâr ve a~a~~s~~ bir} ~k-tâya sahip idi. Bir mukaddem el-halka 'n~n ~kd~~ 1500 dinâr idi. Cünd el-halka 'n~ n ileri gelenleri-

k~sm~~ ise câmekiyye(cevâmik) 66/câmeklyât67 ad~n~~ alan maa~l~~ ki~ilerden

te-~ekkül etmekteydi68. Emirler, zaman zaman câmekiyyeden iktasa

geçmektey-diler69. Memlâk as~ll~~ tarihçi Baybars el-Mans~lri 1271>de en-nakdiyye/erbâb

el-câmekiyye'den el-Iktâiyye'ye geçti~ini ve kendisine ~kd(hubz) verildi~ini

kaydetmi~tir". Ödemeler, revâtib

er-rizk", cirâyât", mürette-

bât", nafakat el-memâlik"

olarak da geçmektedir". Erbâb el-ahbâz/erbâb

nin ~kt'a~~ 250 dinâr idi. ~am'dald ûmerân~n fict~llan M~s~rdakilerin üçte ikisi kadar olurdu. Yaln~z ~am n'âibinin ~ktâ ~~ M~s~r emirlerine yalda~~rd~.", el-Kalka~andi, Subh, c.4, s.52; "Sultan el-Kamil ~aban devrinde, el-memâlik sultar ~ fyye'nin maa~lar~~ ~ktâ tahsisiyle ödenmi~ti.", el-Makrizi, es-Salt~k, c.2, K.3, s.685; "Sultan Ho~kadem, el-memâlik es-sultânlyye'ye Adlar ay~r~m§ idi.", ~bn ~yas, Zeyn ed-Din Muhammed b. Ahmed, Bedâi' ez-Zuhür Vekili ed-Duhür, (Tah. Muhammed Mustafa ), c.2, Kahire, 1982, s.383.

66 "Farsça elbise manas~na gelen câme kelimesinden türetilmi~~ bir kelimedir. Nafaka ya da elbise parças~~ rnanas~ndad~r. "Bir ay, ya da daha fazlas~~ için verilen maa~", "ödeme", "yard~m" manalar~~ vard~r. Ço~ulu câmeklyât, cevâmik, câmekl gelmektedir. Bu kelime kaynaklarda geriye isimlendirme söz konusu de~ilse; yani sonraki dönemdeki tarihçi öncesini kendi dönemi ~st~la - h~yla yaz~nam~~sa- C~~.mekf,~ye tabiri devletin çok erken devirlerinde (Sülemi~~ Devri-1279) tespit edilebilmektedir.", Baybars el-Mansûri, Zubdet el-Fikre, s.81, s.104; ~bn el-Furat, Nas~r ed-Din Muhammed b. Abd er-Rahim b. Ali, Tarih ibn el-Furat, (Tah. Kostantin Zurayk/Neclâ ~zzed-din) , c.7, Beyrut, 1936, 1939, 1942, s.150; Aybek ed-Devâdâri, Kenz ed-Durer, c.8, s.303; el-Mak-rizi, es-Su) ~lk, c.2, K.3, s.630, s.671; el-'Ayni, Bedr ed-Din Mahmud b.Ahmed, 'Ikd el-Cumân 11 Tarih Ehl ez-Zeman, (Tah.Mul~ammed Muhammed Emin), c.1, Kahire, 1989, 5.257, c.2, s.121, s.224; ~bn Tagribirdi, Ebû el-Mehâsin Cemal ed-Din Yûsuf, en-Nucilm ez-Zâhire fi Mulük M~sr ve el-Kahire, (Tah. Muhammed Hüseyin ~emseddin), c.7, Kahire, 1963, s.175; Dozy, Supp16- ment, c.1, s.168; Muhammed Ahmed Duhman, Mucem el-Elfâz et-Taril~ fyye fi el-Misr, Dima~k, 1990, s.51; Said 'A~ür, el-'Asr el-Memâliki Fi Misr ve e~-~am, Kahire, 1994 s.411; 'A~~k, el-Muctema', s.16; "Câmekiyye kelimesi muhtevas~m de~i~tirmekle beraber Osmanl~lar devrinde de görülmektedir. Cân~elciyye, "val~dlardan veya devlet biitçesinden verilen ayl~k" anlam~nda kullandmaktayd~. Câmelciyye ~slâm hukukunda ve özellikle Osmanl~~ uygulamas~nda bir hukuk terimi olarak "devlet hazinesinden veya bir vakf~n gelirinden genellikle ayl~k ~eklinde verilen maa~~ ve tahsisat" manas~na kullamlm~~t~r.", Ahmet Akgündüz, "Câmekiyye", islân~~ Ansiklopedisi

(TDV), c.7, ~stanbul, 1993, s.45.

EbU' el-Feth Kutb ed-Din Musâ b. Muhammed b. Abdullah, Zeyl Mir'at ez-Zam ân, c.3, Haydarabad, 1954, s.255.

Makrizi, es-Sulfik, c.2, K.2, s.517-518, c.3, K.1, s.24, c.3, K.2, 5.479; `Ayni, 7kd el-Cumân , c.2, 5.230; ~bn Tagribirdi, en-Nucfim, c.13, s.220.

69 el-Makrizi, es-Sulük, c.3, K.1, s.24; el-`Ayni, 7kd el-Cumân, c.2, s.385. Baybars el-Mansuri, Zubdet el-Fikre, s.136.

71 "Revâtib belirli zamanlarda verilen ayni ve nakdi ödeme oldu~u gibi, gelen hediye cin- sinden gelen ~eylerin payla~t~r~lmas~~ da olabihyordu.", el-Ayni, 7kd c.4, s.132.

72 el-Makrizi, es-Sulük, c.1, K.3, 5.669.

73 el-'Ayni, lkd el-Cumân, c.3, s.412; "1294 senesinde el-Erbâb er-Revâtib 'in günlük cere-yin bu~day ve arpadan milte~ekkil 600 irdeb idi.", el-Makrizi, igâset el-Umme bi-Ke~ f el-Gumme ev Tarih el-Mecâât Misr, (Tah. Bedr ed-Din Sibai), Kahire, 1956, s.32.

74 el-Makrizi, es-Su) ~lk, c.2, K.3, s.803.

"es-Sehâvi, ~ems ed-Din Ebû el-Hayr Muhammed b. Abdurrahman, et-Tibr el-Mesbfik fi Zeyl es-Sul~lk, T~pk~~ Bas~m, Kahire, Tarihsiz, s.426, 5.428; ~bn ~yâs, Zeyn ed-Din Muhammed b. Ahmed, Beda7' ez-Zuh 'ü r fi Vekili ed-Duhü'r, (Tah. Muhammed Mustafa), c.1/2, Kahire, 1982, s.583.

"~bn Hacer Askalani, ~ehâb ed-Din Ebi Fazl Ahmed b. Ali, inbâ Gumr bi-Ebnâ el-'Omr, (Tah. Muhammed Abdulmuid Hân), c.2, Beyrut, 1986, s.123; 'A~ûr, el-'Asr el-Memâliki, s.425.

SELÇUKLU TE~K~ LkTININ MEMLÜKLERE TES~ R~~ 119

tA.4 t 77 ve erbâb el-cevâmik/ erbâb er-revâtib/eshâb el-câmeklyyeni ifadeleri

bu iki gruba i~aret etmektedir79. el-Memâlik es-sultâniyye, el-mem âlik

el-ka-rânis, es-seyfiyye

_{gibi memlük gruplar~na bu maa~~ ve ~ktâlar verilmekteydi80.}

Mesela, Berkuk'un ilk saltanatmda el-memâlik el-e~refiyye kontrol edilmi~;

bunlar~ n 500 kadar olduklar~~ ve bunlardan 400'ünün halkada

1 00'ünün ise cevâmikli memlâklerden olu~tu~u tespit edilmi~tir"'. Burada

ortaya konuldu~u üzere memlüklere yap~lan ödemeler sistemi Selçuklu devri

ödeme nizam~yla esas itibariyle benze~mektedir. Her iki devletin maa~~

sis-temi, hem ~st~lâhlar hem de uygulamalar bak~m~ndann biribirine çok

ben-zemektedir. Bu durum çok tabiidir zira Memlâklerin tarihi tecrübe itibariyle

kendilerinden önceki Eyyû bi ve Atabeyliklerden istifade etmi~~ olmalar~~

ya-n~nda, ayn~~ medeniyet dâiresine dâhil olmalar~~ münasebetiyle neticenin

benzer tecelli etmesi e~yan~n tabiat' gere~idir. Ancak bu tesadüfi de~il tarihi

ve tecrübi bir neticedir.

E) VEZ~R, ATABEK, KAZIASKER, TAVA~~, ÇAVU~, TU~RA, ÇAL~~,

GÂ~~VE

Vezirli~in, Abbasllerden itibaren ~slâm devletlerinde ve bütün ~slâmi

Türk devlederinde mevcut oldu~u malumdur82. Memlûkler devrine kadar

devlet hiyerar~isinde ikinci s~rada vezir83 gelmekteydi. Memliikler devrinde,

saltanat naibli~i makam~~ ihdas edilmi~~ ve vezaret arka plânda kalm~~t~r.

An-cak bu devreye kadar vezirin mali i~lerin koordinasyonuyla ilgilendi~i

gö-rülmektedir. Memlûkler Devleti'nin bilinen ilk veziri ~eref ed-Din

Hibetul-lah b. Said el-Fâyizi adl~~ K~pti as~ll~~ kalem ehlinden (krittâb) bir ki~i idi".

Sul-tan Kalavun devrinde, kitâbet el-memâlik (askeri kâtiplik) kurulmu~tu. Bu

büro, sefere ç~k~laca~~~ zaman arz (yoldama) için askerlerin kimlik

bilgileri-nin (soy, neseb, isim, alâmet-i fârika v.s.) bildirilmesinden sorumluydu.

Ay-r~ca memhilderin câmekiyyeleri (maa~) da~~t~laca~~~ zaman memlâklerin ad

ve neseblerini bildirmek gibi i~lere de bak~yordu85. Kitâbet el-memâlik es-sul-

77 Baybars el-Mansüri, Zubdet el-Fikre, s.I77. 78 Baybars el-Mansüri, Zubdet el-Fikre, s.177.

el-Makrizi, es-Sulük, c.2, Ki, 5.231, c.2, K.2, 5.517-518, c.3, K.2, 5.595; el-Makrizi, ~gâse , s.32; es-Sehâvi ~nbâ el-Hesr fr Ebnâ (Tah. Hasan Habe~i), Kahire, 1970, 5.35-36.

~ bn Tagribirch, en-Nuc~lm, c.15, s.38, c.16, 5.59-60. 81 el-Mak.rizi, es-Sultik, c.3. K.2, s.479.

82

_{Köprülü, Bizans, s.188.}

83 _{el-Ömeri, et-Tarif, 5.123; el-Kalka~andi, Subh, c.4, 5.195.} " Baybars Zubdet el-Fikre, 5.6

tâniyye'de kâtib el-`atik

_{denilen bir görevli bulundu~u bilinmektedir86.}

Sul-tan E~ref Halil'in veziri ~ems ed-Din es-Sallüs'a memlüklere ödeme yapma

emri verdi~i kay~tlardan anla~~lmaktad~r87. en-Nas~r Muhammed devrinde,

vezaret iptal olunarak, kitâbet es-s~rr(s~r kâdp1i~i)88, üstadâ~lyye89, nazar

el-hâs90, ~add ed-deva'vin9' olarak ayr~lm~~t~ 92. Memlük ordusu sefere ç~kaca~~~

zaman vezirve nâz~r el-hâs'a emir verilir, onlar da buyût es-sultân93 denilen

bölümlerde sefer haz~rl~~~na ba~larlard194.

Atabek93,

Türkçe bir kelime olup, Sultan~n çocuklar~n~~ e~iten ki~i

de-mektir. el-Kalka~andi'ye göre, atabek el-asâkir lakab~ndaki atabek ismi ilk

86 ~bn Tagribirdi, Havâdis, c.2, s.522.

87 ~bn el-Furat, Tarih, c.8, s.136.

88 _{"Memlük Devleti'nde Divân el-~ n~â'y~~ idare eden görevli.", el-Kalka~andi,} Subh, c.4, s.195.

89 “Üstadârl~k vazifesi Eyyübiler zaman~nda kurulmu~~ bir vazifedir. Vezaretin bir bölümü, kolu say~lmaktad~r. el-Muzaffer b. Cüheyr bu göreve atanan ilk ki~idir. Kendisi sultan~n dairele- rinin i~leri(Matâbih, ~arabhâne, el-Hâ~iyye, G~lmân), askerin maa~~( cevâmik el-cünd), hayvanla-r~n yemleri ile ilgilenir idi. Kendisi Erbâb es-Suyüftan idi.", el-Kalka~andi, Subh, c.4, s.20-23,s.27-28; ~bn lyâs, Bedâf c.1/1, 5.310; el-Makrizi, es-Sulük, c.4, K.2, s.647; ~bn Tagribirdi, en-Nucfnn,

c.14, s.93. "-Memlük devletinde-el-memâlik es-sultâniyye'nin maa~lar~~ ile üstadâr ilgilenirdi.", Duhman, Mucem, s.106; Popper, Egypt and Syria, s.98.

90 "Sultan her sene memlüklere ve görevli ki~ilere rütbelerine göre yazhk ve Iu~l~k elbiseler verirdi. Suriye'deki emirlere de lu~l~k elbiseler gönderilirdi. Bu i~le iistadâr, nâz~r el-hâs ve onun emrinde kâtib el-memâlik es-sultâniyye ilgilenmekteydi.", el-Kalka~andi, Subh, c.4, s.197; c.7, s. 197, 224; ~bn el-Furat, Tarih, c.9, K.2, s.402; ~bn Tagribirdi, Havâdis, c.2, s.332.

91 " ~add ed-Devâvin vezire mallann toplanmas~~ konusunda yard~m ederdi. Adet olarak bu görevli 'a~ere emirlerinden olurdu.", el-Kalka~ancli, Subh, c.4, s.23.

92 _{~bn ~yâs,} Bedâf , c.2, s.415 .

93 "el-Buyilt el-Kerime, el-Buyii t e~,,Serife, BuyCit es-Sultân; Buras~~ sultana ait ta~thâne,

fi-râ~hâne, rikâbhâne, zeredhâne, ~stabl, münâh, hf~~, ~uven gibi sultamn has dairelerinin bulun- du~u yerdir. Emirlerin de sultana ait hizmet daireleri(buyüt) gibi kendilerine has daireleri vard~. Ta~tl~âne, Firâ~hâne, Rikâbhâne, Z,eredhâne, matbah ve tabakha'neleri olurdu. Ancak em-irler havâichâneye sahip olmazlard~~ zira bu sultana mahsus bir daire idi. Bu dairlerle ilgilenen görevli(mihtar) bulunurdu. Bu ki~inin emrinde pek çok görevli, g~lman gibi hizmet erbab~~ da vard~. Emirlerin istablât el-huy~ll(alurlar~), munâhât el-cimâl (Deve ah~rlar~) ve ~uven

lül(hububat depolar) gibi muhtelif teçhizauyla ilgili özel mekânlan da vard~. Askerleriyle ilgile-nen _{iistâdâr, re's en-nevbe, devâdâr, emir meclis, camedâr, emir ahür, iistâdâr es-sohbe ve}

mü~-rifgibi görevlileri vard~.", el-Kall~a~andi, Subh, c.3, s.61-62. 169; c.4, s.62.

94 el-Makrizi, es-Sulük, c.3, K.2, s.743.

95 Atabek ~sulah~~ Türkçe Ata (baba) ve Be~~ (bey) kelimelerinden mürekkeb bir birle~ik isim olup "be~'in atas~; be~'in babas~" anlam~na gelir ki buradaki "be~" ile kastedilen ki~i Sel- çuklu _{sultanlar~mn ~ehzâdeleridir. Sultanlar o~ullar~= terbiyesi ve devlet adam~~ olarak}

yeti~ti-rilmeleriyle re'sen u~ra~amad~klan için ba~ta hanedana sadâkati, devlet idâresindeki mahareti, askerlik i~lerindeki üstün vas~flar~~ ile temâyüz etmi~~ ki~ileri bu ~ehzadelerin her bak~mdan yeti~-tirilmeleri ile görevlendirirler; bu ki~iler kendi terbiyelerine tevdi edilen bu ~ehzâdelerle

SELÇUKLU TE~K~LATI'NIN MEMLI:JKLERE TES~R~~ 121

defa 1072 senesinde Melik.~ah taraf~ndan veziri Nizam el-Mülk (ed-Devle) 'ye

verilmi~tir. Atabeklik, Eyyübilerde ve Memili kler Devleti' nin ilk devirlerinde

Selçuklular

zaman~ndaki96 bu anlam~~ ile kullan~lm~~t~r. Bu kelime sonralar~~

MemItilderde mukaddem el-asker (Meml(ik

ordusunun ba~~ komutan~)

ma-kam~nda kullan~lm~~t~r. Atabek el-asâkir, devlette mertebece naibden hemen

sonra gelirdi. Memliilder Devleti' nde de bu unvan~n anlam~n~~ de~i~tirerek

de olsa kullan~lmas~~ Selçuklu-MemItik irtibat:1nm önemli ip uçlanndand~r97.

Buna ilave olarak Atabek el-Asâlcir için Selçuldular'da98 da görülen

Bekler-beyi99

kelimesinin kullan~l~yor olmas~~ da bu görü~ümüzü destekler

mahiyet-tedir. Kelimenin lafzen ve manen gösterdi~i bu benzerlik iki devlet

aras~n-daki mevcut alakay~~ da gösterir mahiyettedir.

(beylere) kendi idarelerine verilen vilâyedere giderler; orada hem o vilayeti idare ederler, hem de ~el~zadeleri birinci s~n~f devlet adam~~ (gelece~in sultanlar~) ve kumandan~~ olarak yeti~tirir-lerdi. Bu ~ehzâdelerle kendilerini yeti~tiren ki~iler (Lala) aras~ndaki münasebetler adeta bir baba ile o~ul aras~ndaki milnasebet gibi olurdu. Bu yüzden bu ki~iler "Atabek" olarak isimlendi-rilirdi. ~~te bu atabelder maiyyetindeki ~ehzadelerin ya~lar~n~n kikilklü~ünden yararlanarak, idarelerine tevdi edilen vilayetlerde, siyâsi kar~~~kl~klar ve merkezi idarenin zaaf~ndan yararlana-rak ba~~msahklarun ilan edip kendi adlar~na devletler kurmu~lar ve bu misüllü devletlerin hep-sini birden ifade etmek üzere bu devletlere Atabeylikler ad~~ verilmi~tir.

96 _{er-Ravend~, Râhat es-Su& ir, c.1, s. 40, 137; c.2, s. 252, 274, 281, 282, 312, 327; Sadr}

ed-Din Ebü el-Hasan Ali b. Nas~r b. Ali el-Hüseynl, Ahbâr ed-Devlet es-Selcûkiyye,(Ter. Necati L~l-gal), Ankara, 1999, s.55, 63, 68, 70-73; 98, 101, 105, 106, 107, 108, 109, 117, 121, 123, 126; Re~id ed-Din Fazlallah, Câmi' al-Tavârth, Selçuklular Tarihi, II. Cild, 5. Ciiz, (Yay. Ahmet Ate~), An-kara, 1999, s.56, 57, 66, 161, 125, 126, 127; el-Hüseyin b. Muhammed b. Ali el-Caferi er-Rudegi

~bn Bibi, el-Eva^mirul-Alâiye fi Umuri'l-Alâ'iye, (Ter. Mürsel Öztürk), c.2, Ankara, 1996, s. 17,

20, 27, 121; Mahmud b. Muhammed Aksarai, Miisâmeret el-Ahbâr ve Mfisâyeret el-Ahya'r, (Tah. Osman Turan), ~nti~arat-~~ Esâtir, Tahran, 1362, s.24-26, 32, 40, 95,100-102, 118, 279, 285, 290, 291.

87 _{el-Kalka~andi, Subh, c.4, s.18; el-Cezeri, Havâdis, s.234, 258; el-Maluizi, es*Suldk, c.1,}

K.2, s.438; el-Cumân , c.4, s.22; ~bn Tagribirdi, el-Menhel es-Siff ve el-Müstevfl ba'd el-Vâfi, _{(Tah. M.M. Emin/ Said A~ur), c, 1, Kahire, 1984, 1985, 1986, 1990, 1994, c.1, s.2;} es-Se-havi, et-Tibr el-Mesbdk, 5.423; A~ûr, el-Asr el-Memâliki, 5.395; Ömer Musa el-Ba~a, el-Edeb fi Bi - lâd e~-~âm (Imir ez-Zengiyyin ve el-Eyy() bryyin ve el-Memâlik, Dima~k, 1989, s.122-125; Co~kun Alptekin, "Atabeg", islân~~ Ansiklopedisi (TDV), c.4, ~stanbul, 1991, s.39-40; Leyla Abd el-Cevizi

~smail, "Atabek el-Asalcir fi el-Kahire fi `Asr Devle el-Memâlik el-Bahriyye", el-M~lverrih

c.10, 1993, s.49-106; Abd el-Munim Macid, Nuzum Devlet Selâtin el-Memâlik ve Rusumuhum iT Misr, Kahire, 1964, s.144; Abdurrahman Zeki, el-Cey~~ fi el-' Asr el-Islân~i, Kahire, 1970, s.18.

88 _{~bn Bibi, el-Evan~ir, c.2, s.25, 72; Alcsarai, M~lsâmeret, s. 37, 74, 40, 42, 50, 65, 89, 92, 97,}

100, 145, 146, 192, 193.

Anadolu Sel çuklular~nda

ve

Eyyübilerde

mevcudiyetini bildi~imiz

Kâzi

el-Askerlikm

görevini deruhde eden

kâzi el-`asker

denilen bir görevli

Mem-kilderde

de vard~. Bu ki~i hazarda ve seferde sultan~n yan~nda bulunurdu.

Seferde ordugâhta belirli bir yeri vard~.

Kaz~askerin

yard~mc~s~~ kâtipler

vard~~ lot. af

_~~

_{Hanefi, Maliki}

_{kaz~askerleri}

_{bulundu~u hâlde Hanbeli}

_kâz~as-

keri

yoktu". Suriye'de Maliki ve Hanbeli kâz~askerler vard~~ 103. Bu vazifeyi

asker men~eli bir ki~i yapard~. Bazan da

hâclb el-hüccâb

bu görevi

üstle-nirdi'". Bu ki~i kararlar~n~~ çabuk verirdi. Bu, özellikle sava~~ zamanlar~nda,

zaman kayb~na engel olurdu". Köprülü'ye göre bu müessese

Osma~~hlara

ya

Memlüklerden

ya da

Turklye Selçuklular~ndan

geçmi~tir".

AbbâsSlerin

ve

Gaznetilelin

pek çok ananesine vâris olan

Selçuklularda,

ve

Fâtimi

ananelerine vâris olan

Eyyt~bilerde

tavi~ilerin mühim mevkilere

yükseldi~i ve devlet i~lerinde ehemmiyet kazand~klar~~ görülmektedir. Salah

ed-Din

Eyyilbinin

veziri Karaku~~ bir

tavi~i

idi.

Memlükler

zaman~nda da bu

ki~ilere tavâ~i ad~~ verildi~i bilinmektedir". Tavâ~iler"

Memlükkr

devrinde,

tavi~ilog/

kesük

~~ ~~ o/

_{et-tavâ~r el-mukaddem 111/ mukaddem el-mem ilik 112/}

mukaddem el-memâlik es-sultâniyye

100 el-Maltrizi, es-Sula, c.2, K.1, s.101; ~bn Tagribirdi, en-Nucil , c.10, 5.256. 1°1 el- nömeri, et-Tarif, 5.177-178

102 el-Ömeri, et-Tarif, s.177-178; el-Kalka~andi, Subh, c.4, s.37; el-Makrizi, es-Sulük, c.2, K.1, s.101; ~bn Tagribirdi, en-Nucüm, c.10, s.256. 1°3 ~bn Tagribirdi, en-Nucum, c.10, s.256. 104 el-Makrizi, es-Sulûk, c.2, K.1, s.101. 105 ~bn Tagribirdi, en-Nucüm, c.10, 5.256. 106 Köprülü, Bizans , s.197-198. 1°7 Köprülü, Bizans, s.209.

108,_{`Tavi~iler, Rum(Kafitaslar), Habe~istan, Hindistan ve Bat~~ Afrika'clan(Telu-ur)} al~nmak-tayd~.", David Ayalon, "The Eunuchs in the Mamluk Sultanate", The Mamluk Milita~y Society, London, 1979, s.268; el-Ba~a, a.g.e., 5.382; "Tava~iler nisbelerini kendilerini azad eden ki~iden al~yorlard~. Cevher b. Abdullah el-Kankabâi et-Tava~i el-Habe~i nisbesini kendini azad Emir Kankabâi'den alm~~t~. Yine Ho~kadem b. Abdullah Ye~beki nisbesini kendisini azad eden Emir Ye~bek e~-~abani'den alm~~t~.", ~bn Tagribirdi, el-Menhel, c.5, s.38, s.206.

109 Baybars Zubdet el-Fikre, _{s.71; ~bn el-Verdi, Tetimmet, c.2, s.188; es-Sehâvi,} et-Tibr el-Mesba, s.43.

110 Ebu Hayyan, Kitabu'l-~drâk li-Lisün el-Etnik, (Haz. Ahmet Cafero~lu), ~stanbul, 1931, s.46.

111 el-Makrizi, es-Sula, c.2, K.2, s.524. 112 el-Makrizi, es-Sulük, c.2, K.3, s.575, s.581.

113 el-Maluizi, es-Sula, c.3, K.1, s.73, s.140, s.768; ~bn Tagribirdi, el-Menhel, c.5, s.44; Aya- bn, "Kölelik Sistemi", s.227-228; Popper, Egypt and Syr~a, s.93.

114 el-Makrizi, es-Sulük, c.2, K.2, s.342.

SELÇUKLU TE~KILATI'NIN MEMLÜKLERE TES~R~~ 123

et-tavâ~ fyye1l5/ sevvâkün"6/ huddâm"7/ huddâm-h~syan' 18/ el-huddâm

es-sul-tâniyye119

)

gibi isimlerle an~lmakta olup had~m idiler"°. Tavâ~iler devlet

içinde çok yüksek bürokratik mevkilere"Ide ula~m~~lard~r 122

.

Bunun yan~nda,

onlar~n tibâkta e~itim gören memlâklerle olan ilgileri sebebiyle fevkalade

ehemmiyetli bir yerleri vard~~ 123

.

Bunlar meml~lklerin buradaki tanziminden

sorumlu idiler. Bunlar~ n ba~~na, zimâm ed-d~lr/zimâmiyye/zimâm

deniliyordu124. Bu ki~i tablhâne emin i rütbesinde idi125. Halil b. ~ahin

bunla-r~n makamca en yüksek olanlar~mn mukaddem el-memâlik es-sultâniyye

ol-du~unu kaydeder126. Mukaddem olacak ki~iye hil'at giydirilerek tavâ.gler

ara-s~ndan tayin ediliyordu. Mukaddem el-memâlik, Bâb el-Kulle'den girilen

ge-ni~~ dehlizde mastaba'da otururdu. Kaynakta bu ki~ilerin tablhâne emin i

rüt-besinde oldu~u ifade edilmektedir127. Sultan en-Nas~r Muhammed b.

Kala-v~~n devrinde üstadâr olan Akbo~a Abd el-Vâhid adl~~ memlâk müstesna ol-

115 ~bn Tagribirdi, en-Nucüm, C.9, s.62.

116 Halil b. ~ahin ez-Zâhiri, Zubdet, s.122; Ayalon, "Kölelik Sistemi", s.227-228; Uzunçar~~h, Medhal , s.319.

117 ~bn el-Verdi, Tetimmet, c.2, s.188.

118 Ayalon, "Eunuchs", s.268.

119 es-Sehâvi, Dav', c.6, s.234.

120 el-Makrizi, Hitat, c.3, s.347; el-Makrizi, es-Sulük, c.2, K.3, s.812; ~bn Tagribirdi, en-Nu-cüm, c.10, s.192; 'Â~ür, el-Muctema', 5.14-15.

121 "Tavâ~Sler huddâm taifesi içinde saun al~n~p akabinde muhtelif görevlerde kullan~l~yor-lard~. MemIC~k devletinde ta~â,siler sultan~ n özel koruma grubu ve yak~n adamlar~~ hâssekkiyye içinde hizmet verdiler. Bunlar saki, cemedâr, re's nevbet es-sükat, re's nevbet el-cemedariyye, hazinedâr, mütevelli ez-zimamiyye, sadd el-hüs gibi görevleri üstlendiler. Meselâ, Ho~kadem b. Abdullah el-Ye~beki huddâm olarak al~nm~~~ ve çe~itli emirlerin hizmetinde bulunmu~~ idi. Emir Ye~bek ~abani onu azad etmi~~ ve onun hizmeti devam edip mukaddem el-memâlik vazifesini de-ruhte etmi~ti. O, ~eyh Müeyyed devrinde cemedar el-has olmu~, Tatar onu naib mukaddem el-memâlik es-sultaniyye vazifesine getirmi~, Barsbay devrinde ise takdimet el-memâlik es-sultaniy}re

görevine tayin olmu~tu. Tavisiler /â/âl~k ad~n~~ alan Sultan~n çocuklar~n~n terbiyesi i~leriyle de il-gilendiler. ", ~bn Tagribirdi, el-Menhel, c.5, s.206; ~bn ~yâs, Bedir, c.3, s.224; Ayalon,

"Eunuchs", s.271-272.

122 " Taviglerden yüz atl~~ ~kta yani takdimet el-elf rütbesinde olanlar vard~. Bedr b.

Abdul-lah es-Savabi bunlardand~.", ~bn Tagriberdi, el-Menhel, c.3, s.243.

123 Ayalon, "Eunuchs", s.268-269.

124 es-Sulük, c.3, Ki, s.279; es-Sehâvi, et-Tibr el-Mesbü k, s.43, s.61; Uzunçar~~l~,

Medhal, s.319.

125 el-Kalka~andi, Subh, c.4, s.22; "1380 senesinde Safi ed-Din Cevher es-Selâhi Zahir

Muh-târ el-Husâmi'nin vefat~ndan sonra hil'at giydirilerek mukaddem el-memalik görevine atan-rru~u.", Makrizi, es-Sulük, c.3, K.1, s.405.

126 Halil b. ~ahin ez-Zâhiri, Zubdet, s.122.