ISSN 1300 - 4573
TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI
YILLIK RAPOR
2003
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI ANONİM ŞİRKETİ
1 N isan 2004 tarihli
H İSSEDARLAR GENEL K U R U L U N A sunulan
2003
YETMİŞİKİNCİ HESAP YILI H A K K IN D A B A N K A MECLİSİ’N C E H AZIR LA N A N
FAALİYET RAPORU
BİLANÇO, KÂR V E ZARAR H ESABI
DENETLEME K U R U L U RAPO RU
A N K A R A 2004
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
ISSN 1 3 0 0 -4 5 7 3
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
31 Aralık 2003 tarihinde
T Ü R K İ Y E C U M H U R İ Y E T M E R K E Z B A N K A S I
B A N K A M E C L İ S İ BAŞKAN
ÜYE ÜYE ÜYE ÜYE ÜYE ÜYE
P A R A P O L İ T İ K A S I K U R U L U BAŞKAN
BAŞKAN YARDIMCISI BAŞKAN YARDIMCISI BAŞKAN YARDIMCISI BAŞKAN YARDIMCISI BANKA MECLİSİ ÜYESİ ÜYE
D E N E T L E M E K U R U L U ÜYE
ÜYE ÜYE ÜYE
Y Ö N E T İ M K O M İ T E S İ BAŞKAN
BAŞKAN YARDIM CISI BAŞKAN YARDIMCISI BAŞKAN YARDIMCISI BAŞKAN YARDIM CISI
SÜREYYA SERDENGEÇTİ PROF. DR. M. BİLSAY KURUÇ TUNCAY ALTAN
Z. NEVBAHAR ŞAHİN DOĞAN SEVİM
PROF. DR. M. İLKER PARASIZ DURMUŞ YILMAZ
SÜREYYA SERDENGEÇTİ ŞÜKRÜ BİNAY
PROF. DR. FATİH ÖZATAY SEDEF AY ALP
DOÇ. DR. ERDEM BAŞÇI PROF. DR. M. BİLSAY KURUÇ DOÇ. DR. GÜVEN SAK
M. SAİM UYSAL NECDET KAYA SEZER YAŞAR EMİN TAYLAN BİLAL SAN
SÜREYYA SERDENGEÇTİ ŞÜKRÜ BİNAY
PROF. DR. FATİH ÖZATAY SEDEF AYALP
DOÇ. DR. ERDEM BAŞÇI
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
Türkiye Cumhuriyet M erkez Bankası
GÜNDEM
1- A çılış, Divanın teşekkülü.
2- Toplantı tutanağının imzalanması hususunda Divana yetki verilmesi.
3- Banka M eclisi ve Denetlem e Kurulunun 2003 hesap yılına ait raporlarının okunması ve görüşülmesi.
4- 2003 yılına ait bilanço, kâr ve zarar hesabımn onaylanması.
5- Banka M eclisi üyelerinin ve Denetleme Kurulunun ibrası.
6- Banka M eclisi’nin 30 Nisan 2004 tarihinde boşalacak iki üyeliği için seçim yapılması.
7- Denetlem e Kurulunun 30 Nisan 2004 tarihinde boşalacak iki üyeliği için;
(A ) sım fı hissedarınca bir, (B-C) sımfı hissedarlarınca bir üye seçimi.
Türkiye Cumhuriyet M erkez Bankası
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
İÇİNDEKİLER
I. DIŞ EKONOM İK GELİŞMELER --- j
1.1. D Ü N Y A EKONOMİSİ --- 1
1.1.1. Sanayileşmiş Ülkeler --- 2
1.1.2. Gelişmekte Olan Ülkeler --- 5
1.1.3. Eski Merkezi Planlı Avrupa Ekonomileri ve Bağımsız Devletler Topluluğu --- 6
1.1.4. Dünya Ticareti --- 7
1.2. U L U S LA R A R A S I MALİ PİYASALAR --- 8
II. TÜRKİYE EKONOMİSİNDEKİ GELİŞMELER --- 15
GİRİŞ --- 15
II.l. G EN E L D EN G E --- 17
II. 1.1. Ekonominin Arz Yönü: Sektörel Gelişmeler ve İthalat --- 22
II. 1.2. Ekonominin Talep Yönü: İç Talep ve İhracat --- 26
II. 1.3. İstihdam --- 28
II. 1.4. Ücretler ve Maaşlar --- 31
H.2. K A M U MÂLİYESİ VE İÇ B O R ÇLA N M A --- 33
11.2.1. Kamu Mâliyesi --- 33
11.2.2. İç Borçlanma --- 39
II.3. Ö D E M E L E R DENGESİ VE DIŞ B O R Ç L A N M A --- 48
11.3.1. Ödemeler Dengesi --- 48
11.3.2. Cari İşlemler --- 50
11.3.3. Sermaye Hareketleri --- 54
11.3.4. Dış Borçlar --- 60
n.4.
FİY A TLA R---
63Ü.4.I. Fiyatlardaki Gelişmeler --- 63
11.4.2. Tüketici Fiyatları Endeksindeki Gelişmeler --- 65
11.4.3. Toptan Eşya Fiyatlarındaki Gelişmeler --- 69
III. PARA POLİTİKASI VE PİYASALAR --- 75
III.-1. PA R A POLİTİKASI --- 75
III. 1.1. Merkez Bankası Bilançosu --- 77
III. 1.2. Para Arzları --- 82
Türkiye Cumhuriyet M erkez Bankası
III. 1.3. Kredi Gelişmeleri --- 87
III.2. M E R K E Z B A N K A SI İŞLEMLERİ --- 89
111.2.1. Açık Piyasa İşlemleri --- 91
111.2.2. Bankalararası Para Piyasası İşlemleri --- 94
111.2.3. Döviz ve Efektif İşlemleri --- 96
IV. M A L İ PİY A S A L A R --- 103
IV.-1. B A N K A C IL IK SEK TÖ R Ü --- 103
IV. 1.1. Bankacılık Sektöründeki Gelişmeler --- 103
IV. 1.2. Bankacılık Sektörü Bilançosu ile İlgili Gelişmeler — 105 IV. 1.3. Bankacılık Sektörünün Gelir-Gider Yapısındaki Gelişmeler --- 117
IV. 1.4. Yasal ve İdari Düzenlemeler --- 119
IV.2. M E N K U L K IY M E T P İYASALA RI --- 123
IV.2.1. Birincil Piyasalar --- 124
IV.2.2. İkincil Piyasalar --- 127
V. Y Ö N E T İM , PE R SO N E L VE İD A R İ İŞL E R --- 137
V .l . B A N K A MECLİSİ --- 137
V.2. PA RA POLİTİKASI K U R U LU --- 137
V.3. Y Ö N E T İM K OM İTESİ --- 140
V.4. D E N E T L E M E K U R U L U --- 137
V.5. K A D R O V E PE R SO N E L D U R U M U --- 138
V.6. EĞİTİM FA A LİY ETLERİ --- 138
V.7. T E K N İK DO N A N IM ÇALIŞM ALARI --- 139
V.8. İN ŞAA T VE ONA RIM Ç A L I Ş M A L A R I --- — --- 140
T Ü R K İY E C U M H U R İY E T M E R K E Z B A N K A SI Ö R G Ü T Ş E M A SI --- 141
V I. M E R K E Z B A N K A SI B İL A N Ç O SU --- 143
VI.-1. B İLA N ÇO A Ç IK L A M A S I --- 143
VI.2. 2003 YILI K Â R V E Z A R A R HESABI --- 154
V II. Y A SA L VE İD A R İ D Ü Z E N L E M E L E R --- 187
V III. İST A T İS T İK T A B L O L A R I --- 211
IX. B İL A N Ç O K A R ŞIL A ŞT IR M A L A R I --- 271 G R A F İK L E R --- IX
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
GRAFİKLER
Grafik 1.1.1 : Seçilmiş Ülke Getiri Farkları --- 9
Grafik 1.1.2 : Hisse Senedi Fiyat Endeksleri --- 10
Grafik 1.1.3 : Çapraz Kurlar --- 10
Grafik II. 1.1 : GSYİH Büyümesine Katkılar --- 19
Grafik II.2.1 : Faiz ve Özelleştirme Hariç Kamu Dengesi ve Kamu Kesimi Borçlanma Gereği / GSM H --- 35
Grafik II.2.2 : Bütçe Dengeleri / GSM H --- 38
Grafik II.2.3 : Konsolide Bütçe İç Borç Servisi / GSM H --- 38
Grafik II.2.4 : İç Borç Stokunun Borçlanma Araçlarına Göre Dağılımı --- 40
Grafik II.2.5 : 2003 Yılı İhalelerinde Ortalama Borçlanma Vadesi ve Bileşik Faiz Oranı --- 44
Grafik II.2.6 : Nakit İç Borç Stokunun Borçlanma Araçlarına Göre Dağılımı --- 44
Grafik II.2.7 : Net Satış Miktarı ile Ağırlıklandırılmış Hazine İhalelerinde Gerçekleşen Bileşik Faiz Oram --- 46
Grafik II.3.1 : İMKB Bileşik Endeksi ve Yabancıların Net Hisse Senedi Alımı --- 56
Grafik II.3.2 : Yurt Dışı Piyasalarda İhraç Edilmiş Türk Tahvillerinin Getiri Farkı (Baz Puan) --- 57
Grafik II.3.3 : Özel Sektör Ticari Kredi Kullanımı ile Ticaret Hacmi --- 57
Grafik II.3.4 : Uzun Vadeli Kredi Kullanımı ve Yatırım Harcamaları --- 58
Grafik II.4.1 : Mal ve Hizmet Fiyatları --- 65
Grafik II.4.2 : Tüfe ve Başlıca Alt Kalemler (1999-2003) --- 66
Grafik II.4.3 : Tüketici Fiyatları Endeksi (1999-2003) --- 68
Grafik II.4.4 : TC M B Beklenti Anketi --- 69
Grafik II.4.5 : TEFE (1999-2003) --- 70
Grafik II.4.6 : TEFE ve Alt Kalemler --- 71
Grafik II.4.7 : Özel İmalat Fiyatları ve Dolar Kuru --- 71
Grafik II.4.8 : TCM B İktisadi Yönelim Anketi --- 73
Grafik III. 1.1 : Para Tabanı ve Alt Kalemleri --- 78
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
Grafik III. 1.2 : Para Tabanı, Net İç Varlıklar, Net Dış Varlıklar --- 79
G rafik III. 1.3 : Açık Piyasa İşlemleri --- 8 1 Grafik III. 1.4 : Reel Parasal Büyüklükler --- 83
Grafik III. 1.5 : DTH / Toplam Mevduat --- 83
Grafik III. 1.6 : Repo / Toplam TL Mevduat --- 84
Grafik III. 1.7 : Para Tabanı Çarpanı --- 86
Grafik III. 1.8 : Para Tabanı Çarpanının Bileşenleri --- 86
Grafik III. 1.9 : Reel Kredi Endeksi 1997=100 --- 87
Grafik İÜ. 1. 10 : Mevduat Bankaları ve KYB Kredilerinin G S Y İH ’ya ve M evduata Oranı --- 88
Grafik III.2.1 : Döviz Kurlarındaki Oynaklık --- 99
G rafik III.2.2 : Döviz Kurları (A BD D o la n ve Euro) --- 101
G rafik IV. 1.1 : Kredi Hacmi --- 110
Grafik IV. 1.2 : Kredilerin Banka Gruplarına Göre Dağılımı --- 110
G rafik IV. 1.3 : Kredi Faiz Oranları --- 111
G rafik IV. 1.4 : Mevduat Faiz Oranları --- 113
G rafik IV. 1.5 : Mevduatın Ortalama Vadesi --- 113
Grafik IV. 1.6 : M evduatın Vadelere Göre Dağılımı --- 114
Grafik IV. 1.7 : Bankacılık Sektörünün Yurt Dışından Kullandığı Krediler --- 115
Grafik IV. 1.8 : Bankacılık Sektörünün Bilanço İçi Yabancı Para P asif-Aktif Farkı --- 116
Grafik IV. 1.9 : Bankacılık Sektörünün Yabancı Para N et Genel Pozisyonu --- 116
Grafik IV.2.1 : 2003 Yılında SPK Kaydına A lınan Hisse Senedi ve Menkul Kıymet Yatırım Fonu İhraçları --- — — ---— 123
Grafik IV.2.2 : K am u Kesimi Menkul Kıymet Stokunun Toplam M enkul Kıymet Stoku İçindeki Payı --- 125
Grafik IV.2.3 : İMKB Hisse Senetleri Piyasası Aylık İşlem Hacmi ve U lu sal-100 Endeksi --- 129
Grafik IV.2.4 : U lu sal-100 Getiri Endeksi --- 132
Grafik IV.2.5 : İMKB Tahvil ve Bono Piyasası Kesin Alım-Satım Pazarı Aylık İşlem Hacmi --- 133
Grafik IV.2.6 : İMKB Tahvil ve Bono Piyasası Repo-Ters Repo Pazarı İşlem Hacmi ve Payı --- 134
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
İSTATİSTİK TABLOLARI
Tablo 1 : Ekonominin Genel Dengesi (Cari Fiyatlarla) --- -213
Tablo 2 : Ekonominin Genel Dengesi (1998 Fiyatlarıyla) --- -214
Tablo 3 : Gayri Safı Milli Hasıla (Cari Üretici Fiyatlarıyla) --- -— -— — 215
Tablo 4 : Gayri Safı Milli Flasıla (1987 Üretici Fiyatlarıyla) --- -215
Tablo 5 : Sektörler İtibarıyla Sabit Sermaye Yatırımları (Cari Fiyatlarla) 216 Tablo 6 : Sektörler İtibarıyla Sabit Sermaye Yatırımları (1998 Fiyatlarıyla) --- -216
Tablo 7 : İmalat Sanayii Kapasite Kullanım Oranı (ISIC R3) --- -217
Tablo 8 : Sanayi Üretim Endeksi --- -217
Tablo 9 : Başlıca Sanayi Ürünleri Üretimi --- -218
Tablo 10 : Enerji Dengesi (Milyon Ton Petrol Eşdeğeri Olarak “M T P E ”) - 219 Tablo 11 : Seçilmiş Tarım Ürünleri Üretimi ---220
Tablo 12 : Belediyelerce Verilen Yapı Ruhsatlarına Göre Yeni İnşaat — - 221 Tablo 13 : Belediyelerce Verilen Yapı Kullanma İzin Belgelerine Göre Yeni İlave veya Kısmen Biten Yapılar --- -221
Tablo 14 : Ulaştırma Hizmetleri --- -222
Tablo 15 : Haberleşme Hizmetleri --- -223
Tablo 16 : İş İsteyenler ve Açık İşler ---223
Tablo 17 : İmalat Sanayiinde Üretimde Çalışanlar Endeksi --- -224
Tablo 18 : İmalat Sanayiinde Üretimde Çalışılan Saat Başına Nominal Ücret Endeksi ---224
Tablo 19 : İmalat Sanayiinde Üretimde Çalışılan Saat Başına Reel Ücret Endeksi --- -224
Tablo 20 : Dış Ülkelere Gönderilen İşçiler ---225
Tablo 21 : Toplu İş Sözleşmeleri ---225
Tablo 22 : Grevler ve Lokavtlar --- -225
Tablo 23 : Fiyat Endeksleri --- -226
Tablo 24 : Fiyat Endeksleri (Aylık) --- -227
Tablo 25 : Altın Fiyatları --- -228
Tablo 26 : Altın Fiyatları (Aylık Ortalama) ---228
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
Tablo 27 : Konsolide Bütçe --- -229
T ablo 28 : İşletmeci K İ T ’lerin Finansman İhtiyacı (Cari Fiyatlarla) --- -230
T ablo 29 : F on Kaynak ve Harcamaları (Cari Fiyatlarla) ---231
Tablo 30 : Konsolide Bütçe Ödenekleri, Harcama ve Gelirleri ---232
Tablo 31 : İç Borç Stoku --- -232
Tablo 32.A : Parasal Yetkililer-Sektörel Hesaplar --- -234
Tablo 32.P : Parasal Yetkililer-Sektörel Hesaplar --- -235
Tablo 33 : M erkez Bankası-Krediler --- -236
Tablo 34 : Merkez Bankası-Mevduat --- -237
Tablo 35.A : M evduat Bankalan-Sektörel Hesaplar --- -238
Tablo 35.P : Mevduat Bankalan-Sektörel Hesaplar --- -239
Tablo 36.A : Mevduat B ankalan-M evduat --- -240
Tablo 36.B : M evduat B ankalan-M evduat --- -241
Tablo 37.A : Kalkınma ve Y a tın m Bankalan-Sektörel Hesaplar --- -242
Tablo 37.P : Kalkınma ve Y a tın m B ankalan-Sektörel Hesaplar --- -243
Tablo 38 : Kalkınma ve Y a tın m B ankalan-K rediler --- --- -244
Tablo 39 : M evduat Bankalan-K rediler ---245
Tablo 40 : Bankacılık Sektörü-Yurt İçi Kredi Hacmi --- -246
Tablo 41 : Parasal Sektör Analitik Bilançosu (M 3Y Para Arzı ve Karşılık Kalemleri) --- -247
Tablo 42 : M erkez Bankası-Analitik Bilanço --- -248
Tablo 43 : İhraç Edilen Menkul Değerler --- -249
Tablo 44 : Uluslararası Rezervler — --- --- — —— — — 249
Tablo 45 : Dış Ticaret --->--- -250
Tablo 46 : Uluslararası Standart Sanayi Sınıflamasına Göre İhracat (ISIC R3) --- -251
Tablo 47 : Uluslararası Standart Sanayi Sınıflamasına Göre İthalat (ISIC R3) --- -252
Tablo 48 : Fasıllara Göre İhracat ---253
Tablo 49 : Fasıllara Göre İthalat ---254
Tablo 50 : Ülkelere Göre İhracat --- -255
Tablo 51 : Ülkelere Göre İthalat ---256
Tablo 52 : Geniş Ekonomik Kategorilere (BEC) Göre Dış Ticaret --- -257
Tablo 53 : Dış Ticaret Fiyat Endeksi (ISIC R3) --- -257
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
Tablo 54 : Ödemeler D engesi --- -258
Tablo 55 : Ödemeler Dengesindeki Bazı Kalemlerin Ayrıntıları --- -259
Tablo 56 : D ış Borç Stoku ---260
Tablo 57 : D ış Borç Stokunun Dönem Sonu Kurlarıyla D öviz Cinslerine Göre Dağılımı --- -261
Tablo 58 : Kredi Mektuplu D öviz Tevdiat Hesaplan --- -261
Tablo 59 : D öviz Tevdiat Hesaplan --- -262
Tablo 60 : Orta ve Uzun Vadeli D ış Borç Ödemeleri Projeksiyonu (Borçlulara Göre) --- -262
Tablo 61 : Yabancı Sermayeli Şirketlerin Sektörel Dağılımı --- -263
Tablo 62 : Yabancı Sermaye İzinlerinin Yıllara Göre Dağılım ı --- -264
Tablo 63 : 2003 Y ılı Devlet İç Borçlanma Senetleri İhale Faizleri --- -264
Tablo 64 : 2003 Y ılı D evlet İç Borçlanma Senetleri İhalelerinde Satılan Miktarlar --- -265
Tablo 65 : 2003 Y ılı Bankalararası Para Piyasası İşlemleri --- -265
Tablo 66 : 2003 Y ılı D öviz ve E fektif Piyasaları İşlemleri ---266
Tablo 67 : Reel E fektif D öviz Kuru Endeksleri --- -267
Tablo 68 : Smıflanna Göre Fiili Personel Durumu --- -268
Tablo 69 : T.C. Merkez Bankası Şube, Tem silcilik ve Bürolar --- -269
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
Türkiye Cumhuriyet M erkez Bankası
2003
YETMİŞİKİNCİ HESAP YILI HAKKINDA BANKA MECLİSİ’NCE HAZIRLANAN
FAALİYET RAPORU
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
Saygıdeğer Ortaklar,
M erkez Bankası işlemlerini incelemeye başlamadan önce 2003 yılındaki ekonomik gelişmeleri gözden geçirmekte yarar görüyoruz. Bu nedenle, incelemenize sunulan Raporda dünya ve Türkiye ekonomisindeki gelişmeler ayrıntılı bir biçimde ele alınmaktadır.
Raporun birinci bölümünde uluslararası ekonomik gelişmeler değerlendirilmektedir. Dünya ekonomisinin başlıca ülke grupları itibariyle incelendiği bu bölümde uluslararası mali piyasalardaki gelişmelere ve gelişen piyasalara yer verilmektedir.
Türkiye ekonomisinin irdelenmesine ayrılan ikinci bölümde genel denge, istihdam, kamu mâliyesi, ödemeler dengesi ve enflasyona ilişkin gelişmeler ele alınmıştır.
Raporun üçüncü bölümünde, Merkez Bankası'nca uygulanan para ve kur politikaları uygulamaları anlatılmaktadır. Ayrıca, 2003 yılında M erkez Bankası bilançosu detaylı olarak değerlendirilmektedir.
Raporun dördüncü bölümünde, bankacılık sektöründeki gelişmeler, sektörle ilgili yasal ve idari düzenlemelerin yanı sıra menkul kıymet piyasalarındaki gelişmeler yer almaktadır.
Türkiye ve dünyadaki ekonomik gelişmelerin incelendiği bölümlerden sonra, R aporun beşinci bölümünde Merkez Bankası'nm personel ve idari işleri hakkında bilgi verilmekte, altıncı bölümünde ise 2003 yılı Bilançosu ile K âr ve Zarar Hesabı açıklanmaktadır. Faaliyet Raporumuzun sonunda, her zaman olduğu gibi, 2003 yılında çıkartılan ekonomik ve sosyal konularla ilgili başlıca yasal ve idari düzenlemeler ile ülke ekonomisi hakkında istatistik tabloları içeren iki bölüm yer almaktadır.
Bankamızın yetmişikinci hesap yılı sonuçlarını gösteren 2003 yılı Bilançosu ile K âr ve Zarar Hesabım inceleme ve onayınıza sunar, Yüksek Kurulunuzu saygı ile selamlarız.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
Türkiye Cumhuriyet M erkez Bankası
I
DIŞ EKONOMİK GELİŞMELER
I .l . D Ü N Y A E K O N O M İS İ
Dünya
ekonom isinin 2003 yılında yüzde 3.2 oranında büyüdüğü tahmin
edilmektedir.
Irak savaşının getirdiği belirsizlik ortamı nedeniyle yılın ilk çeyreğinde küresel durgunluk devam etmiştir. İkinci çeyrekte ise savaşın sona ermesi ile belirsizlikler azalmış, başta petrol fiyatları olmak üzere ekonomik istikrar sağlanmış ve buna bağlı olarak güven ortamı yeniden oluşmuştur. A B D 'd e tüketimin tetiklediği büyüme, yılın ikinci yarısında yerini yatırım kaynaklı büyümeye bırakırken, Japonya ekonomisi imalat sanayi yatırımlarının yanı sıra komşu ülkelerden artan ithalat talebinin etkisiyle beklenenden iyi bir performans göstermiştir. Gelişmekte olan ülkeler ise 2003 yılında bölgeler itibarıyla farklı eğilimler göstermekle birlikte, Irak'taki savaşın sona ermesi ve çoğunlukla Asya ülkelerinde görülen SARS salgınının olumsuz etkilerinin ortadan kalkmaya başlamasıyla yılın ikinci yarısında genel olarak ekonomik istikrar sağlanmış ve büyüme gerçekleşmiştir.
2003 yılında ekonomik canlanmaya paralel olarak tüketici fiyatları enflasyonunda düşük oranda artış görülmüştür. Enflasyon oranının sanayileşmiş ülkelerde ortalama yüzde 1.8, gelişmekte olan ülkelerde yüzde 5,9 olarak gerçekleştiği tahmin edilmektedir. Sanayileşmiş ülkelerde enflasyonist baskının
Sanayileşmiş ülkeler başta olmak üzere dünya ekonomisinde 2001 ve 2002 yıllarında gerçekleşen ekonomik durgunluk 2003 yılında sona ermiştir. Özellikle Asya ülkeleri, ABD ve İngiltere’de yüksek oranlı büyüme gerçekleşmiştir. Kıta Avrupa'sında ise iç talebin zayıf seyrine rağmen ihracat kaynaklı büyüme sinyalleri görülmektedir. ABD ve Japonya'da uygulanan genişleyici para ve maliye politikaları da küresel büyümeye olumlu katkı yapmıştır. Dünya ekonomisinin 2002 yılında yüzde 3 'lü k büyümesinin ardından 2003 yılında yüzde 3,2 oranında büyüdüğü tahmin edilmektedir (Tablo 1.1.1). Genel olarak görülen canlanmaya rağmen büyüme beklentisinin 2002 yılındakine yakın olması, temelde yılın ilk yarısında meydana gelen İrak savaşı ve akut solunum yetmezliği sendromu (SARS) salgını gibi gelişmelerin ekonomik büyümeye olumsuz etkilerinden kaynaklanmıştır.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
görülmemesi, söz konusu ülkelerin genişleyici para ve maliye politikaları daha rahat uygulamalarına imkan vermiştir. Özellikle A B D ve Jap o n y a’nın 2003 yılı genelinde genişleyici para politikaları izlediği göze çarpmaktadır. Ayrıca, 2003 yılında ABD ve başta Japonya olmak üzere gelişmiş Asya ekonomilerinde büyük çaplı bütçe açıkları gerçekleşmiştir. Söz konusu genişleyici makro ekonomik politikaların küresel büyüme üzerinde etkili olduğu düşünülmektedir.
TABLO 1.1.1
DÜ N YA E K O N O M İK G Ö S T E R G E L E R İ (Y ıllık Yüzde D eğişim )
2001 2002 2003(l)
ÜRETİM
D ünya 2,4 3,0 3,2
Sanayileşm iş Ülkeler 1,0 1,8 1,8
ABD 0,3 2,4 2,6
Euro Alanı 1,5 0,9 0,5
Japonya 0,4 0,2 2,0
Gelişmekte Olan Ülkeler 4,1 4,6 5,0
Eski Merkezi Planlı A vrupa Ekonomileri ve BDT 5,1 4,2 4,9
DÜNYA TİCARET HACMİ 0,1 3,2 2,9
İthalat
Gelişmiş Ülkeler -0.1 2,2 2,8
Gelişmekte Olan Ülkeler 1,6 6,0 5,1
İhracat
Gelişmiş Ülkeler -0,8 2,2 1,6
Gelişmekte Olan Ülkeler 2,7 6,5 4,3
TÜKETİCİ FİYATLARI
Gelişmiş Ülkeler 2,2 1,5 1,8
Gelişmekte Olan Ülkeler 5,8 5,3 5,9
Eski M erkezi Planlı A vrupa Ekonomileri ve BDT 16,2 11,1 9,7
ALTI AYLIK LİBOR FAİZLERİ (% )(2)
ABD doları 3,7 1,9 1,3
Euro 4,2 3,3 2,2
Japon veni 0,2 0,1 0,1
Kaynak: IMF "W orld Economic Outlook”, Eylül 2003.
(1) IMF Tahmini.
(2) Londra Bankalararası Borçlanma Oranları.
1.1.1. Sanayileşm iş Ü lk eler
Sanayileşmiş ülkelerin 2003 yılında ortalama yüzde 1,8 oranında büyüdükleri tahmin edilmektedir. ABD, Japonya ve İngiltere bu gruptaki diğer ülkelerle
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
kıyaslandığında ortalamanın üzerinde büyürken, Euro Alanı ortalamanın altında bir performans göstermiştir. İşsizlik oranı yüksek düzeyini korurken, tüketici fiyatları sanayileşmiş ülkelerde genel olarak yükselmiştir.
ABD ekonomisinin 2003 yılında yüzde 2.6 oranında büyüdüğü tahmin edilmektedir. Para ve maliye politikalarının desteğiyle artan tüketim harcamaları.
2003 yılının özellikle bahar aylarından itibaren büyümeyi tetiklemiştir. Iıak savaşı nedeniyle artan askeri harcamalar ilave bir talep yaratmıştır. ABD Merkez Bankası (FED) önderliğinde faiz oranlarında gözlenen düşüş büyümede etkili bir faktör olmuştur. 2001 yılı sonunda yüzde 1,75 olan FED fonlama oranı, 2002 yılı Kasım ayı ve 2003 yılı Haziran ayındaki indirimler sonucunda yüzde l 'e gerilemiştir.
A B D 'd e inşaat harcamaları Kasım ayma kadar olan son beş ayda sürekli artış göstermiş ve söz konusu ayda yıllık 934,5 milyar ABD dolarına ulaşarak rekor seviyeye ulaşmıştır. İnşaat harcamalarındaki bu artış yaklaşık son kırk yılın en düşük düzeylerinde bulunan ipotek faizlerinden kaynaklanmıştır. Sanayi üretimi ise 2003 yılında yüzde 2,3 oranında artmıştır. Bu dönemde işsizlik ve enflasyon oranlarında gerileme görülmüştür. Yılın özellikle ikinci yarısında düşme eğilimine giren işsizlik oranı Aralık ayı itibarıyla yüzde 5,7 olmuştur. Yıllık tüketici fiyatları enflasyonu ise yüzde 1.9 olarak gerçekleşmiştir. Diğer taraftan, gerek vergi indirimleri, gerekse savaş nedeniyle artan askeri harcamalar bütçe açığının önemli ölçüde genişlemesine yol açmıştır. ABD toplam dış borç stoku Eylül ayı itibarıyla 6,5 trilyon ABD doları olmuş, bunun 1,4 trilyon ABD doları Genel Hükümet borcu olarak açıklanmıştır. Dış ticaret açığının büyümesine paralel olarak cari işlemler açığında 2003 yılında genişleme olmuştur. Yılın ikinci yarısında verimlilikte görülen iyileşme ileriye yönelik yatırım kaynaklı büyüme beklentilerini destelemektedir.
Euro Alanı büyümesi 2003 yılında dünya ortalamasının gerisinde kalmıştır.
Bölgenin söz konusu dönemde yüzde 0.5 oranında büyüdüğü tahmin edilmektedir.
Ekonomik durgunluk yılın ilk yarısında devam etmiş, yılın üçüncü çeyreğinde ise yüzde 0,3 oranında büyüme gerçekleşmiştir. G SY İH 'nin kompozisyonu incelendiğinde, büyümenin temelde dış talepteki artıştan kaynaklandığı görülmektedir. Euro Alanı tüketici fiyatları enflasyonu 2003 yılında yüzde 2 olarak gerçekleşmiştir. ABD kaynaklı dış talep artışına rağmen Eurodaki değerlenme 2003 yılında dış ticaret ve cari işlemler fazlasını olumsuz etkilemiştir. Arz açısından bakıldığında, gerek sanayi üretimi, gerekse hizmetler sektörü büyüme oranı üçüncü çeyrekte düşük oranda olmakla birlikte hızlanmıştır. Aralık ayı göstergeleri Euro A lam 'n d a imalat sanayi büyüme eğiliminin yılın son aylarında hızlandığını göstermektedir. Ülkeler bazında bakıldığında imalat sanayi büyüme eğiliminin özellikle A lm an y a’da yılın son aylarında hızlandığı görülmektedir.
2 0 0 3 yılında ABD ekonomisinde gerçekleşen büyüme, temelde lükelim
harcam alarındaki artıştan
kaynaklanmıştır.
liuro Alanı ’nda 2003 yılında büyümenin temel kaynağı, özellikle ABD ekonomisinin büyüm esi sonucu artan dış talep olmuştur.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
İşsizliğin yüksek olması özel tüketim talebini yılın üçüncü çeyreğinde de sınırlamıştır. Özel tüketim harcamalarının ve sabit sermaye yatırımlarının azalmasının etkisiyle Almanya G S Y İH ’si ilk tahminlere göre 2003 yılında yüzde 0,1 oranında daralmıştır. Ayrıca, işsizlik oranı A lm an y a’da Aralık ayında yüzde 10,4 olmuştur. Tüketici fiyatları ise 2003 yılında 2002 yılı sonuna göre yüzde 1,1 oranında artmıştır. İşsizlik oranı Fransa’da Aralık ayı itibarıyla yüzde 9,7 olarak gerçekleşmiştir. Söz konusu ülkede GSYİH üçüncü çeyrekte yüzde 0,4 oranında büyümesine rağmen ilk üç çeyrekteki küm ülatif büyüme yüzde 0 olmuştur. 2003 yılı tüketici fiyatları enflasyonu Fransa'd a yüzde 2,2 olmuştur.
İngiltere'de ise Kıta A vrupa’sının aksine 2003 yılı boyunca yüksek büyüme oranları gerçekleşmiş, 2002 yılına göre yıllık GSYİH büyümesi yüzde 2,1 olmuştur. Büyüme temelde özel ve kamu tüketim harcamalarındaki artıştan kaynaklanmış, enflasyon ve işsizlik oram ise diğer sanayileşmiş ülkelere kıyasla düşük kalmıştır. İşsizlik oram Kasım ayı itibarıyla yüzde 4,9 olmuştur. İşsizliğin azalmasında kamu harcamalarındaki artışın kamu hizmetleri istihdamım artırması etkili olmuştur. Diğer taraftan, imalat sanayimdeki büyüme eğilimi Aralık ayında son dört yılın en yüksek seviyesinde gerçekleşmiştir. İngiliz sterlininin ABD dolarına karşı değerlenmiş olması 2003 yılında dış ticaret açığının genişlemesine yol açmıştır. Büyüme sonucu oluşabilecek enflasyonist baskıları engellemek amacıyla İngiltere Merkez Bankası 6 Kasım 2003 tarihinde faiz oranlarını yüzde 3,75’e yükseltmiştir.
Japonya’da GSYİH büyümesi 2003 yılında hızlanmıştır. Jap o n y a’nın bu dönemde yüzde 2 oranında büyüdüğü tahmin edilmektedir. Söz konusu büyüme büyük ölçüde genişleyici para politikası sonucu artan iç ve dış talepten kaynaklanmıştır. İç talep artışına özel yatırım harcamaları eşlik etmiş, kamu yatırım harcamalarında ise bütçe dengesini iyileştirme kaygıları nedeniyle gerileme görülmüştür. Artan dünya ticaret hacmi ve buna paralel olarak bölge ülkelerinin ithalat talebindeki yükselme Japonya ihracat performansının temel belirleyicileri olmuştur. Japonya’nın dış ticaret fazlası 2003 yılında 104 milyar ABD doları olmuştur. Asya ülkelerinde görülen SARS hastalığı nedeniyle Japonya vatandaşlarının yurt dışına yaptığı seyahatler azalmış, böylece azalan hizmet giderleri Japonya’nın cari işlemler fazlasına olumlu yansımıştır. Japonya cari işlemler fazlası Temmuz-Kasım döneminde sürekli artmıştır. Japonya'nın uluslararası rezervleri 2002 yılına göre 204 milyar A B D doları artarak 2003 yılında 674 milyar A B D dolarına ulaşmıştır. İmalat sanayi büyüme eğilimi Euro Alanı ve İngiltere'de olduğu gibi Japonya’da da Aralık ayında hızlanmıştır.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
1.1.2. G elişm ekte Olan Ü lkeler
Gelişmekte olan ülkeler 2003 yılında bölgeler itibarıyla farklı eğilimler göstermiştir. Yılın ilk çeyreğinde Irak'ta meydana gelen savaş ve ikinci çeyrekte başta Doğu Asya ülkelerini tehdit eden SARS salgını, bu dönemde, öncelikle söz konusu bölge ülkelerini olumsuz etkilemiştir. Yılın ikinci yarısında ise, gerek savaşın sona ermesi, gerekse SARS hastalığının kontrol altına alınması ile birlikte gelişmekte olan ülkelerde genel olarak ekonomik istikrar sağlanmış ve büyüme görülmüştür (Tablo 1.1.2).
TABLO 1.1.2
R EEL G S Y İH VE E N F L A S Y O N (Yıllık Yüzde D eğişim )
GSYIH 2002 2003n>
TUFE
2002 2003(l)
Gelişmekte Olan Ülkeler 4.6 5,0 5,3 5.9
AB'ye Aday Ülkeler 4,3 3.9 15,8 10,1
Orta Doğu 4.8 5,1 15,7 13,5
Asva 6,4 6,4 2.0 2.5
Latin Amerika -0,1 1,1 8,7 10,9
Afrika 3,1 3,7 9,3 10,6
Kaynak: IM F "World Economic Outlook", Eylül 2003.
( I ) IMF Tahmini.
SA R S hastalığının ortaya çıkması yılın ilk yarısında Asya ekonom ilerini olum suz etkilemiş, yılın ikinci
yarısında ise yüksek büyüme oranlan görülmüştür.
Asya ülkelerinde yılın ikinci çeyreğinde görülen SARS vakaları nedeniyle ekonomik büyüme yavaşlamış, ancak izleyen dönemde ABD kaynaklı dış talep artışı ile Çin başta olmak üzere bölge içi ticaret hacmindeki artış neticesinde bölge ülkelerindeki canlanma hızlanmıştır. 2002 yılında yüzde 8 oranında büyüyen Çin ekonomisi 2003 yılında yüzde 9,1 oranında büyümüştür. SARS vakalarının en sık görüldüğü söz konusu ülkede büyüme yılın ikinci çeyreğinde yavaşlamış, yılın ikinci yarısından itibaren ise yatırımlarda ve tüketim talebindeki artış sonucu büyüme tekrar hızlanmıştır. Özellikle yabancı şirketlerin ucuz işgücü ve geniş pazar olanakları nedeniyle ülkeye yaptıkları doğrudan yatırımlar büyümede önemli bir etken olmuştur. Ç in 'd e 2003 yılında toplam 53,5 milyar ABD doları doğrudan yabancı yatırım yapılmıştır. Diğer taraftan, Çin döviz rezervleri 2003 yılında 1 16,8 milyar A B D doları artarak 403,2 milyar ABD dolarına ulaşmıştır. Çin dışındaki diğer Asya ülkelerinde de genellikle yüksek büyüme oranları kaydedilmiştir.
Gelişmekte olan Asya ülkelerinin 2003 yılında ortalama yüzde 6,4 oranında büyüdüğü tahmin edilmektedir.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
Latin Amerika ülkelerinden A rjantin'd e yüksek büyüme, Brezilya ve M eksika'da ise göreli olarak daha düşük büyüme oranlan gerçekleşmiştir. 2002 yılında yüzde 11 daralan Arjantin G S Y İH ’sinin 2003 yılında yüzde 5,5 oranında arttığı tahmin edilmektedir. Büyüme ihracat kaynaklı olarak başlamış, daha sonra iç talepte canlanma görülmüştür. 2003 yılında sanayi üretimi yüzde 16 artmış, yıllık tüketici fiyatları enflasyonu yüzde 3,7 olmuştur. Meksika ve Brezilya'nın ise 2003 yılında yüzde 1,5 oranında büyüdüğü tahmin edilmektedir. Petrol dışı ihracatının yüzde 90'ını ABD ile gerçekleştirmesi, dolayısıyla A B D ekonomisine olan bağımlılığı nedeniyle M eksika'daki canlanma özellikle imalat sanayi ihracatı kaynaklı olmuştur. İhracatın ithalata kıyasla daha hızlı artması sonucu dış ticaret açığı yüzde 29 oranında gerilemiştir. M eksika'da yıllık tüketici fiyatları enflasyonu, uygulanan sıkı para ve maliye politikası sonucunda yüzde 4 olarak gerçekleşmiştir. Brezilya’nın da ihracatı benzer şekilde artmış, ithalatı ise iç talepteki durgunluk nedeniyle düşük kalmıştır. Böylece 2003 yılında dış ticaret fazlası 2002 yılına göre yüzde 89 oranında artmış, buna bağlı olarak cari işlemler 4,1 milyar ABD doları fazla vermiştir. Brezilya'nın yıllık enflasyon oranı 2002 yılında yüzde 12,5’ten 2003 yılında yüzde 9 ,3 ’e gerilemiştir. Ancak gerçekleşen enflasyon, yüzde 8,5 olan yıl sonu hedefinin üzerinde çıkmıştır. Meksika ve Brezilya'nın ihracat performanslarında ABD dışında Arjantin ve Ç in ’deki büyüme ve ithalat talebinin de etkisi olmuştur. V enezuela’da ise, siyasi gelişmeler ile fiyat ve döviz kurlarında uygulanmaya başlanan korumacı politikalar neticesinde yatırımların düşmesi, sermaye çıkışı ve ülkede meydana gelen grevler, 2 002'den sonra 2 0 0 3 ’te de yüksek oranda daralmaya yol açmıştır. Ülkede 2002 yılında yüzde 31,2 oranında artan tüketici fiyatları 2003 yılında yüzde 27,1 oranında artış kaydetmiştir.
Türkiye dışındaki Orta Doğu ülkelerinde, OPEC üyesi ülkelerin savaşın hemen öncesinde petrol üretim kotalarını artırması ve petrol fiyatlarındaki artış, büyümede belirleyici unsurlar olmuştur. Irak’taki savaşın kısa sürede sona ermesi bölge ekonomilerinde savaşın olumsuz etkisini sınırlayan bir diğer etmendir. Irak savaşı yılın ilk yarısında bölge ülkelerindeki turizmi olumsuz etkilemiş, yılın ikinci yarısından itibaren bu etki zayıflamıştır. Türkiye dahil Orta Doğu ülkelerinin 2003 yılında ortalama yüzde 5,1 oranında büyüdüğü tahmin edilmektedir.
1.1.3. Eski M erkezi Planlı A vrupa E kon om ileri ve B ağım sız D evletler T opluluğu
Orta ve Doğu Avrupa ülkeleri ile Bağımsız Devletler Topluluğu ülkelerinde genellikle yüksek oranlı büyüme görülmüştür. Özellikle R usya'da petrol üretimi ve fiyatlarındaki artışa bağlı olarak petrol ve bağlı sektörler kaynaklı bir büyüme
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
görülmüş, ayrıca artan reel ücretler tüketim harcamalarında artışı beraberinde getirmiştir. Rusya'nın 2003 yılında yüzde 6 büyüdüğü tahmin edilmekle birlikte, üretim maliyetleri ve tüketim harcamalarındaki artış sonucu enflasyonist baskının 2003 yılında da devam ettiği görülmektedir. A B 'y e aday ülkelerde ise bu dönemde genellikle ihracata ve özel tüketim artışına bağlı canlanma görülmüştür. Söz konusu ülkelere yapılan yabancı doğrudan yatırımlar yüksek düzeyini 2003 yılında da korumuştur.
Bölgenin önemli ekonomilerinden olan Çek Cum huriyeti'nin 2003 yılında A B 'y e aday ülkeler ortalamasının altında büyüdüğü tahmin edilmektedir.
Büyümenin kaynağı, devlet harcamalarının artması ve yıl sonuna doğru görülen hane halkı kredi talebi hacmindeki artışın yarattığı yüksek özel tüketim harcamaları olmuştur.
Polonya'nın 2003 yılında yüzde 2,9 oranında büyüdüğü tahmin edilmektedir.
Yüksek yatırım harcamaları, kurda son iki yıldır süregelen değer kaybının belirleyici olduğu ihracat artışı ve Euro A la m ’nda görülmeye başlanan canlanma söz konusu büyümede etkili olmuştur. Ancak, geniş bütçe açıklan ve Euro A lam 'n daki gelişmelere karşı esnek bir ekonomik yapının bulunmayışı önemli risk faktörleri olarak görülmektedir.
Macaristan ekonomisinin 2003 yılında yüzde 3 oranında büyüdüğü tahmin edilmektedir. Macaristan G SY İH 'sinde yılın ilk yarısında görülen durgunluktan sonra üçüncü çeyrekte yüzde 2 ,9 ’luk büyüme olmuştur. Dış ticaret açığında bu dönemde genişleme olmuştur. Özel tüketimi sınırlayan yüksek vergi oranları ve forintin değerindeki düşüşe karşılık yükseltilen faiz oranları 2003 yılında büyümeyi yavaşlatan gelişmeler olarak öne çıkmıştır.
1.1.4. Dünya Ticareti
2002 yılında yüzde 3.2 oranında artan dünya mal ve hizmet ticaret hacminin 2003 yılında yüzde 2,9 oranında büyüdüğü tahmin edilmektedir. Son iki yılda dünya ticaret hacmi geçmiş yirmi yıllık ortalamasının altında bir büyüme performansı göstermiştir.
Gelişmekte olan ülkelerin toplam ticaret hacmi gelişmiş ülkelere göre daha fazla artış göstermiştir. Gelişmiş ülkelerde 2003 yılında toplam ihracat ve ithalat hacminin 2002 yılına göre sırasıyla yüzde 1,6 ve 2.8 oranında arttığı tahmin edilirken, söz konusu oranın gelişmekte olan ülkeler için sırasıyla yüzde 4,3 ve yüzde 5,1 olarak gerçekleştiği öngörülmektedir. Gelişmiş ülkelerin toplam mal ve
Gelişmekte olan ülkelerin toplam ticaret hacminin gelişm iş ülkelere göre daha fa z la artış gösterdiği görülmektedir.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
Gelişmiş fın a n sa l merkezlerdeki düşük faiz politikaları 2003 yılında dünya /inansal sistemine damgasını vurmuştur.
hizmet ticaret hacmi büyümesinin sınırlı olmasının en önemli belirleyicisi, Eııro Alanı ve A B D ’nin ihracat ve ithalat hacimlerinde gerçekleşen sınırlı artış olmuştur. Gelişmekte olan ülkelerin toplam mal ve hizmet ticaretinde görülen artışta, Asya ve Afrika ülkelerindeki büyüme etkili olmuştur.
Gelişmekte olan ülkeleri yakından ilgilendiren ve son yedi yıldır düşüş eğiliminde olan, çoğunluğunu gıda, ham madde ve metallerin oluşturduğu petrol dışı mallar dünya fiyatları 2003 yılında yükselmiştir. Diğer taraftan, gelişmiş ülkelerin ihraç ettiği imalat sanayi ürünleri fiyatlarında da 2002 yılına göre yüksek oranlı artış göze çarpmaktadır.
2003 yılında ham petrol fiyatlarının dalgalı, ancak yükselme yönlü bir eğilim sergilediği gözlenmiştir. Ham petrol fiyatları bir önceki seneye göre A B D doları bazında ortalama yüzde 14,2 oranında artmıştır. Yılın ilk çeyreğinde Irak savaşma ilişkin endişeler, O EC D ülkelerindeki ham petrol stoklarının tarihinin en düşük seviyelerinde seyretmesi ve V enezuela’daki grevin yol açtığı üretim açığı nedenleriyle yüksek seyir izleyen ham petrol fiyatları, yılın ikinci çeyreğinde gerek Irak savaşının kısa sürede sonuçlanması, gerekse mevsimsel olarak talebin daralması sonucu düşmüştür. Yılın sonuna doğru ise O P E C 'in üretim kotalarını düşürme kararı alması ve ağır kış şartlarının etkisiyle ham petrol fiyatları yeniden yükselmiştir.
1.2. U L U SL A R A R A SI M A L İ PİY A SA L A R
Gelişmiş finansal merkezlerdeki düşük faiz politikaları 2003 yılında dünya fınansal sistemine damgasını vurmuştur. Düşük faizler, aşırı küresel likidite ve düşük enflasyon, uluslararası yatırımcıları riski ve getirisi yüksek olan gelişmekte olan piyasa menkul kıymetlerine doğru yönlendirmiştir. Bunun sonucunda gelişmiş ve gelişmekte olan piyasalar arasındaki getiri farkları daralmıştır. Ayrıca, gelişmekte olan piyasalara uluslararası yatırımcıların aşırı talep göstermesi, bu ülkelerin 2003 yılı finansman hedeflerine daha düşük maliyetlerle ulaşmalarını sağlamıştır.
Uluslararası kredilendirme kuruluşları tarafından gelişmekte olan piyasalara verilen kredi not ortalamasının yükselmesi uluslararası yatırımcıları söz konusu piyasalara yönelten bir başka etken olmuştur. Gelişmekte olan piyasaların ABD devlet kağıtlarına göre getirisini ölçen EMBI+ endeksi, tarihinin en düşük seviyesinde gerçekleşmiştir (Grafik 1.1.1).
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
G R A F İK 1.1.1
S E Ç İL M İŞ ÜLKE G E T İR İ F A R K L A R I (baz pu an )
Brezilya 1600
Meksika, Rusya
500
c o co CO c o co co co co co co CO CO CO
o o o o o o o o o o o o o
o o o o o o o o o o o o o
CNJ 04 «N CNİ Csl CNİ CNJ CM CNJ CM CM CM CM
T—■ c o ûr> c ö r^ cö CT> Ö CNİ
o o o o o o o o o O t— T— T "
■Brezilya ■Meksika - Rusya
Kaynak: JPM organ.
2002 yılında son beş yılın en büyük düşüşünü yaşayan gelişmiş ülkeler hisse senedi piyasaları, 2003 yılında şirket kazançlarının artması ve bilançolarının güçlenmesi sonucu yıl genelinde yükselme eğiliminde olmuştur (Grafik 1.1.2).
Gelişmekte olan ülkeler hisse senedi fiyat endeksi de söz konusu eğilimi yansıtmıştır. Ana fınansal merkezlerindeki bankaların bilanço yapıları 2003 yılında iyileşmiştir. 2001 ve 20 0 2 ’deki durgun ekonomik ortamın A vrupa'daki bankacılık sektörü üzerinde yarattığı olumsuz etkiler, söz konusu bankaların maliyet düşürücü politikalar izlemesi ve kredi taleplerindeki artış sayesinde aşılmıştır.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
ABD ekonomisinin enflasyonist baskı olmadan canlanm a eğilimine girmesi, yıl boyunca düşük faiz politikasının devamını sağlayan önemli etken olmuştur.
G R A F İK 1.1.2
H İS S E S E N E D İ FİYA T E N D E K S L E R İ
CM CNİ CNİ
O O O
O O O
CN CM CM
cö ur> n:
o o o
Gelişmiş Ülkeler (sol) ■Gelişmekte Olan Ülkeler (sağ)
Kaynak: JPM organ.
Döviz piyasaları incelendiğinde, ABD dolarının belli başlı para birimleri karşısında değer kaybettiği görülmektedir (Grafik 1.1.3). A B D M erkez Bankası F E D ’in ekonomiyi canlandırmak için faiz oranlarını düşük seviyelerde tutması ve Avrupa M erkez Bankası’nın söz konusu düşük faiz politikasına cevap vermemesi sonucu, A B D doları Euro karşısında ortalama olarak yüzde 19,7 oranında değer kaybetmiştir. A B D ekonomisinin enflasyonist baskı olmadan canlanma eğilimine girmesi ve cari işlemler dengesinin rekor seviyelerde açık vermesi, yıl boyunca düşük faiz politikasının devamını sağlayan önemli etkenler olmuştur.
G R A F İK 1.1.3 Ç A P R A Z K U R L A R
USD/Japon Yeni (sol) •USD/EURO (sağ) •USD/Sterlin (sağ)
Kaynak: TCMB.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
TABLO 1.2.1
F İN A N S A L H E SA P L A R a>
(M ilyar A B D doları)
2000 2001 2002 2003(2)
Gelişmekte Olan Ülkeler -37,4 -9,8 -69,7 -77,5
N et Sermaye Akımları 23,9 72,5 63,0 108,8
Özel 22,9 29,1 38,7 82,8
Resmi 1,0 43,4 24,3 26,0
Rezerv V arlık lar(3) -61,3 -82,3 -132,7 -186,3
Afrika -7,8 -3,9 1,3 -0,9
N et Sermaye Akımları 5,3 8,7 8.5 12,9
Özel 0,2 5,2 5,0 8,1
Resmi 5,1 3,5 3,5 4,8
Rezerv V arlık lar(3) -13,1 -12,6 -7,2 -13,8
Gelişmekte Olan Asya -20,0 -27,7 -68,2 -52,2
N et Sermaye Akımları -2,5 34,2 44,7 68,4
Özel -14,2 28.3 39,0 60,9
Resmi 11,7 5,9 5,7 7,5
Rezerv Varlıklar (3) -17,5 -61,9 -112,9 -120.6
Orta Doğu ve Türkiye -51,8 -32,6 -22,4 -36,4
N et Sermaye Akımları -23,9 -23,6 -11,6 -13,5
Özel -18,3 -34,2 -13,2 -14,5
Resmi -5,6 10,6 1,6 1,0
Rezerv V arlık lar(3) -27,9 -9,0 -10,8 -22,9
Batı Yarım Küre 42,3 54,3 19,6 12,0
N et Sermaye Akımları 45,1 53,2 21,4 41,0
Özel 55,3 29.8 7.8 28,3
Resmi -10,2 23,4 13,6 12,7
Rezerv V arlık lar<3) -2,8 1,1 -1,8 -29,0
AB'ye Aday Ülkeler -18,5 -7,4 -1,6 -1,3
Net Sermaye Akımları 5,2 10,4 23,7 28,5
Özel 9,0 16,0 25,6 31,2
Resmi -3,8 -5,6 -1,9 -2,7
Rezerv V arlık lar<3) -23,7 -17,8 -25,4 -29,8
Kaynak: IMF "World Economic Outlook", Eylül 2003.
(1) Ülkemizde de uygulanan IMF Ödemeler Dengesi El Kitabı (1993) standart sunum una göre hazırlanmıştır.
(2) IMF Tahmini.
(3) (- ) işareti artışı göstermektedir.
2003 yılında gelişmekte olan ülkelerde portföy yatırımı kaynaklı sermaye çıkışı gözlenirken, Asya ülkeleri başta olmak üzere doğrudan yabancı yatırım kaynaklı sermaye girişi olmuştur. Sermaye girişlerinin önemli bölümü özel kesim kaynaklı olurken, resmi sermaye girişi sınırlı düzeyde kalmıştır (Tablo 1.2.1). Bu çerçevede gelişmekte olan ülkelerin toplam rezervlerinin 186 milyar A B D doları artış gösterdiği tahmin edilmektedir.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
2003 yılında dünyada toplam doğrudan yabancı yatırımlar 653 milyar ABD doları olarak
gerçekleşmiştir.
TABLO 1.2.2
D O Ğ R U D A N YA B A N C I YATIR IM LA R (M ilyar A B D doları)
2001 2002 2003(,)
TOPLAM 823,8 651,2 653,1
GELİŞM İŞ EKONOM İLER 589.4 460,3 467,0
A vrupa Birliği 389,4 374,4 341,8
Fransa 55,2 51,5 36,4
Almanya 33,9 38,0 36.3
İngiltere 62,0 24,9 23,9
Avustralya 4,0 14,0 10,0
K anada 28.8 20,6 11,1
Japonya 6,2 9,3 7,5
Am erika Birleşik Devletleri 144,0 30,0 86.6
GELİŞM EK TE OLAN EKONOM İLER 209,4 162,1 155,7
Afrika 18,8 11,0 14,4
Latin Amerika ve K arayipler 83,7 56.0 42,3
Arjantin 3,2 1,0 -0,3
Brezilya 22,5 16,6 9,1
Şili 4,5 1,6 3,1
M eksika 25,3 13,6 10,4
Asya ve Pasifik 106,9 95,1 99,0
Çin(2) 46,8 52,7 53,5
Hong Kong 23,8 13,7 14,3
AB'ye Aday Ü lkeler ve Rusya 25,0 28,7 30,3
Çek Cumhuriyeti 5,6 9,3 5,6
Polonya 5,7 4,1 4,1
Rusya 2,5 2.4 5,2
Kaynak: UNCTAD.
(1 )U N C T A D tahmini. 2003 tahm inleri 109 ülke için mevcut aylık veya üç aylık verilerin yıllıklandırılması suretiyle yapılmıştır.
(2) Çin Ticaret Bakanlığı tarafından açıklanan 2003 yılı verisidir.
2003 yılında dünyada toplam doğrudan yabancı yatırımlar, bir önceki seneye göre değişmemiş, 653 milyar ABD doları olarak gerçekleşmiştir (Tablo 1.2.2).
2002 ve 2003 yıllarındaki doğrudan yabancı yatırımlar, 2000 ve 2001 yıllarındaki gerçekleşmelerin (sırasıyla 1,4 trilyon ve 824 milyar A B D doları) gerisinde kalmıştır
Gelişmekte olan ülkelere 2003 yılında yönelen doğrudan yabancı yatırımların 2002 yılına göre düşüş gösterdiği tahmin edilmektedir. Bu düşüşteki en büyük etkenin Latin Amerika ülkelerine olan doğrudan yatırımların yüzde 24,4 oranında azalması olduğu göze çarpmaktadır.
Türkiye Cumhuriyet M erkez Bankası
2003 yılında Asya ülkelerine yapılan doğrudan yabancı yatırımların dünya geneli içindeki payı artmıştır. Doğrudan yabancı yatırımların söz konusu ülkelerde 2002 yılına göre artış kaydettiği tahmin edilmektedir. Ç in 'e yapılan doğrudan yatırımlar, 2003 yılında tarihi değeri olan 53,5 milyar ABD dolarına ulaşmıştır.
Bölgedeki yüksek oranlı büyüme, düşük işçilik maliyetleri, bölgedeki geniş pazar olanakları ve çok uluslu şirketlerin harcamalarındaki büyüme, söz konusu ülkelere olan doğrudan yabancı yatırımları arttıran faktörler olmuştur.
Türkiye Cumhuriyet M erkez Bankası
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
II
TÜRKİYE EKONOMİSİNDEKİ GELİŞMELER
G İR İŞ
2001 yılındaki ekonomik daralmanın ardından Türkiye ekonomisi, 2002 yılında yeniden büyüme sürecine girmiştir. 2002 yılının ikinci yarısında yaşanan siyasi belirsizlikler ve Kasım ayında gerçekleşen erken seçime rağmen, büyüme hızı beklentilerin oldukça üstüne çıkarak yüzde 7.8"e ulaşmış, tüketici fiyatları artış hızı ise yıl sonu hedefinin altında gerçekleşerek yüzde 29.7’ye gerilemiştir.
Yaşanan siyasi belirsizliğin ekonomik programın kararlılıkla uygulanmasında ekonomik bir kesintiye yol açmaması ve tlyat istikrarı odaklı para politikası uygulamasına devam edilmesi, enflasyonda önemli ölçüde bir gerilemeyi ve diğer olumlu makroekonomik gelişmeleri beraberinde getirmiştir.
2003 yılı ekonomik programının temel amaçları enflasyonla mücadele, borç yükünün azaltılması ve sürdürülebilir hızlı büyüme olarak belirlenmiştir. Bu çerçevede büyüme hızı yüzde 5 olarak öngörülmüş, yıl sonu enflasyon hedefi ise yüzde 20 olarak saptanmıştır. Yeni kurulan Hükümetin göreve başlamasının ardından iç siyasi belirsizliğin bir ölçüde azalmasına karşın, 2003 yılının Mart ayında İrak operasyonuna ilişkin belirsizlikler ve Hükümetin ekonomi politikalarına ilişkin tereddütler fınansal piyasalarda dalgalanmaya yol açmıştır.
Bu dönemde, olumsuz dış gelişmelere bağlı olarak yükselen uluslararası ham petrol fiyatları ve Türk lirasının değer kaybetmesi maliyetleri artırmıştır. Bu gelişmelerin sonucunda, 2003 yılının Şubat-Nisan döneminde tarım ve gıda fiyatlarındaki mevsimsel etkileri de aşan hızlanma, aylık enflasyon oranlarında beklentilerin üzerinde artışa neden olmuştur.
Nisan ayında Irak operasyonunun sona ermesi, bütçe performansındaki olumlu gelişmeler, Uluslararası Para Fonu ile yürütülen dördüncü gözden geçirmenin tamamlanması ve yaşanan dışsal şokun uzun dönemde enflasyondaki düşüş eğilimini etkilemeyeceği öngörüsü, piyasalardaki belirsizlikleri önemli ölçüde azaltmıştır. Temel politika aracı olan kısa vadeli faiz oranlarını, enflasyonu etkileyen değişkenlerin gelecek dönemlerdeki olası hareketlerini çeşitli senaryolar çerçevesinde analiz ederek belirleyen Merkez Bankası, faiz oranlarını Nisan ayından itibaren altı kez indirmiştir. Ekonomik programın uzun vadeli bir bakış
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
açısıyla ve kararlılıkla uygulanmaya devam edileceği, mali disiplin ve yapısal reformlardan sapma olmayacağı gözlemiyle hareket ederek. Ocak ayında yüzde 44 seviyesinde bulunan gecelik borçlanma faiz oranı, Nisan-Ekim döneminde aşamalı olarak azaltılarak yüzde 26 seviyesine çekilmiştir.
Büyük ölçüde Irak Savaşı kaynaklı belirsizliklerin ortadan kalkarak güven ortamının yeniden oluşmasının olumlu etkileri, Nisan ayından itibaren iç borçlanma faiz oranları, döviz kurları ve enflasyon bekleyişleri üzerinde belirgin bir şekilde gözlenmiştir. Maıt ayında yüzde 59,9'a ulaşan Hazine iç borçlanma faiz oranları yıl sonunda yüzde 2 7,9'a gerilemiş, Türk lirası döviz kuru sepeti (1 ABD doları + 0,77 Euro) karşısında yıl sonu itibariyla yüzde 7 değer kazanmıştır.
Yılın ilk beş aylık döneminde yıl sonu hedefiyle uyumlu patikanın üzerinde yükselen tüketici fiyatları enflasyonu ise Haziran ayından itibaren hedefe hızla yaklaşmaya başlamış ve 2002 yılının ardından 2003 yılında da hedefin altında gerçekleşmiştir. Tüketici fiyatları enflasyonu yüzde 20 olan hedefin 1.6 puan altında kalarak, 2003 yılı sonunda yüzde 18,4'e gerilemiştir. 2002 yılında yüzde 30,8 olan toptan eşya fiyatları enflasyonu ise 2003 yılı sonunda yüzde 13,9'a gerilemiştir.
Enflasyondaki düşüşte birçok faktör rol oynamıştır. Bu faktörler, Türk lirasının yabancı paralar karşısında değer kazanması, reel ücretlerdeki gerileme ve verimlilik artışları sonucunda maliyet koşullarında meydana gelen iyileşme, gıda ve tarım fiyatlarında görülen yavaşlama, kamu kesiminde enflasyon hedefiyle büyük ölçüde uyumlu fiyatlama politikası izlenmesi ve iç talep baskısının olmayışı olarak sıralanabilir.
Öncelikle enflasyon hedefine yönelik olarak uygulanan tutarlı para politikaları ve mali disiplin, güven ortamının oluşmasına katkıda bulunarak borçlanmanın sürdürülebilirliğine ilişkin kaygıları azaltmış ve enflasyon beklentilerini düşürmüştür. Bu gelişmeler faizlerin düşmesine, Türk lirasının güçlenmesine katkıda bulunmuş, dolayısıyla enflasyonla mücadeleye maliyetler yönünden destek sağlamıştır. Mali ve parasal disiplin, aynı zamanda iç talebin kontrolsüz bir şekilde canlanmasına izin vermeyerek, enflasyon üzerinde talep yönlü bir baskı oluşmasını önlemiştir.
Gerek 2003 yılında oluşan olumlu koşulların gerçekleşmesine zemin hazırlayan, gerekse enflasyondaki düşüşe destek veren bütün bu gelişmeler, para ve maliye politikalarının ekonomik programın temel amaçlarıyla uyumlu bir şekilde yürütülmesi ve belirsizliklerin azalmasının bir ürünü olarak ortaya
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
çıkmıştır. 2002 yılında IMF tanımlı toplam kamıı kesimi faiz dışı fazlasının G S M H 'y e oranı yüzde 4,3 olarak gerçekleşmiştir. 2003 yılında izlenen sıkı maliye politikaları çerçevesinde bu oranın yüzde 6,5 olması hedeflenmiştir. Ayrıca, 2003 yılı sonunda IMF ile yürütülmekte olan program çerçevesinde belirlenen parasal performans kriteri ve gösterge niteliğindeki tüm hedeflere ulaşılmıştır.
Dış ve iç siyasi belirsizliklerin azalması ve uygulanan sıkı para ve maliye politikaları sonucunda finansal piyasalarda istikrarın sağlanması, 2003 yılı programında öngörülen ekonomik büyüme hızına ulaşılmasına elverişli bir zemin hazırlamıştır. İlk dokuz aylık döneme ilişkin verilere göre, reel GSM H yüzde 5.2, reel GSYİH ise yüzde 5.4 oranında artmıştır. Finansal piyasalardaki olumlu gelişmeler tüketici ve yatırımcı güvenine yansıyarak özel tüketim ve yatırım harcamalarının artmasını sağlamıştır. Stok birikimi 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde büyümeye pozitif katkı sağlarken, net ihracat bileşeninin ve uygulanan sıkı maliye politikaları sonucunda kamu harcamalarının büyümeye katkısı negatif olmuştur. İki yıl ardarda yaşanan yüksek hızlı büyümeye karşın işgücü piyasalarında yaşanan olumsuz gelişmeler, 2003 yılında devam etmiştir. 2003 yılının üçüncü üç aylık döneminde işsizlik oranı geçen yılın aynı dönemine göre 0,2 puan azalarak yüzde 9.4'e gerilemiştir. Ancak, bu durum daha çok işgücüne katılma oranındaki gerilemeden kaynaklanmış, istihdam edilen kişi sayısı geçen yılki düzeyinin altında gerçekleşmiştir. 2003 yılında reel ücretler de gerilemeye devam etmiştir. Bu durum 2003 yılında tüketim harcamalarındaki artışı sınırlamıştır. İç talep yetersizliği nedeniyle özel firmaların üretimlerini dış pazarlara yöneltmeleri mal ihracatının artmasına neden olmuştur. Ayrıca, imalat sanayiinde verimliliğin artması ve birim ücretlerin düşük bir seviyede olması ihracat artışının sağlanabilmesinde etkili olmuştur. Diğer taraftan, sanayi üretiminde gözlenen yüksek oranlı büyüme nedeniyle, başta ara malı ve yatırım malı olmak üzere, ithalat ihracattan daha yüksek oranda artmış ve 2003 yılında dış ticaret açığı büyümüştür. Ancak, 2002 yılına göre iyileşen hizmet gelirleri cari işlemler açığını kısıtlayıcı bir faktör olmuş ve 2003 yılı Ocak-Kasım döneminde 4,2 milyar ABD doları cari işlemler açığı oluşmuştur.
II.1. G E N E L D EN G E
Türkiye ekonomisi, 2001 yılında yaşanan daralmanın ardından, hızlı bir büyüme sürecine girmiş, bu çerçevede, Türkiye ekonomisi 2002 yılından sonra 2003 yılında da büyümeye devam etmiştir (Tablo II.1.1). Irak Savaşı’nın 2003 yılının Nisan ayında sona ermesiyle birlikte mali piyasalarda görülen istikrar ve ekonomik programın kararlılıkla uygulanmasıyla sağlanan güven ortamı ekonomideki büyümenin sürmesinde etkili olmuştur.
Ekonomideki büyümenin sürmesinde İrak Savaşı nın sona ermesiyle birlikte mali piyasalarda görülen istikrar ve ekonomik programın kararlılıkla uygulanmasıyla sağlanan giiven ortamı etkili olmuştur.
