Zihinsel Yetersizliği Olan Çocukların Eğitimi ve Görsel Sanatlar Dersinin Önem

Özürlüler konusundaki bilgi ve veri eksikliğini gidermek amacıyla Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Başkanlığı (DİE)ve Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı işbirliği ile “2002 Türkiye Özürlüler Araştırması”, 2002 yılı Aralık ayında gerçekleştirilmiştir. DİE tarafından gerçekleştirilen Türkiye Özürlüler Çalışması verilerine göre Türkiye genelinde 331,243 zihinsel engelli kişi olup, bunların 214,205’i eğitim çağı olan 29 yaş ve altında (% 65), 59,679 kişi ise eğitim ve yakın bakım çağı olan 9 yaş altındadır. Zihinsel yetersizliğe sahip bireylerin gereksinim duydukları özel

eğitim hizmetlerinden ve eğitimden yararlanabilmeleri için öncelikle tanılamaya dayalı olarak değerlendirilmeleri gereklidir. Özel eğitimde teşhis eğitimin ilk adımı ve temel dayanaklarından en önemlisidir. Tanılama sürecinde çocuğun zihinsel yetersizlik kategorisine, bir başka deyişle özel eğitime uygunluğuna bakılmaktadır. Bu amaçla nesnel, standart testler ve çeşitli ölçme araçları kullanılmaktadır. Türkiye’de bireylerin eğitsel değerlendirme ve tanılaması rehberlik ve araştırma merkezinde oluşturulan özel eğitim değerlendirme kurulu tarafından nesnel, standart testler ve bireyin özelliklerine uygun ölçme araçlarıyla yapılır. Yapılan değerlendirmeler sonucunda çocuğun “zihinsel yetersiz” tanısı alması durumunda, bireysel özellikleri ve eğitim gereksinimleri dikkate alınarak onun için en uygun eğitim ortamı kararlaştırılmakta ve ailenin de onayı alınarak çocuk bu ortama yerleştirilmektedir. Özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin öncelikle yetersizliği olmayan akranlarının devam ettiği sınıf olmak üzere, özel eğitim sınıfı, gündüzlü özel eğitim okulu/kurumu, yatılı özel eğitim okulu/kurumu gibi en az sınırlandırılmış ortamdan en çok sınırlandırılmış ortamda eğitimlerini sürdürmelerini

sağlayacak şekilde yerleştirilmelerine dikkat edilir. Yerleştirme, bireylerin yetersizlik türü ve derecesi, tüm gelişim ve akademik disiplin alanlarındaki performansı, eğitim ihtiyaçları ile ilgi ve istekleri doğrultusunda yapılır. Yerleştirme sonrasında çocuğun gelişimi izlenmektedir. Çocukların gelişimlerinin izlenmesine yönelik faaliyetler; özel eğitim hizmetleri kurulu, rehberlik ve araştırma merkezleri, okullar, kurumlar ve ailenin iş birliğiyle yürütülür. (Çağlar. 1979; Gürsel, 2007; MEB, 2006/ madde 7/2, madde12/a,b, madde 13/3).

Milli Eğitim Bakanlığı Özel eğitim ve rehberlik hizmetleri kılavuzunda (2008e), zihinsel yetersizliği olan bireylerin yararlandıkları, yetersizliğinin derecesi, yaşı, yeterlikleri ve eğitim performanslarına göre eğitim veren dört farklı eğitim kurumu şöyle açıklanmıştır.

İlköğretim Okulları: Zihinsel yetersizliği olan bireyler için açılan ilköğretim okullarına, 6-14 yaş arasındaki hafif düzeyde zihinsel yetersizliği olan bireyler devam etmekte ve bu okulu bitirenlere ilköğretim diploması verilmektedir. Bu okulu tamamlayanlar ortaöğretim kurumlarına, iş okullarına veya yaygın eğitim kurumlarına devam edebilmektedirler.

İş Okulları: İş okullarına, ilköğretimlerini tamamlayan ve 21 yaşından gün almamış orta düzeyde (eğitilebilir) zihinsel yetersizliği olan bireyler devam etmektedir. MEB Zihinsel Özürlü Çocukların Eğitim Uygulamaları Yönetmeliği’ne (Madde 4) göre "Eğitilebilir Çocuklar İş Okulu"’nun tanımı şöyledir; ilkokul mezunu olup, zekâ bölümü 45-75 arasında bulunan, bu sebeple üst öğrenime devam edemeyenlere uygun bir meslek veya işin temel becerilerini kazandırmayı amaçlayan, çıraklık seviyesinde, bir yılı hazırlık olmak üzere 4 yıl eğitim veren, gündüzlü ve yarım yatılı özel eğitim okullarıdır. Bu okullarda akademik bilgi yanında bireylere iş ve meslek eğitimi verilmekte, onların kendine yetebilen üretken bireyler olarak topluma katılmaları amaçlanmaktadır. İş okulunun öğrenim süresi dört yıl olup öğrenciler birinci yılın sonunda imkânlar dâhilinde bir iş yerine yerleştirilebilmektedirler. İşe yerleştirilemeyen öğrenciler ise okullarında hem akademik eğitim almakta hem de okulun atölyelerinde iş ve meslek eğitimlerine devam etmektedirler. Bu okulu tamamlayan öğrencilere ''İş Okulu Diploması'' verilmektedir. Bu diploma ortaöğretim diplomasına denk olmamakla birlikte işe yerleştirmelerde aynı hakları sağlamaktadır. Ancak, İş Okulu Diploması yüksek öğrenime devam hakkı sağlamamaktadır (MEB, 1992).

Eğitim ve Uygulama Okulları: Eğitim ve uygulama okullarına, 6-14 yaş arasındaki orta ve ağır derecede (öğretilebilir) zihinsel yetersizliği olan bireyler devam etmekte ve bu okulu tamamlayanlara ''Eğitim ve Uygulama Okulu Diploması'' verilmektedir. Bu diploma ilköğretim diplomasına denk değildir ve öğrencilere ortaöğretim kurumlarına devam etme hakkı sağlamaz. Bu okulları tamamlayan bireyler iş eğitim merkezlerine veya diğer yaygın eğitim kurumlarına devam edebilmektedirler.

İş Eğitim Merkezleri: Özel eğitim hizmetleri yönetmeliği’ne (MEB, 2006/madde 46/1) göre, zorunlu öğrenim çağı dışında kalan ve genel eğitim programlarından yararlanamayacak durumda olan özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin; temel yaşam becerilerini geliştirmek, topluma uyumlarını sağlamak ve iş ve mesleğe yönelik beceriler kazandırmak amacıyla farklı konu ve sürelerde meslek kurslarının düzenlendiği resmî ve özel yaygın eğitim kurumları açılır.

İş eğitim merkezlerine, zorunlu öğrenim çağı dışında kalan ve genel eğitim programlarından yararlanamayacak durumda olan orta ve ağır düzeyde zihinsel yetersizliği bulunan bireyler devam etmektedirler. Bu kurumlarda bireylere akademik bilgi ve becerilerin yanı sıra onlara iş ve mesleğe yönelik beceriler kazandırmayı amaçlayan programlar uygulanmaktadır. Farklı sürelerde ve farklı konularda kurs programlarının yer aldığı bu kurumlarda her kurs programını tamamlayan öğrenciye o kursu tamamladığını gösteren “İş Eğitim Merkezi Kurs Bitirme Belgesi” verilmektedir. Ancak, bu belge mesleki eğitim merkezlerince verilen belgeye denk değildir (MEB, 1992

Milli Eğitim Bakanlığı Özel Eğitim ve Rehberlik Hizmetleri Genel Müdürlüğü, özel eğitim okullarında uygulanacak programları ayrıca Talim Terbiye Kurulu Başkanlığı da bu programlarda (Talim ve Terbiye Kurulunun 17.09.2010 tarih ve 130 sayılı kararı gereğince Hafif Düzeyde Zihinsel Yetersizliği Olan Çocuklar İlköğretim Okulları, Eğitim ve Uygulama Okulu, İş Okulları haftalık ders çizelgelerine göre) 2010- 2011 eğitim- öğretim yılından itibaren uygulanacak olan eğitim programını ve görsel sanatlar eğitimi haftalık dersi saatlerini şöyle belirtilmiştir (Kaplan, 1996; MEB, 2005);

Hafif Düzeyde Zihinsel Yetersizliği Olan Çocuklar İlköğretim Okulları Eğitim Programı ve Resim İş (Görsel Sanatlar) Dersi:

Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği’ne (Madde 30-1/2); Özel eğitime ihtiyacı olan bireyler ilköğretimlerini, öncelikle kaynaştırma uygulamaları yoluyla akranları ile

bir arada sürdürebilecekleri gibi özel eğitime ihtiyacı olan bireyler için açılan ilköğretim okullarında da sürdürebilirler. Hafif düzeyde zihinsel yetersizliği olan çocuklar içinde kaynaştırma yoluyla eğitim önceliklidir. Ancak ilköğretim programlarının amaçlarını gerçekleştirecek durumda olmayan bireyler ise eğitimlerini, gelişim alanlarındaki performans düzeylerine göre hazırlanmış eğitim programlarının uygulandığı özel eğitim okul ve kurumlarında sürdürürler. Hafif düzeyde zihinsel yetersizliği olan çocuklar için açılan ilköğretim okullarında ve ilköğretim okulları bünyesinde bu çocuklar için açılan özel eğitim sınıflarında 2008-2009 öğretim yılından itibaren yetersizliği olmayan çocuklar için hazırlanan ilköğretim ders öğretim programları uygulanmaktadır. Hafif düzeyde zihinsel yetersizliği olan çocuklar eğitilebilir çocuklardır. Eğitilebilir terimi bu gruba giren çocukların okuma, yazma, matematik gibi temel derslerdeki akademik becerileri öğrenebileceklerini açıklamaktadır. Yani bu çocukların özel eğitim imkânlarıyla normal ilkokul programlarından yararlanabileceklerini göstermektedir. Bu okullarda görsel sanatlar dersi 1.2.3.4.5.6.7. ve 8. sınıflarda haftada 2 ders saati olarak uygulanmakta, ayrıca seçmeli ders (sanat etkinlikleri dersi) olarak da 6. 7. ve 8. sınıflarda haftada 1 ders saati olarak uygulanmaktadır (MEB,2006).

İş Okulu Eğitim Programı ve Resim İş (Görsel Sanatlar) Dersi:

Milli Eğitim Bakanlığı (2005) tarafından yayınlanan İş okulu eğitim programına göre; Bu program, ilköğretimlerini tamamlayan orta düzeyde zihinsel öğrenme yetersizliği (eğitilebilir) olanlar veya ilköğretimlerini tamamlayıp genel ve mesleki orta öğretim programlarına devam edemeyecek özel eğitim gerektiren bireylerin gelişim alanlarına ait özellikler dikkate alınarak hazırlanmıştır.

Özel eğitim hizmetleri yönetmeliği (Tebliğler Dergisi: Haziran 2006/2585Ek)’ne göre (Madde 45-2/a,c,ç,e,n); İş okullarında akademik bilgi ve becerilerin yanında iş eğitimi uygulamalarının da yer aldığı eğitim programı uygulanmaktadır ve sınıf mevcutları en fazla 10 kişiden oluşmaktadır. İş okullarında dersler görme, işitme ve zihinsel engelliler sınıf öğretmenleri tarafından okutulmaktadır ancak beden eğitimi, görsel sanatlar, müzik dersleri ile atölye laboratuar dersleri alan öğretmenleri tarafından okutulabilir. Alan öğretmeni tarafından okutulan derslere sınıf öğretmeni de katılmaktadır. Programın süresi dört yıldır ve programın birinci sınıfında bireylere akademik bilgi ve beceriler ile uygulamalı iş eğitimi yoluyla atölyelerde gerekli olan temel bilgi ve beceriler kazandırılmaktadır. İkinci, üçüncü ve dördüncü sınıflarda ise

akademik bilgi ve becerilerin kazandırıldığı dersler ile uygulamalı atölye dersleri verilmektedir. Programı tamamlayamayan bireyler, yaygın eğitim programlarına, işe ve mesleğe yönlendirilmektedirler.

İş okullarında (resim iş) görsel sanatlar dersi 1. sınıflarda 2 ders saati, 2,3 ve 4. sınıf işyerinde çalışamayacak durumda olanlarda 2 ders saatidir. Ancak 2,3 ve 4. sınıf işe yerleştirilenler ile uygulama atölyesinde çalışanlar görsel sanatlar dersini almamaktadır. Resim iş dersi öğretim programı konuları hazırlık sınıfında olan ve işe yerleştirilemeyen 1,2 ve 3. sınıf öğrencileriyle işlenecek şekilde düzenlenmiştir( MEB, 2005).

İş Okulu Eğitim Programı’na (2005;111) göre Resim iş dersinin genel amaçları şöyledir;

1. Resim iş dersi ile temel iş alışkanlıkları kazanır.

2. Başkaları ile iş birliği içinde plânlı çalışma alışkanlığı kazanır.

3. Çevre ile ilgili gözlemlerini, duygu ve düşüncelerini resim iş çalışmalarıyla anlatma becerisi kazanır.

4. Sanatsal yaratıcılığını geliştirir.

5. Çevresindeki sanat eserlerini ve doğal güzellikleri tanıyarak bunları koruma bilinci geliştirir.

Eğitim ve Uygulama Okulu Eğitim Programı ve Resim İş (Görsel Sanatlar) Dersi:

Bu program; eğitim uygulama okullarında eğitim gören ilköğretim çağındaki ağır düzeyde öğrenme yetersizliği olan çocukların gelişim alanlarına ait özellikler dikkate alınarak hazırlanmıştır. Dünya Sağlık Örgütünün verilerine göre; ağır düzeyde zihinsel öğrenme yetersizliği (öğretilebilir) olarak adlandırılan ve ciddi biçimde konuşma ve dil gelişimi güçlüğü, sosyal, duygusal veya davranış problemleri ile temel öz bakım becerilerini öğrenmede gecikme gösteren öğrenciler genel nüfusun %0,3'ünü oluşturmaktadırlar. Programda, bağımsız yaşam becerileri ile temel akademik becerilere yer verilmiştir. Öğrenciyi merkez alan bir yaklaşımla hazırlanan bu program, ağır düzeyde öğrenme yetersizliği olan çocuklara eğitim vermek üzere açılan Eğitim Uygulama Okullarında uygulanmaktadır (MEB, 2002).

Bu programa göre görsel sanatlar dersi; 1, 2 ve 6. sınıflarda 3 ders saati diğer sınıflarda (3,4,5,7,8. sınıflarda) haftada 2 ders saati olarak uygulanmaktadır.

Eğitim ve Uygulama Okulu Eğitim Programı’na (2002) göre;

 Resim iş dersi plânlanırken çocukların gelişim özellikleri, bireysel yeterlilikleri ve bu evreler dikkate alınmalıdır.

 Programda yer alan resim iş konuları ile çocukların yazı yazma ve diğer disiplin alanlarındaki amaçlara ulaşmada gereken becerileri kazanmalarına önem verilmiştir. Resim iş becerileri ile çocukların, dikkatlerini bir işe yoğunlaştırmaları, el göz koordinasyonunu geliştirmeleri, küçük kas becerileri ile fiziksel ve duygusal yönden gelişmeleri sağlanabilmektedir. Ayrıca, bu dersle ilgili etkinliklerle çocuklar sorumluluk alma, arkadaşlarıyla iş birliği yapma ve yardımlaşma alışkanlığı kazanırlar. Yine bu etkinliklerle, çocukların çalışmalarının olumlu sonuçlarını görmeleri özgüvenlerini artırır.

 Öğretmen etkinlikleri plânlarken kolaydan zora, basitten karmaşığa doğru bir yol izlemelidir.

 Resim iş dersinde etkinliklerle ilgili ortam düzenlemesinin yapılması, araç gereçlerin etkinliği ve çocukların özelliğine uygun olması, çocukların etkinlikleri başarıyla tamamlamalarını sağlar.

Bu programa göre Resim iş dersinin genel amaçları şöyledir; Bu programı başarıyla tamamlayan her öğrenci;

1. Resim iş çalışmalarında temel iş alışkanlıkları kazanır.

2. Çeşitli araç gereçleri uygun ve ekonomik şekilde kullanma alışkanlığı kazanır. 3. Yeni ürünler ortaya çıkararak etkin olma alışkanlığı kazanır.

4. Boş zamanlarını yararlı ve zevkli bir şekilde geçirmesini sağlayacak alışkanlıklar kazanır.

5. Çalışmaları sonucunda ürettikleriyle kendine güven duygusunu geliştirir. 6. Küçük kasları ile el göz koordinasyonunu geliştirir.

7. Çevre ile ilgili gözlemlerini, izlenimlerini, duygularını ve düşüncelerini resim iş çalışmalarıyla yansıtır.

8. Renk çalışmaları ile doğadaki renklerin farkına varır. 9. İş birliği içinde çalışmayı alışkanlık hâline getirir.

İş Eğitim Merkezlerinde, Eğitim Uygulama Okulunu bitiren veya zorunlu eğitim çağı dışında kalan zihinsel öğrenme yetersizliği olanlar veya genel eğitim programlarından yararlanamayan özel eğitim gerektiren bireyler için farklı konu ve sürelerde meslek kursları düzenlenmektedir. Bu merkezler, ağır düzeyde öğrenme yetersizliği olan çocuklara, gelişim seviyelerine uygun, ilgi ve yetenekleri yönünde, toplumda yapabilecekleri bir iş ve mesleğin temel becerilerini kazanmaları yönünde bilgi beceri ve davranış edinmeleri sağlamak amacıyla kurulmuştur (MEB, 2005)

Özel eğitim hizmetleri yönetmeliği (2006, madde46-2/a,c,ç,d)’ne göre; İş eğitim merkezlerinde akademik bilgi ve becerilerin yanında iş eğitimi uygulamalarının da yer aldığı eğitim programı uygulanmaktadır ve bir kurs programı en az beş kursiyer olması durumunda açılır. Bu kurumlarda sınıf mevcutları en fazla 10 kişiden oluşur. Aynı kurs programına devam edecek kursiyer sayısı 10 kişiden fazla olduğunda kursiyerlerin yaş, bireysel ve gelişim özellikleri ile yeterlilikleri dikkate alınarak birden fazla sınıf oluşturulabilir. Bu kurumlarda dersler görme, işitme ve zihinsel engelliler sınıf öğretmenleri tarafından okutulur. Ancak beden eğitimi, görsel sanatlar, müzik dersleri ile atölye laboratuar dersleri alan öğretmenleri tarafından okutulabilir. Alan öğretmeni tarafından okutulan derslere sınıf öğretmeni de katılır. Milli Eğitim Bakanlığı Zihinsel Engelliler İş Eğitim Merkezi Yönergesine (madde 17)’ne göre; Öğretim programları, iş eğitim merkezi tarafından hazırlanır. Pratik çalışmalar iş yerinde yapılacaksa iş eğitim merkezi ile iş yeri arasında işbirliği yapılarak hazırlanır. Programların hazırlanmasında kursların amacı, süresi, çevrenin imkân ve şartları dikkate alınır. Programlar valiliğin onayından sonra uygulanır ve bakanlıkta ilgili daire başkanlığına bilgi verilir.

Bu merkezlerde verilen kurslarda öğrencilere işlevsel akademik becerilerin (Okuma-Yazma, Matematik, Hayat Bilgisi, Dil ve Konuşma Gelişimi, Toplumsal Uyum Becerileri) geliştirilmesi yönündeki çalışmalara yer verilebileceği gibi motor ve diğer becerilerin (Resim-İş, Müzik, Beden Eğitimi, Drama, Eğitici Oyunlar) geliştirilmesi yönündeki çalışmalara yer verilebilir. Galoş yapımı, takı çalışması, ahşap boyama, seramik çalışmaları, pul boncuk işleri, ağaç işleri... gibi etkinlikler de yapılabilmektedir. Özel gereksinimli (zihin engelli, görme engelli, işitme engelli, ortopedik engelli, üstün zekâlı, … vb.) bireyler için görsel sanatlar eğitimi (özel görsel sanatlar eğitimi), özel gereksinimli bireyin var olan bilme ve yapabilme düzeyini (performansını) daha iyi bir konuma getirebilmek için; bireyin mevcut ihtiyaçları göz önünde bulundurularak oluşturulmuş görsel sanatlar içerikli, sistemli uygulamalar dizisi şeklinde

yorumlanmaktadır. Zihinsel öğrenme yetersizliği olan çocuklar için görsel sanatlar dersi (resim-iş) çalışmaları duygusal açıdan rahatlatıcı ve değişik el becerileri kazandıran uğraşlardır. Görsel sanatlar eğitimi zihinsel engelli bireyin; başarı ve başarı duygusunu tatması, güven ve cesaretinin artırılması, sosyal yaşama uyum sağlanması, el-göz ve el- göz-beyin koordinasyonun sağlanması, duygusal yapısının geliştirilmesi ve düzenlenmesi, ifade gücünün geliştirilmesi, algılama yapısının arttırılması, büyük ve küçük kas becerilerinin arttırılması, yaratıcılık oluşumunun geliştirilmesi ve diğer akademik alanlardaki bilgi ve becerilerinin öğretiminin veya genellemesinin yapılabilmesi için gereklidir. Bununla birlikte; bu çocuklarda görsel sanatlar eğitimi, algılama ve zihinde canlandırma becerilerinin edinimine ve başarı duygusunun somut olarak yaşanmasına da katkı yapmaktadır. Serbest resim faaliyetlerinde çocuğun çizgiyi kullanış biçimi, resimdeki kompozisyon ve kullanılan renkler anlamlıdır. Çünkü “resim” yaparken kendini özgür bir “oyun” ortamında hissettiğinden tüm davranışları doğaldır. Çocuk, resim yaparken bilinçaltını dışarıya yansıtma amacı taşımaz. Böyle bir sonuç farkında olmadan meydana gelir. Ayrıca çocuk imgelerle düşünmede estetik yönünü, kavramlarla düşünmede soyutlama yeteneğini geliştirebilir. Sanat eğitiminin temelinde de öğrenciyi gözle düşünmeye alıştırmak, doğaya, olaylara ve yaşama bilinçle bakmayı öğretmek ana unsur olarak kabul edilmektedir. Gelişimsel gözle çocukların resimlerini anlamak sadece değerlendirme için önemli bir bilgiyi sağlamakla kalmaz, aynı zamanda, etkin müdahaleler yaratmak için başlangıç oluşturur (Çelik, 2009; Dikmen ve Emir, 1986; Grenfell, 1997; Işık, 2003; Molchiodi, 2005; Özbey, 2009; Polloway ve Patton, 1997; Salderay, 2003; Salderay, 2008; Yazkaç, 2001: 32).