Vadeli İşlem Sözleşmelerinde Taraflar

Vadeli işlem sözleşmelerinde taraflar ya da işlem yapan yatırımcı tipleri;

a) Arbitraj veya arbitraj yapanlar, b) Tüccarlar,

c) Riskten korunanlar, d) Spekülatörler

şeklinde dört temel alt grupta incelenebilmektedir^36,37. 3.3.1. Arbitraj ve arbitraj yapanlar

Belirli bir menkul kıymetin, aynı anda farklı piyasalarda ya da aynı piyasada farklı anlarda alım-satım yolu ile ortaya çıkabilecek fiyat farklarından yararlanma işlemidir. Bu iki tür arbitraj sırasıyla; piyasa arbitrajı ve zaman arbitrajı şeklinde adlandırılmaktadır. Piyasa arbitrajı işlemlerinde, iletişim araçlarının hızlı ve yaygınlığı nedeniyle, fiyatlar homojenleşmekte ve kâr marjları düşmektedir. Böylece; piyasalarda gerçekçi fiyat oluşumu sağlanmaktadır.Etkin piyasalarda arbitrajcıların, risksiz kâr elde etme olanakları sınırlıdır.Arbitrajdan iki farklı türde yararlanılabilmektedir. Bunlar sırasıyla; satın al ve taşı stratejisi, diğeri ise açığa sat ve vade sonunda pozisyon kapama stratejisidir. Zaman arbitrajı ise, spekülatörlerin önemli bir faaliyetidir. Vadeli işlem borsalarında işlem yapanlar; riskten korunmak isteyenler ya da spekülatörlerdir. Oysa gerçek alım-satış işlemleri, daha çok spot piyasalarda yer almaktadır³⁸.

3.3.2. Tüccarlar

Tüccarlar; spekülatörlerin önemli bir kesimidir. Kısa süreli fiyat değişimlerinden kâr sağlamayı amaçlamaktadırlar. Vadeli işlem piyasasında (VİP), alış ve satış fiyatları

36 SPK, a.g.e., s. 18-23.

37 Ceylan, Finansal Teknikler, a.g.e., s. 222.

38 TOBB, TOBB Ekonomik Raporu, 51. Genel Kurul, Ankara, 1995, s. 8–20.

arasındaki farkın açılmasını önleyerek, önemli bir fonksiyon üstlenmektedirler.

Tüccarlar; yaptıkları ithalat ve ihracat ile ilgili riskleri ortadan kaldırmak veya minimize etmek için, vadeli işlemleri sıklıkla kullanmaktadırlar. Böylelikle geleceğe yönelik belli bir tarihteki ödeme ve tahsilâtla ilgili kur riskini ortadan kaldırmaya çalışmaktadırlar.

3.3.3. Riskten korunanlar

Vadeli işlem piyasasının temel amacı, yatırımcıların nakit piyasalarda karşılaştıkları fiyat değişim risklerini, bu riskleri üstlenerek kâr amacı güden spekülatörler üzerine aktarmaktır. Spekülatörler de, riskten korunmak isteyenlerin risklerini kâr elde etmek amacıyla üstlenmekte ve bir anlamda risk yöneticisi rolü oynamaktadırlar. Riskten korunmak isteyen yatırımcılar; spot piyasalarda fiyatların yükselmesinden korunmak için vadeli işlem sözleşmesine alıcı (uzun pozisyon taraf) , düşmesinden korunmak için de vadeli işlem sözleşmesine satıcı (kısa pozisyon taraf) olarak girmektedirler³⁹. Fiyat değişimlerinden korunmak isteyenlerin amacı kâr elde etmek değil, olası zarar riskini minimum düzeye indirgemektir.

Portföy yöneticisinin amacı, çeşitli finansal varlıkların kombinasyonu durumundaki portföyün performansını arttırmak, üstlendiği riski azaltmak veya portföy çeşitlendirmesine gitmek için, portföydeki hisse senedini spot piyasada satmak yerine, endeks üzerine vadeli işlem sözleşmesi satmaktır. Bu durumda, piyasa fiyatında bir düşme yaşanırsa, vadeli piyasada elde edilen kazanç, hisse senetleri piyasasındaki zararı karşılamaktadır. Vadeli işlem sözleşmesinde, riskten korunma işlemleri genel olarak iki şekilde gerçekleştirilmektedir. Bunlardan birincisi, alıcı taraf olarak korunma (long hedge) ve diğeri de satıcı taraf olarak korunmadır (short hedge). Vadeli işlemler sözleşmesinde, alıcı taraf olarak korunma işlemlerinde gözetilen temel amaç;

sözleşmenin satın alınma fiyatını sabitleyerek, gelecekte alınması planlanan mal veya finansal türev aracını, fiyat artışlarına karşı korumaktır.

Vadeli işlem sözleşmelerinde satıcı tarafın amacı, eldeki finansal varlığın gelecek dönemdeki cari değerini korumaktır. Bu temel amaca yönelik olarak, bu tür

39 Ceylan, Ali, - Korkmaz, Turhan, Borsada Uygulamalı Portföy Yönetimi, 3. Baskı, Ekin Kitabevi, Bursa, 1998, s. 85–86.

piyasalarda sıklıkla karşılaşılabilen başlıca işlem türleri aşağıda açıklanmaktadır.

1) Elinde portföy bulunduran kişi, fiyat düşüşüne karşı portföyün cari değerini korumak için, futures sözleşmelerinde satıcı taraf sıfatıyla, opsiyon piyasasında satım opsiyonu (put option) alması gerekmektedir.

2) Satışı henüz tamamlanmamış yeni borç veya hisse senedi ihracında, kişi veya kuruluş, vadeli işlem sözleşmesinde satıcı taraf olarak, faiz oranları veya hisse senedi fiyatlarındaki olası değişikliğin yaratacağı olumsuz etkiyi azaltabilmektedir.

3) Portföy yöneticisi; dar hacimli bir piyasada ve büyük tutarda menkul kıymet arzı karşısında, tamamının satışı uzun süre alacağından, olası fiyat düşmelerine karşı korunmak istemektedir. Böylece; uygun bir vadeli işlem sözleşmesinde, satıcı taraf konumunu alarak, portföyün likiditesini arttırmaktadır.^40,41.

4) Bazı durumlarda, finansal türev araçları alımıyla, kredi karşılığında borçlanarak finansal kaynak sağlanabilmektedir. Böylece; karşılaşılabilecek daha yüksek faiz oranlarına karşı, vadeli işlem sözleşmesi satışıyla gerekli korunma da olanaklı olabilmektedir⁴².

Riskten korunan kişi ve kuruluşlara, risk sıfırlayıcılar (hedgers) adı verilmektedir. Riskten korunma işlemlerinden bir diğeri çapraz korunma’dır. Çapraz korunmada temel ilke; fiyatındaki olumsuz değişimlerden korumak istenen ürün için uygun vadeli işlem sözleşmesi aranırken, diğer bir yöntem de eldeki spot portföy ile en yüksek fiyat korelasyonuna sahip vadeli işlem sözleşmesinin seçilmesi ve uygulanmasıdır⁴³. Çapraz korunma türü risk karşısında; aralarındaki fiyat korelasyon katsayısı (r), 0.9≤ r ≤1.0 değişimiyle oldukça yüksek ve ikame mallar nitelikli örneğin arpa ve buğday gibi tarımsal ürünler üzerine de vadeli işlemler uygulanabilmektedir^44,45.

40 Kırım, Arman, “Forward Döviz ve Faiz Piyasaları”, Bankacılık Dergisi, (Nisan 1992), s. 37–38.

41 Karslı, Muharrem, Sermaye Piyasası, Borsa Menkul Kıymetler, Kıral Matbaası, İstanbul, 1989, s. 207.

42 SPK, a.g.e., s. 23-24.

43 Akgüç, Öztin, Finansal Yönetim, 5.Basım, Avcıol Matbaası, İstanbul, 1989, s. 631.

44 Bursal, Nasuhi., “Yeni Finansal Araçların Muhasebe Sorunları”, Bankacılar Dergisi, (Temmuz 1992), s. 57-65.

45 Kırım, Arman, “Gelecek (Futures ) Piyasaları”, Bankacılık Dergisi, (Ekim 1990), s. 30–32.

3.3.4. Spekülatörler

Vadeli işlem piyasalarının önemli unsurlarından biri de spekülatörlerdir. Vadeli piyasalar; özellikle kaldıraç etkileri nedeniyle, spekülatörlere oldukça önemli avantajlar sağlayan ürünler sunmaktadır. Bu tür kişiler; işlemlerde ani fiyat hareketlerine neden olmakla birlikte, piyasa likiditesini ve işlem hacmini arttırmaktadırlar⁴⁶. Spekülatör; kâr amacıyla, vadeli işlem sözleşmelerinde, döviz kuru, faiz oranı ve fiyat değişiminden yararlanabilmektedir. Spekülatörler, belirli bir döviz türünün değer kazanacağını düşünerek ve satın alarak, vade sonundaki satışla kâr elde etmektedirler. Tahminlerin gerçekleşmemesi durumunda, spekülatörler doğal olarak zarar görmektedir. Bir ölçüde uzmanlık gerektiren spekülatörlerin riskleri oldukça yüksektir ve bu kimliği genellikle kurum özellikli bankalar üstlenmektedir. Bankalar; spekülatör kimlikleriyle, fiyat artışı ya da düşmesi beklenen bir finansal varlığı, forward sözleşmesiyle alıp satabilmektedirler^47,48.

Faiz oranına dayalı vadeli işlem sözleşmelerinde, spekülasyon; düz pozisyon ya da aralık pozisyonları üzerinden yapılmaktadır. Düz pozisyon tutarak yapılan spekülasyon; genellikle faiz oranları için üstlenilen risktir. Aralık pozisyonu üzerindeki spekülasyon; iki ayrı vadeli işlem sözleşmesinin fiyatları arasındaki ilişki üzerine üstlenilen risktir ve daha düşüktür. Aralığın genişleyip daralmasına göre, gelecekteki kâr düzeyleri değişmektedir. Gelecek sözleşmelerinin özellikle ticari kişilerce kullanılmasının temel amacı, mal alımı ve teslimindeki riski dengelemektir.