Risk yönetimi kavramı ve temel yaklaşımlar

Avrupa Birliği Teşkilatı içinde yer alan ve değişik adlarla bilinen organlarca yürütülen risk yönetim çalışmaları artarak sürdürülmektedir ²⁹ . Avrupa Birliği bünyesinde, değişik sektörlere yönelik olarak, risk tanımı, risk analizi ve risk yönetimi konuları komisyonlarca yürütülmektedir. Komisyonlar; her bir sektörle ilgili risk tanımını, risk parametrelerini, adı geçen sektörle ilgili risk yönetimi kapsamını ve risk analiz ilkelerini ayrı, ayrı belirlemektedir. Her üretim ve finans sektörü için, risk parametreleri kaynaklarıyla birlikte incelenmekte, irdelenmekte ve ortaya çıkan risk büyüklükleri üzerinde derecelendirme yapılmaktadır. Nitekim risk indikatörleri, risk profilleri ve ağırlıklı risk oranları, çoğu sektör için belirlenmiştir³⁰. Yatırımcı, ilgilendiği sektörle ilgili risk büyüklüğü ve risk derecesinin belirlenmesinde, komisyonlarca açıklanan risk parametrelerinin dışında, ayrıca yatırıma konu olan üretime yönelik fiyat duyarlık analizi, üretimin hedeflediği bireysel tüketici (light users) ve kitlesel tüketici (heavy users) oranlarını da gözetmek durumundadır³¹. Bu hususta başvurulabilecek ve tüketicinin belirli bir ürünü satın alma duyarlılığını minimum yapan satış fiyatını belirleyen yöntem, Danimarkalı iktisatçı Peter van Westendorp tarafından oluşturulan fiyat duyarlık ölçümü (price sensitivity meter) yöntemidir³².

Avrupa Birliği’ne bağlı alt komisyonlarca benimsenen risk faktörlerinin başında, ortak tarım politikaları gelmektedir. Sözü edilen kuruluşlar, ayrıca değişik üye ülkelerde yürürlükte olan ve bu konuları içeren gümrük vergi mevzuatlarını, Gümrük Birliği

27 Moran, Theodore H., - West, Gerald T., International Political Risk Management, The World Bank, Washington DC, 2000, p. 2-3.

28 Shubik, a.g.e., s. 52-53.

29 European Communities, A Guide to Risk Analysis and Customs Controls, Risk Policy Commitee, Luxembourg, 1999, p. 7–13, (çevrimiçi), http: // europa,eu.int.

30 Council Regulation (EEC, Euratom), no. 1552, 1989, p. 1–3.

31 Draeger, Robert, “Measuring and Analysing Price Sensitivity by Level of Product Usage”, The Jour-nal of ProfessioJour-nal Pricing, 2002, p. 21–23.

32 “Methods for Pricing Research”, Market-Vision Research, 2002, p. 1–3, www.mv-research.com.

Mevzuatı içinde homojenleştirme çabası göstermektedir. Böylece uluslararası kredi kuruluşlarınca, kredi sağlama ilkeleri benzer ve standart yapıya kavuşturulabilmektedir.

Avrupa Birliği tarafından yürütülen çalışmaların yanında, Dünya Ticaret Örgütü, Dünya Bankası gibi kuruluşlarca da risk kavramı ve ortaya çıkabilecek değişik türden risklerin en alt düzeye çekilebilme koşulları irdelenmekte ve bu yönde uluslararası düzeyde kabul gören ve uygulamada benimsenen risk analizi ve riski önleme yöntemleri oluşturulmaktadır. Bu yöndeki çalışma ve çabaları özetleyen en önemli organizasyonların başında, 11–13 Nisan -2000 yılında Dünya Bankası tarafından desteklenen ve MIGA (Multileteral Investment Guarentee Agency) tarafından organize edilen, Uluslararası Politik Risk Yönetimi adıyla bilinen sempozyum sayılabilmektedir.

Belirtilen bu sempozyumda hem geniş anlamda risk kavramı ve yönetimi irdelenmiş ve hem de değişik türden risklerin ortaya çıkmasında ve yüzde ağırlıklarının oluşmasında, özellikle ekonomik hayatta uygulamaya konulan makro ölçekli ülke politikalarının etkileri incelenmiştir³³. Avrupa Birliği Teşkilatı dışında, MIGA; özellikle OECD (Organization for Economic Co-operation and Development) olarak bilinen kuruluş ile de risk kavram ve yönetimi üzerinde irtibatlıdır.

Türkiye; Gümrük Birliği Teşkilatına girmiş olması nedeniyle, Avrupa Birliği’nin tanımladığı genel anlamlı risk türlerinden, özellikle ithalat ve ihracat işlemlerine muhatap tarımsal ve ticari kredilerdeki risk ve bu risklerin önlenmesini içeren ilkeleri benimsemiştir. Ülkemiz, AB uluslararası alt kuruluşlarının değerlendirme verilerine göre; teknik anlamda geliştirilen ve risk analizi için gerekli görülen risk belirteçleri (indikatörleri), risk profilleri ve risk kontrol uygulama ilkelerini, büyük ölçüde ekonomik ve dış ticaret konularına taşımış olmasına karşın, bu yönde ulaşılan noktalar, hedeflenen düzeylerde değildir³⁴. Bu nedenle MIGA; kendi bünyesindeki 153 üye ülke ile birlikte Türkiye’nin de finansal risk güvenlik kuruluşlarının arttırılmasında ve sürdürülebilir olmasında, ülke siyasilerinin politikalar üretmesine çaba göstermektedir³⁵. Politik riskler genellikle ekonomik hedeflidir Pratik hayatta politik risk, West’in,

33 Moran, a.g.e., s. 77-78.

34 European Communities, a.g.e., s. 59-65.

35 Moran, a.g.e., s. 80-81.

(1996) yaptığı tanıma göre, oldukça geniş aralıklı bir anlam içermektedir. Politik riskin içerdiği risk değişkenleri hem kimlik, hem de bağıl ağırlıklar olarak, olay ve işlemin türüne göre farklılıklar göstermektedir³⁶. Diğer taraftan pratik hayatta ve uygulamada, ticari ve politik riski çoğu durumda birbirinden ayırmak oldukça zordur. Genel olarak;

risk yönetiminde toplam riski belirlemek ve risk yönetimini toplam riski minimum düzeyde tutarak sürdürebilmek için, toplam risk büyüklüğü üzerinde payı yüksek olan politik risk türünün, duyarlı biçimde belirlenmesi gerekmektedir. Politik risk makro ve mikro olmak üzere iki farklı türde incelenebilmektedir.. Genellikle politik risk, çok sayıda mikro düzeydeki farklı değişkenden kaynaklanan risklerin toplamından oluşan, makro düzeydeki risk olarak değerlendirilmektedir. Politik riske karşı, ülkenin siyasi kurumlarıyla ve yöneticileriyle güven verici sözleşmeler yapmak gerekmektedir³⁷. Politik riskten korunmanın veya politik riski minimize etmenin bir diğer önemli şekli de, çalışmamızın da önemli bir kesimini oluşturan finansal türev araçlarının (enstrümanlarının) devreye sokulmasıdır. Finansal yatırım uzun dönemli ise politik riskin ömrü de uzun olmaktadır. Genel kabul görmüş ve uygulamaya konmuş bir ilke uyarınca, bir yılı aşan yatırımlar, uzun ömürlü yatırım olarak değerlendirilmektedir.

Uzun dönemli politik risklerin varlığında, risk yönetimi, koruyucu nitelik gösteren finansal türev enstrümanlarını kullanabilmektedir.

Risk yönetimi; yatırım öncesinde olası toplam riskin bünyesindeki politik risk payının belirlenmesinde ve yatırım sonrasında, oluşan riskin yönetilmesi ve devamında, işletmenin riskten korunması aşamalarında, söz konusu mevcut yasaların güvence (sigorta) sağlayabilirlik derecesini çok iyi irdelemelidir³⁸ . Özellikle çok uluslu işletmenin yerleşik olduğu bir ülkede, işletmenin karşılaşması olası politik riski belirleyen yasal düzenlemelerin uygulamadaki açıklanış biçimleri, yorumlanmaları ve taraflar arasında anlaşmazlık oluştuğunda, yaptırıma yönelik hükümler, birinci derecede o ülkedeki adalet ve yargı sistemince belirlenmektedir.

36 West, Gerald T., “Managing Project Political Risk”, Journal of Project Finance, (1996), p. 5-11.

37 Erb, Claude. B., - Campbell, Harvey R., - Tadas, Viskanta E., “Political Risk, Economic Risk and Financial Risk”, Financial Analysts Journal, no.52, (1996), p. 29-46.

38 Dorfman, Mark S., Introduction to Risk Menagement and Insurance, Fourth Edition, Prentice Hall, Englwood Cliffs, 1989, p. 455-457.

Çok uluslu şirketlerin; politik riski düşürme ve politik riskten korunmaya yönelik olarak, bünyelerinde oluşturdukları ve bulundukları ülkelerin siyasi, ekonomik ve sosyal yapısına göre şekillendirdikleri ve sınırladıkları kendilerine özgü düzenlemeler (self regulation) söz konusudur. Bunların başında; faaliyet dönemlerinde sürdürdükleri ekonomik faaliyetlerinin türü ve hacmi üzerinde daha elastiki davranabilmeleri ve finansal türev piyasalarına yönelebilme iradeleri gelmektedir³⁹. Risk yönetiminde oldukça önemli paya sahip olan politik risk; yukarıda belirtilen şekliyle, işletmeleri kendine özgü bazı önlemleri almaya zorlarken, risk yönetimine ilişkin bazı alt yapı nitelikli (infrastructure) kurumları oluşturmayı da kaçınmaz yapmaktadır⁴⁰. Bunların başında, özellikle çok uluslu şirketlerde, yeterli teknik düzeydeki insan kaynaklarına yönelik bir alt kuruluşla desteklenen, türev piyasa niteliğinde ve mikro ölçekte finansal kaynak sağlayıcı kuruluşlar (MFI, microfinance institution) gelmektedir.

Risk yönetiminin başarılı olmasında, şirketin altyapı kuruluşlarından bir diğeri ise, yönetim bilgi akışı ve bilgi sağlama sistemi (management information system) şeklinde adlandırılabilmektedir. Esasen sözü edilen bu birimin elverişlilik düzeyinin yüksekliği ölçüsünde, yukarda sözü edilen işletme güvenliği ve iç kontrol işlevi de o oranda kolaylaşmaktadır⁴¹.. Bu sistemin fonksiyonel etkinliği üzerinde, gözetilmesi gereken en önemli özellikleri arasında sırasıyla; bilginin doğruluğu, bilginin güvenirliği ve bilginin ilgili birime hızlı biçimde akışının sağlanması, gelmektedir.

İşletme risk yönetiminin; verimli ve doğru tahminler yürütebilen bir yapıya kavuşmasında, bilgi akış ve bilgi saklama ve bilgi ayıklama biriminin rolü oldukça yüksektir. Çünkü mikro finans nitelikli finansal türev piyasalarının izlenebilmesi; risk analizi, risk düzeyini belirleme ve risk kontrolü işlemleri; ancak finansal bilginin gerçeği yansıtır nitelikli olması, sistematik gruplandırmaya sokulması ve analizci tarafından zamanında kazanılması durumunda sağlıklı olabilmektedir. Politik

39 Ledgerwood, Joanno, Microfinance Handbook and Institutional and Financial Perspective, The World Bank, New York, 1998, p. 161–165.

40 Dorfman, a.g.e., s. 471-473.

41 Ostry, Jonathan D., - Carmen, Reinhart M., “Saving and the Real Interest Rate in Developing Countries”, Finance and Development, no.32, (1995), p. 16-18.

gelişmelere çok fazla duyarlık gösteren türev piyasalarında, gerekli ve doğruluk (accuracy) derecesi yüksek risk değerlemesinin zamanında yapılabilmesi için, işletme içi bilgi koordinasyonuna mutlak anlamda gereksinim duyulmaktadır⁴².