Vadeli İşlem Sözleşmeleri Opsiyonların Başlangıcı ve Gelişimleri

Bugünkü anlamda, organize borsalarda işlem gören vadeli işlem futures (gelecek) sözleşmelerine benzer ilk uygulama, 1697 yılında Japonya’da gerçekleştirilmiştir. 18. yüzyılda bir süre için Japon hükümeti tarafından engellenen ve hatta yasaklanan vadeli işlemler, daha sonra fiziki teslimata izin verilen ve günümüz uygulamalarına benzerlik içeren daha sıkı düzenlemelerle tekrar uygulanmıştır.

Diğer taraftan, ABD’de 19. yüzyılda gelişen sanayinin de etkisiyle, çiftçilerin üretim kapasitelerinin artması ve ulaştırma-iletişim olanaklarının gelişmesi; yerel pazarlardan uluslararası pazarlara doğru genişlemeye yol açmıştır. Çiftçi ve sanayiciler, ürünlerini ülke içi ve dışına pazarlamak için Chicago’daki piyasalara ulaştırmışlardı.

Gelecekte ürün teslimatını garantiye almaktan çok, fiyat değişimlerinden yararlanmak isteyen spekülatörlerin de ortaya çıkmasıyla, çiftçinin fiyat riskini taşıyacak bir diğer grup oluşmuştur. Riskleri ortadan kaldırmak ve karşılaşılan sorunları çözmek üzere, tahıl üreticileri bir organizasyon altında birleşerek, ilk kez organize bir borsada vadeli işlemler piyasasını oluşturmak üzere, Chicago Ticaret Kurulu’nu (Chicago Board of Trade, CBOT) oluşturmuşlardır.

Modern anlamda opsiyon sözleşmeleri ise ilk kez 19. yüzyılda, taraflara tezgâh üstü piyasalarda hisse senetleri alım ve satım hakkı sağlamak üzere düzenlenmiştir.

Ancak 20. yüzyılda, bir grup broker ve dealer; alım satım opsiyon dernekleri kurarak opsiyon piyasasını oluşturmuşlardır Bu girişim (Securities Exchange Commission,

62 Summer, Levine N., Financial Analyst’s Handbook, Dow Jones Irwin Inc., Illinois, 1975, p. 519-520.

63 Tony, Lorenz, Venture Capital Today, Second ed., Woodthead Faulkner, London, 1989, p. 32-33..

64 Downes, John, Dictionary of Finance and Investment Terms, John Wiley, New York, 1987, p. 463–

465.

65 Sarıaslan, Halil, “Venture Capital (Risk Sermayesi), Finansman Modeli ve Türkiye’de Uygulama Olanakları”, ASO Dergisi, (Nisan 1992), s. 1–3.

SEC) tarafından engellenince, ilk organize örnek, 1973’de Chicago Opsiyon Borsası Kurulu (Chicago Board Options Exchange, CBOE) ismiyle teşkilatlanmıştır^66,67. ABD’de finansal vadeli işlemler ilk kez gündeme geldiğinde, CFTC (Commodities Futures Trading Commission) adlı kuruluşun, üzerinde işlem yapılmasına izin verdiği finansal varlıklar ve işlem türleri aşağıdadır.

a) Tahvil portföylerinin, faiz oranlarında oluşabilecek dalgalanmalara karşı korunması, b) Gelecekte alınması planlanan borcun, güncel faiz oranına bağlanması,

c) Finansal piyasalarda faiz oranı riskinden korunma (hedging)

Ülkemizde; çeşitli mal borsaları yanında, para piyasalarında da yıllardır uygulanan forward işlemler, 1990 yılından itibaren peşin tahsil edilmeye başlanan stopaj ve kambiyo vergileri nedeniyle oldukça azalmış ve bu yöndeki işlemler bir dönem yoğun olarak kıyı bankacılık merkezlerine (off-shore banking centres) kaymıştır.

3.5.1. Borsalarda kurulan vadeli piyasaların takas işlemleri ve merkezleri

Organize bir borsa bünyesinde standartlaştırılmış türev sözleşmelerinin takası, alıcılara karşı satıcı ve satıcılara karşı alıcı gibi davranan merkezi bir takas kurumunca gerçekleştirilmektedir. Bu nedenle, organize borsalarda gerçekleştirilen her vadeli işlem, takas merkezinin güvencesindedir. Vadeli işlemler piyasaları; takas, nakit uzlaşma ve teslimat açısından, spot piyasalardan farklı özelliklere sahiptir⁶⁸.

Vadeli işlem sözleşmelerinde, taraflar yükümlülük altındadır ve teminat alınırken, opsiyon işlemlerinde yalnızca satıcısından teminat alınmaktadır. Teminat, sözleşme gereği yükümlülük yerine getirildiğinde veya pozisyon kapatıldığında, geri alınabilmektedir. Opsiyon alıcısı sözleşmeyi kullanmaktan vazgeçerse, teminatı geri alamaz. Vadeli işlemler piyasalarında, üç adet teminat kavramı vardır. Bunlar;

başlangıç teminatı, sürdürme teminatı ve değişim teminatı’dır.

Vadeli işlem piyasalarında, alım-satım emirlerinin karşılanmasında, söz konusu

66 Aksel, Eyüboğlu A. H., Risk Yönetim Aracı Olarak Futures Piyasaları, SPK, sy. 21, Temmuz 1995, s.

5–6.

67 Riehl, Helbert, - Rodriquez, Richard,. M., ”Foreign Exchange Money Markets”, John Wiley, New York, 1988, p. 8-10.

68 SPK, a.g.e., s. 10.

işlemin tescili için takas merkezi hesabına yatırılması zorunlu teminata, başlangıç teminatı (initial margin) adı verilmektedir. Başlangıç teminatı genel anlamda kolayca paraya çevrilebilir, menkul kıymet ve nakitten oluşmaktadır. Vadeli işlemlerde, işleme taraf olan üyenin pozisyonu kâr ettikçe, takas merkezi tarafından pozisyon sahibi üyenin hesabına yatırılmaktadır.Vadeli piyasalarda pozisyon alan ve teminatını yatıran taraf, bir süre sonra pozisyonunu kapatırsa, teminatı serbest kalır ve takas merkezinden istediği zaman teminatını geri çekebilmektedir⁶⁹.

Vadeli piyasalarda pozisyon alan ve risk taşıyan üyelerin takas merkezine yatırmış oldukları teminatlar, takas merkezi tarafından sürekli biçimde izlenmekte ve piyasa fiyatlarına göre değerlendirilmektedir. Piyasalardaki fiyat hareketleri alıcının lehine gelişiyorsa, alıcının teminat hesabı başlangıç teminatından elde edilen kâr kadar artırılırken, satıcının teminat hesabı uğranılan zarar kadar azaltılır. Eğer zaman içinde fiyat hareketi satıcı lehine gelişiyorsa, bu durumda, yukarıdaki hesaplamanın tersi yapılmaktadır. Sürdürme teminatı düzeyine gerileyen başlangıç teminatının, yeniden eski seviyesine çıkarılması için, vadeli piyasalarda zarar eden taraftan istenilen miktara, değişim teminatı (variation margin) denilmektedir^{70 , 71}:Borsalar ile takas merkezleri arasındaki ilişki incelendiğinde, vadeli işlem borsalarının özellikleri gereği, taahhütlerin yerine getirilmeme riskinin, nakit piyasalara göre daha fazla olması nedeniyle etkin takas sistemlerinin kurulması zorunludur.

Takas merkezleri; genel anlamda iki farklı türe ayrılmaktadır.

a) Bağımlı (mutual) takas merkezleri; yalnızca bir tek borsaya hizmet veren ve bu borsa bünyesinde veya bir anonim şirket şeklinde kurulan takas merkezleridir.

b) Bağımsız (independent) takas merkezleri; herhangi bir borsaya bağımlı olmayıp, özerk bir yapıda ve birden fazla borsaya takas hizmeti veren kurumlardır.

Bu tür takas merkezlerine verilebilecek iki örnek; İngiltere’deki London Clearing House ve Amerika Birleşik Devletleri’ndeki Option Clearing Corporation, kuruluşlarıdır. Piyasada işlem yapan üyeler, üye değillerse, takas üyeleri nezdinde

69 Madura, Jeff, Financial Markets and Institutions, Atlantic University, Florida, 1989, p. 241–243.

70 Kırım, Arman, “Mali Risk Yönetimi Açısından Gelecek Piyasaları”, Bankacılar Dergisi, (Ekim 1990), s. 29–30.

71 Ceylan, Finansal Teknikler, a.g.e., s. 232-234.

açtıkları kurum hesapları vasıtasıyla takas hizmetlerinden yararlanabilmektedir. Bu durumda iletişim; tabandan tavana doğru ve müşteri-borsa üyesi-takas üyesi–takas merkezi, şeklindeki bir akış zinciriyle sağlanmaktadır⁷².

3.6. Futures (Gelecek) Vadeli İşlem Sözleşmeleri