Performans değerlemesinin teknik nitelikleri ve türleri

Performans değerlemesi için, finansal parametrelere dayalı çok farklı analiz türü ve değişik amaçlı oran ve ölçüm biçimleri söz konusudur. Bu tür kıyaslama ve analiz işlemlerinin bazıları finansal, bir diğer kısmı ise ekonomik niteliklidir. İşletmelerin performans düzeylerini mutlak anlamda ortaya koyabilecek ve dolayısıyla sonuçları itibariyle yeterli sayılabilecek türden bir oransal analiz ya da ölçüm biçimi söz konusu değildir¹⁰⁶. Böyle bir işlem, esasen istatistiksel ilkelerin objektif olma kriterlerinin de bir gereğidir. Finansal analistler; performans analiz işlemleri boyunca aşağıdaki temel ilkeleri gözetmek durumundadır. Bunlar;

a) Belirli bir amaca yönelik finansal görüşün oluşturulması,

105 Parasız, İlker, Para Banka ve Finansal Piyasalar, Haşet Kitabevi, 3. Baskı, Bursa, 1985, s. 410–414.

106 Akgüç,1989, a.g.e., s. 19-24.

b) Finansal analiz kriterlerinin oluşturulması,

c) Finansal karşılaştırma işleminin, standart düzeyinin belirlenmesi,

şeklinde sıralanabilmektedir. İşletmelerin başarılı veya başarısız oluşlarında, aşağıdaki kesimlerin gerek kurumsal ve gerekse kişisel ya da grup bazındaki organizasyonlara yönelik performansları oldukça önem taşımaktadır. Bu kesimler sırasıyla;

a) İşletme yönetimi ve özellikle finansal yönetim, b) İşletmenin pay sahipleri,

c) Borç adı altında işletmeye vadeli kredi sağlayan kurum ya da kişiler’dir.

Finansal yönetim; işletmenin faaliyet hacmi ile çok yakından ilgili olarak, özellikle küçük hacimli işletmelerde işletme sahiplerinden oluşabilirken, büyük hacimli işletmelerde, konuların karmaşıklığı nedeniyle, profesyonel nitelikli olmaları bir ölçüde zorunluluktur. Finansal yönetim; işletmeye ilişkin sermayenin gerek harcamalarında ve gerekse muhasebeleştirilmesinde maksimum faydayı sağlamaya yönelik girişimlerden sorumludur¹⁰⁷.

İşletmenin zaman içinde finansal yönden ivme kazanmasında, dolaylı olarak kazanç sağlayan kesimler de bulunmaktadır. Bu gruplar; genellikle işletmenin nakit akışına ilişkin performansından yararlanan işgörenler, çevredeki sakinler, hükümetler ve dolayısıyla değişik toplumsal kesimlerdir. Nitekim yatırım kârlılığı yüksek bir işletmede, iş görenlerin ücret artışları periyodik, kararlı ve düzenli limit değerlerle gerçekleşebilmektedir. . Finansal performans indikatörleri; diğer farklı türden finansal parametrelerle desteklenerek kullanılmaktadır. İşletmenin finansal açıdan üç temel unsuru durumundaki taraflara yönelik finansal performans alanları aşağıdadır.

2.3.1.1. İşletme yönetimi, yatırım kârı ve likidite performans değerlemesi A) Yönetim açısından yürütülen analizler

İşletme bünyesinde performans değerlemeleri kapsamında sürdürülen analizlerden finansal ve işletme yönetimine yönelik olanlar, genellikle işletme analizleri niteliği taşımakta olup sırasıyla; aşağıdaki alt başlıklar kapsamında tanımlanabilmektedir.

107 Borland, a.g.e., s. 23-25.

a) Gayri safi kâr (gross margin), b) Kâr marjı (profit margin), c) Faiz ve vergi öncesi kazanç EBIT,EBITDA, NOPAT, d) İşletme giderleri analizi (operating expense analysis), e) Katılma analizleri (contribution analysis), f) İşletme kaldıracı (operating leverage), g) Karşılaştırmalı analiz (comparative analysis)

B) İşletme sahiplerine yönelik olarak yürütülen analizler

İşletme sahiplerine yönelik olarak gerçekleştirilen analizler, genel olarak yatırım kârlarına yönelik türdendir. Analiz yöntemlerinin, başvuru sıklık derecesinin azalan yönündeki sırası; a) Toplam net değerine göre belirlenen kâr üzerinde yürütülen analizler (return on total net worth), b) Ortak varlık üzerinden elde edilen kâr miktarına yönelik olarak gerçekleştirilen analizler (return on total net worth), c) Hisse senedi payına düşen kâr miktarını belirleyen analizler (earnings per share, EPS), d) Hisse senedi başına düşen nakit akış miktarını inceleyen finansal performans analizleri (cash flow per share), e) Hisse senedi fiyat değerlemesi üzerinde yapılabilen analizler (share price appreciation), f) İşletmeye ilişkin hisse senetlerinin ortaya koyduğu toplam kâr miktarına ilişkin finansal performans analizleri (total shareholder retun), şeklindedir.

C) İşletmeye borç veren kuruluşlar açısından sürdürülen analizler

İşletmeye farklı geri ödeme süreleri için kredi sağlayan kesime yönelik finansal performans analizleri ise nakit akışkanlığına (liquidity) yöneliktir. Bu yöndeki performans düzeyleri; bir önceki alt kesimde matematiksel ifadeleriyle irdelenen değişik oransal parametrelerle saptanabilmektedir. Bunlar sırasıyla; a) Cari oranlar (current ratio), b) Asit testi (acid test) ve c) Hazır satış, diğer bir anlatımla nakde dönüştürülebilir satış değeri (quick sale value), şeklinde adlandırılabilmektedir¹⁰⁸.

2.3.1.2. Kaynak yönetimi, kâr, pazar ve borç ödeme açısından performans değerlemesi

İşletmenin sahip olduğu finansal kaynaklar, bunların kullanım türleri ve giderek oluşan kazançlar ve işletmenin finansal açıdan gerekli bulduğu borçlanma türlerine yönelik finansal analizler; işletmenin yukarıda tanımlanan üç ayrı tarafı açısından da

108 Borland, a.g.e., s. 27-29.

aşağıda tanımlanan adlarla sürdürülebilmektedir. Bunlar sırasıyla;

A) İşletmenin finansal yönetimi açısından, kaynak yönetimi içerikli performans analizleri,

B) İşletmenin pay sahiplerine yönelik olarak, işletmenin belirli dönem sonunda elde ettiği kârın kullanım şekil ve niteliğini belirleyen performans analizleri,

C) İşletmenin öngörülen hacimlerde faaliyetlerini sürdürebilmek amacıyla, öz sermayesine ek olarak aldığı kredi borçlarına yönelik performans analizleri.

Kârlılık, pazar ve borç servisi performans değerlemesi analiz türleri ise aşağıdadır.

A) İşletmelerde belirli dönem sonrasındaki finansal kârlılık üzerinde, finansal yönetim açısından gerçekleştirilebilen performans değerleme analizleri

a) İşletme varlıklarının vergilendirme sonrasındaki gelirleri (return on assets after taxes) üzerinde gerçekleştirilen performans analizleri,

b) İşletmelerin üstlendikleri üretim ya da hizmetleri nedeniyle, sağladıkları gelirlerinin vergi ve faiz öncesi büyüklükleri üzerinde yürütülen performans analizleri,

c) İşletmelerde cari değerlere dayalı getiri miktarları üzerinde gerçekleştirilen performans analizleri, şeklindedir¹⁰⁹.

B) İşletmelerin, pay sahipleri açısından faaliyet dönemlerine ait pazar performans ölçüm analizleri

a) İşletme sahiplerince sağlanan finansal kaynak durumundaki öz sermayeyi oluşturan hisse senetlerinin kârlılık derecesini ölçen, fiyat/kazanç oranı performans analizleri, b) İşletmenin pazar payının büyüklüğünün belirlenmesinde, nakit akış büyüklüğünün etkilenme türleri (cash flow multiples) üzerinde yürütülen performans analizleri,

c) İşletmeye ait hisse senetlerinin pazarlandığı piyasa değerlerinin, hisse senetlerinin üzerinde belirtilen defter değerine oranları (market to book value) üzerinde gözlenen performans değerleme analizleri,

d) İşletmelerdeki kazanç üzerinde; finansal araç ve finansal kaynaklar kadar, finansal

109 Ceylan, 2001, a.g.e., s. 34-36.

yönetim kadrolarının da etkili olduğu anımsandığında, finansal yöneticilerin verimlilikleri de gereklidir. İşte bu amaçla yürütülen analizlerden biri de yönetici performans değerlemesi (value drivers analysis), şeklinde adlandırılan analizlerdir¹¹⁰.

C) İşletme borç servisleri üzerindeki performans değerleme işlemleri

İşletme finansal yönetimlerinin öngörüleri doğrultusunda, sabit yatırım işlemleri için genellikle uzun dönemli ve işletme sermayesini oluşturmak amacıyla kısa dönemli nitelikte, işletme dışı kurumlardan aldığı kredi borçlarının kullanımlarındaki isabetlilik, verimlilik ve geri ödeme akışını değerlemede yürütülen performans analizleridir¹¹¹.