Uzman Örgütler

Uzman örgütler, belirli bir alanda etkinlik göstermek üzere kurulmuş olan uluslararası örgütlerdir. Bu örgütler, çeşitli alt gruplara ayrılarak tasnif

160 _{Archer, s. 51.}

161 _{Archer, s. 54; Amerasinghe, s. 9; Pazarcı, II. Kitap, s. 114; Sur, s. 147.} 162 _{Virally, s. 57-58.}

163 _{Pazarcı, II. Kitap, s. 114.}

164 _{Virally, s. 61; Schermers ve Blokker, s. 43.} 165 _{Sur, s. 147.}

61 edilebilmektedirler166. Bu alt gruplandırmada, herhangi bir sınırlama yoktur ve çok çeşitli alt gruplar oluşturulabilmektedir167. Temel özellikleri, sınırlandırılmış bir amaç ve faaliyet alanı çerçevesinde varlık göstermeleri ve teknik işlevlere sahip olmalarıdır. Bu sebeple üye devletler, örgüt çalışmalarına katılacak olan görevlileri seçerken diplomatları değil, uzmanları görevlendirirler168. Bu gruptaki örgütler, Dünya Meteoroloji Örgütü ve Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü gibi “teknik hizmetler konulu örgütler”; Uluslararası Çalışma Örgütü ve Dünya Sağlık Örgütü gibi “sosyal ve insanî amaçlı örgütler”; NATO, BAB ve bugün için ortadan kalkmış olan Varşova Paktı gibi “askerî örgütler”; UNESCO ve ESA gibi “bilimsel ve kültürel konulu örgütler” ve OECD, DTÖ (WTO), IMF gibi “ekonomik konulu

örgütler” şeklinde tasnif edilebilir169. Ancak bu grup içinde yapılan tasnifler, mutlak

anlamda sınırlayıcı değildir. Zira örgütlerin faaliyet alanları, birden fazla kategoriyi ilgilendirebilir. Söz gelimi FAO sosyal, insanî ve teknik yönlü bir örgüttür170.

Bu kategori içinde, ekonomik konulu örgütlere, çalışmamızın konusuyla ilgili olması sebebiyle, ayrıca değinmek faydalı olacaktır. Uluslararası ekonomik örgütler, de bir anlaşma ile kurulurlar. Bununla birlikte, anlaşmanın şekli değişebilmektedir. Bu örgütlerin büyük çoğunluğu, bir uluslararası antlaşma ile kurulurlar. Bunun dışında, genel kurul kararı ya da konsey kararı veya bildiri ile yani antlaşmadan başka bir hukukî belge ile kurulan örgütler de vardır. Birleşmiş Milletler Kalkınma ve Ticaret Konferansı ile UNIDO, buna örnek gösterilebilir. Üçüncü bir yol da GATT gibi belirli bir kurucu belgeye dayanmayan ve bir dizi karar sonucu hayata geçen ekonomik kuruluşlardır171.

Uluslararası ekonomik örgütler, değişik gruplar halinde sınıflandırılabilir. Her grup ekonomik, politik ve tarihî, vb. değişik nitelikteki etkenlerin bir araya gelmesiyle oluşmuştur. Bu örgütler, genellikle alınan sistematik kararlar sonucunda

166 _{Pease, s. 3; Pazarcı, II. Kitap, s. 114-115; Özgöker, s. 4.} 167 _{Virally, s. 58.}

168 _{Schermers ve Blokker, s. 43.}

169 _{Değişik sınıflandırmalar için bkz. Archer, s. 54-57; Cassese, s. 136-137; Virally, s. 57-58;}

Slomanson, s. 113; Pazarcı, II. Kitap, s. 115; Sur, s. 147; Çalış, s. 9; Özgöker, s. 3.

170 _{Sur, s. 147; Başak, Değişen Dünya, s. 325.} 171 _{Voitovich, s. 21-22.}

62 değil, devletler arasında kendiliğinden meydana gelen uzlaşmalar ve anlaşmalar sonucu ortaya çıkmıştır172. Temelde iki ana gruba ayrılan bu kuruluşlar içinde ilk grubu, BMÖ çatısı altında faaliyet gösteren ekonomik kuruluşlar oluşturmaktadır. BMÖ’ye üye devletlere açık olan bu kuruluşlarda, üyelik için coğrafî bir sınırlama yoktur. IMF ve UNDP ile Birleşmiş Milletler Kalkınma ve Ticaret Konferansı gibi kuruluşların örnek olarak gösterilebileceği bu örgütler, evrensel bir niteliğe sahiptirler. İkinci grubu oluşturan kuruluşlara üyelik ise belirli özelliklere sahip olma şartına bağlıdır. “Belirli bir dine mensup olmak” (İKB-IDB), “belirli bir ürünü üretip ihraç etmek” (OPEC), “belirli bir ırktan olmak” (Arap Ligi), “belirli bir ekonomik gruptan olmak” (OECD, sosyalist blok içinde yer alan devletlerin oluşturduğu ve şu an mevcut olmayan COMECON), “belirli bir bölgeden olmak” (NAFTA) gibi bazı kıstasların kullanıldığı bu örgütler, dışa kapalı bir nitelik taşırlar173.

Uluslararası ekonomik örgütleri, coğrafî anlamda tasnif etmek de mümkündür. Bu tasnif de temelde, “evrensel” ve “bölgesel örgüt” kıstasına dayanmaktadır. “Evrensel ekonomik örgüt” tabiri, hem bütün ana coğrafî bölgeleri hem de uluslararası toplumu oluşturan devletlerin çoğunluğunu kapsar nitelikte bir yapılanmayı ifade etmektedir. Yukarıda da bahsedildiği üzere, BMÖ bünyesindeki ekonomik örgütler, “evrensel ekonomik örgütler”e örnek olarak gösterilmektedir. Uluslararası ekonomik örgütlerin büyük çoğunluğu ise “bölgesel (regional)” niteliktedir. Evrensel ekonomik örgütlere göre daha türdeş bir yapıya sahip olan bu örgütler kendi içlerinde, bir bölgenin sınırlarını aşan ancak bütün coğrafî bölgeleri kapsamayan “bölgeler arası ekonomik örgütler (interregional)” (OPEC, OECD) ve bir bölgenin sadece belli bir bölümünde faaliyet gösteren “alt bölgesel/bölge altı örgütler (subregional)” (Latin Amerika Entegrasyonu Birliği) şeklinde alt gruplara ayrılabilmektedir174.

Uluslararası ekonomik örgütleri, yöneldikleri amaç bakımından ikiye ayırmak mümkündür. İlk grupta yer alan örgütler “işbirliği” amacı taşır, üyeleri arasında

172 _{Voitovich, s. 30.}

173 _{Karluk, s. 32-33. Voitovich, ikinci grubu oluşturan örgütleri benzer şekilde ancak ayrı alt başlılar}

halinde ele almıştır. Bu gruplandırmalar için bkz. Voitovich, s. 31-32.

63 işbirliğini ve ekonomik dayanışmayı sağlamayı ve geliştirmeyi hedeflerler. Özellikle IMF, IBRD ve DTÖ gibi evrensel düzeyde faaliyet gösteren bu örgütler, uluslararası ekonomik ilişkiler açısından belirleyici ve yön verici nitelik taşırlar175. Uluslararası ekonomik örgütlerin çok büyük bir çoğunluğu, VOITOVICH’in “sıradan” veya “tipik” olarak nitelendirdiği, bu işbirliği örgütleridir176. Amaçları bakımından yapılan tasnifte ikinci grubu, “birleşme” amaçlı uluslararası ekonomik örgütler oluşturur. Aynı bölgede bulunan devletler arasındaki ticareti serbestleştirmeyi, üyeleri arasındaki ekonomik seviye farklılıklarını bütünleştirme yoluyla aşmayı, işbirliği örgütlerine nazaran daha sıkı ekonomik ve politik ilişkileri kurmayı hedefleyen bu örgütlerin en ayırıcı vasfı, egemenlik yetkilerinin bir kısmının örgüte devredilmesidir. Uluslararası örgütün organları eliyle kullandığı bu yetki, örgütün uluslarüstü (supranational) bir yapıya sahip olduğunu gösterir. Bu organların aldığı kararlar, üye devletler tarafından uyulması gerekli olan kararlardır. Aksi hâlde, üye devletler için yaptırımlar devreye girer177. AB’nin tipik örneği olduğu bu örgütlerde, devralınan egemenlik yetkisine dayanarak alınan bağlayıcı nitelikteki kararlar, işbirliği örgütlerindeki gibi ikincil derecede değildir ve üye devlet vatandaşlarını doğrudan doğruya bağlar. Ayrı bir ulusal cebrî icra mekanizmasına ihtiyaç göstermez178.

Uluslararası ekonomik örgütler, faaliyet alanları bakımından iki gruba ayrılarak değerlendirilebilir. İlk grubu, “malî nitelikli ekonomik örgütler” oluşturur. Belirli bir sermayeye sahip olan ve bu sermaye yapısına birden çok devletin katıldığı bu örgütlerde, sermayeye yapılan katkı oranında yönetimde söz hakkı vardır. Üyelerinin dış ödemede yaşadığı güçlükleri, dış finansman sağlayarak çözmeye çalışan bu örgütlere örnek olarak, IBRD ve IMF gösterilebilir. İkinci grup ise “malî nitelik taşımayan ekonomik örgütler”dir. Malî nitelik taşımayan kalkınma, ticaret, para-banka, gıda, enerji ve istihdam gibi alanlardaki ekonomik kuruluşlar ile

175 _{Karluk, s. 33.}

176 _{Voitovich, s. 23.} 177 _{Karluk, s. 34.} 178 _{Voitovich, s. 23.}

64 uluslararası ticareti, bölgesel seviyede serbestleştirmeyi amaçlayanlar ve ekonomik ve parasal birliği gerçekleştirmeyi hedefleyen örgütlerin tamamı bu gruba dâhildir179.

KEİÖ, “ekonomik konulu örgütler” kategorisine girmektedir zira KEİÖ Şartının 1. maddesinde yapılan niteleme, “bölgesel bir ekonomik örgüt” şeklindedir ve “İşbirliği Alanları” başlıklı 4. maddede sayılan alanlar, ekonomik nitelikli alanlarla sınırlandırılmıştır. 4. maddede bahsi geçen alanlar incelendiğinde çıkarılabilecek bir diğer sonuç, KEİÖ’nün, “malî nitelik taşımayan bir ekonomik örgüt” olduğudur. 4. maddeye göre KEİÖ’ye üye devletler, kendi halklarının sosyal refahını, ulusal ekonomilerinde sürdürülebilir kalkınmayı amaçlamakta; beşerî, tabiî ve diğer kaynakları daha etkin bir şekilde kullanmayı hedeflemektedirler. Bu amaçları gerçekleştirebilmek için ticaret ve ekonomik kalkınma, bankacılık ve finansman, iletişim, enerji, ulaşım, tarım ve tarımsal sanayi, sağlık ve eczacılık, çevrenin korunması, turizm, bilim ve teknoloji, istatistikî veri ve ekonomik bilgi değişimi, gümrükler ve diğer sınır yetkilileri arasında işbirliği, insan ilişkileri, örgütlü suçlar ve uyuşturucu, silah ve radyoaktif madde kaçakçılığı, her türlü terör hareketi ve yasadışı göçle mücadele alanlarında işbirliği hedeflenmektedir. Her ne kadar sayılan alanlar içinde bankacılık ve finansman yer alsa da KEİÖ’ye bağlı kuruluşlar arasında KEİÖ Şartının 22. maddesinde düzenlenmiş olan KTKB, bu amaca yönelik olarak faaliyet gösterse de bu durum, KEİÖ’yü malî nitelikli bir ekonomik örgüt hâline getirmez. Zira KEİÖ, bankacılık ve finansman alanlarıyla sınırlı bir faaliyet göstermemektedir. Bu alanlar ve KTKB, örgütün amaçlarına ulaşmada bir araç rolü üstlenmenin ötesine geçmemektedir.

KEİÖ’nün bir özelliği de ekonomik ve bölgesel niteliğinin oluşumundaki tarihî, coğrafî ve kültürel alt yapıdır. Tarihî ve coğrafî olarak, Osmanlı İmparatorluğu ve Çarlık Rusyası İmparatorluğu toprakları üzerine oturan KEİÖ, doğal olarak, aynı etkenlerin ortaya çıkardığı kültürel bir havzanın da özelliklerini yansıtmaktadır180.

179 _{Karluk, s. 34-35.}

65 C. Yetkiye Dayalı Sınıflandırma

Uluslararası örgütlerin yetkileri dikkate alınarak yapılan sınıflandırmada örgütler, iki ayrı grupta ele alınmaktadır. Bu gruplandırma, “işbirliği” örgütleri ve

“uluslarüstü” örgütler şeklindedir181.