Ayrıcalıklar ve Dokunulmazlıklar

İşlevlerinin etkin bir şekilde yerine getirilebilmesi amacıyla uluslararası örgütlere bazı ayrıcalıklar ve dokunulmazlıklar tanınır. Bu ayrıcalıklar ve dokunulmazlıklar, örgüt temsilcilerini, örgüt merkezini ve örgütün sahip olduğu

125 _{Shaw, s. 919.}

126 _{Amerasinghe, s. 400-401; Pazarcı, III. Kitap, s. 169.} 127 _{Bozkurt, Kütükçü ve Poyraz, s. 273.}

128 _{Shaw, s. 920; Amerasinghe, s. 399.} 129 _{Amerasinghe, s. 407.}

51 malvarlığını kapsar130 ancak tanınan ayrıcalık ve dokunulmazlıklar, örgüt görevlilerinin şahsına değil, yerine getirdiği görev sebebiyle örgüt adına şahıslara tanınmıştır. Bu yüzden görev dışı konularda, bu ayrıcalıklar ve bağışıklıklar söz konusu değildir131.

Ayrıcalıkların ve dokunulmazlıkların tanınmasının temelinde yer alan düşünce, uluslararası örgüte, faaliyetleri dolayısıyla bir özgürlük ve hukukî güvenlik sağlamaktır132. Özgürlük ve hukukî güvenlik sağlama düşüncesinin arkasında yatan anlayış, örgütün, bulunduğu ülkede yer alan devlet tarafından faaliyetlerinin engellenmesinin ya da gereği gibi yerine getirilmesinin önünü almak ve örgüte güvence sağlamaktır133. Zaten bu ayrıcalıklar ve dokunulmazlıklar, uluslararası örgütlerin faaliyetlerini kolaylaştırmak ve örgütlerin faaliyetlerini, amaçlarına uygun bir şekilde ve ortamda yapmalarını sağlamak üzere tanınmıştır134.

Belirli devletlerde faaliyet gösteren uluslararası örgütlerin işlevlerini daha etkili bir şekilde yerine getirebilmesi amacıyla tanınan ayrıcalıklarla ve dokunulmazlıklarla ilgili olarak, genel nitelikte bir düzenleme mevcut değildir. Uluslararası örf ve adet hukuku da bu konuda tam olarak oluşmamıştır. Uluslararası örgütlere ve personeline tanınan ayrıcalıklar ve dokunulmazlıklar, antlaşmalar yoluyla düzenlenmektedir. Uluslararası örgütlerin yararlanacağı ayrıcalıklar ve bağışıklıklar, genellikle kurucu antlaşmada ve genel ilke hâlinde yer alır135. Daha ayrıntılı düzenlemeler ise konuya ilişkin olarak, uluslararası örgütler ile ev sahibi devlet arasında yapılan sözleşmeler yoluyla belirlenir136. Örneğin, BMÖ Antlaşmasının 105. maddesindeki düzenleme, ayrıcalıklarla ve bağışıklıklarla ilgili genel bir düzenlemedir. Maddeye göre BMÖ, üye devletlerin sınırları içinde, amaçlarına ulaşabilmek için gerekli olan ayrıcalıklardan ve bağışıklıklardan

130 _{Shaw, s. 923-924; Brownlie, s. 652; Amerasinghe, s. 316.} 131 _{Schermers ve Blokker, s. 235; İlyas Doğan, s. 277.} 132 _{Brownlie, s. 652.}

133 _{Shaw, s. 925; Sur, s. 165.} 134 _{Ünal, s. 185.}

135 _{Bkz. Çelik, s. 379-382; Brownlie, s. 652-654; Shaw, s. 923-929; Amerasinghe, s. 315; Hillier, s.}

156; Malanczuk, s. 127-128; Sur, s. 165; Ünal, s. 185.

52 yararlanır. BMÖ üyelerinin temsilcileri ve BMÖ görevlileri de görevlerini, tam bağımsız bir şekilde yerine getirebilmek için gerekli olan ayrıcalıklardan ve bağışıklıklardan faydalanır. Maddenin birinci ve ikinci fıkrasında belirtilen bu hükümlerin uygulanabilmesi için BMÖ Genel Kurulu tavsiyeler getirebilir ve üye devletlere antlaşma yapılmasını teklif edebilir. Nitekim bu doğrultuda BMÖ Genel Kurulu, 13 Şubat 1946’da, “Birleşmiş Milletler Ayrıcalıklar ve Bağışıklıklar

Sözleşmesi”ni137 ve 21 Kasım 1947’de de BMÖ bünyesinde yer alan uzmanlık

kurumları ile ilgili olarak, “Uzmanlık Kurumlarının Ayrıcalıkları ve Bağışıklıkları

Sözleşmesi”ni138 kabul etmiştir.

Uluslararası örgütlerin temsilcileri ve görevlileri, özü itibarıyla devletler nezdindeki diplomasi temsilcilerine tanınan ayrıcalıklardan ve dokunulmazlıkların hemen hemen tamamından yararlanırlar. Aradaki fark, tanınan ayrıcalıkların ve dokunulmazlıkların uluslararası örgüt nezdinde değil, örgüte ev sahipliği yapan devlet nezdinde kazanılmış olmasıdır139. Tanınan ayrıcalıklar ve dokunulmazlıklar, örgütün işlevleriyle sınırlıdır140. Bununla birlikte uluslararası örgütün hukukî statüsü, tanınan ayrıcalıklar ve dokunulmazlıklar, bu konulara ilişkin olarak yapılan genel hukukî düzenlemeler, ev sahibi devlet dışında da yani, bütün üye devlet sınırları içinde de geçerli olur. Yalnızca ev sahibi devlet ile örgüt arasında çıkabilecek sorunlar ise merkez anlaşmaları olarak nitelendirilen düzenlemeler çerçevesinde çözülmektedir141.

Uluslararası örgütlere, uluslararası örgütün ve görevlilerinin örgütün en yetkili amirinin onayı alınmaksızın ulusal mahkemeler önünde yargılanamamasını kapsayan yargı bağışıklığı; ilgili devletteki yetkili otoritelerin, yetkili idarî birimlerin izni alınmadan örgütün binalarına girememesini ve arşivlerini inceleyememesini

137 _{Sözleşmenin tam metni için bkz. BMÖ Resmî İnternet Sayfası,}

http://daccessdds.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/032/73/IMG/NR003273.pdf?OpenElement, (01.03.2009).

138 _{Sözleşmenin tam metni için bkz. BMÖ Resmî İnternet Sayfası,}

http://daccessdds.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/038/86/IMG/NR003886.pdf?OpenElement, (01.03.2009).

139 _{Pazarcı, III. Kitap, s. 110.}

140 _{Malanczuk, s. 127-128; Sur, s. 165.} 141 _{Ünal, s. 185.}

53 kapsayan binaların ve arşivlerin dokunulmazlığı; döviz transferi ve gümrük vergileri gibi bazı yükümlülüklerden muaf tutulmayı kapsayan vergi ayrıcalıkları ve malî ayrıcalıklar; resmî haberleşme üzerinde müdahaleyi engellemeyi, şifre kullanabilmeyi, kurye ve diplomatik çantadan yararlanabilmeyi kapsayan iletişim

özgürlüğü gibi belli-başlı ayrıcalıklar ve dokunulmazlılar tanınmaktadır142.

Devletlerden ayrı bir uluslararası hukuk kişisi olmanın ve bu kişiliğin icaplarının yerine getirilebilmesinin güvencesi niteliğindeki bu hakların sınırı, yukarıda da bahsedildiği üzere, uluslararası örgütün amacı ve işlevidir. Dolayısıyla bu çerçevenin dışında ayrıcalıkların ve dokunulmazlıkların tanınması ve kullanılması söz konusu değildir.

KEİÖ Şartının 28. maddesi, ayrıcalıklarla ve bağışıklıklarla ilgilidir. Maddeye göre KEİÖ görevlileri ve üye devletlerin temsilcileri, BMÖ Genel Kurulu tarafından 13 Şubat 1946 tarihinde kabul edilen ve yukarıda değinilen, “Birleşmiş Milletler Ayrıcalıklar ve Bağışıklıklar Sözleşmesi”nde belirtilen ayrıcalıklardan ve bağışıklıklardan faydalanırlar. Bu görevlilere ve temsilcilere tanınan ayrıcalıkların ve bağışıklıkların gerekçesi, “KEİÖ’nün ilkelerine ve amaçlarına uygun bir şekilde görevlerin yerine getirilmesi” olarak maddede yer almaktadır. Maddede ayrıca, ayrıcalıkların ve bağışıklıkların sınırı da çizilmiştir. Buna göre Uluslararası Daimî Sekretarya görevlileri ve üye devlet temsilcileri, yalnızca görevlerini yerine getirirken ve resmî eylemleri sırasında, yargı bağışıklığından ve dokunulmazlığından yararlanabilirler. Bunun dışında, maddede belirtilen diğer bir husus da üye devletlerin, KEİÖ ve Uluslararası Daimî Sekretarya görevlilerinin ayrıcalıkları ve bağışıklıklarıyla ilgili olarak ek bir protokol akdedecek olmalarıdır. KEİÖ Şartında değinilen bu ek protokol143, 30 Nisan 1999 tarihinde Tiflis’te imzalanmış ve 1 Mayıs 2004 tarihinde yürürlüğe girmiştir.

142 _{Amerasinghe, s. 320-337; Sur, s. 165.}

143 _{Ek protokolün tam metni için bkz. KEİÖ Resmî İnternet Sayfası, http://www.bsec-}

organization.org/documents/LegalDocuments/statutory/Add/Download/ADDPROT%20IMM%20PRI V%20071126.pdf, (05.03.2009).

54 E. Normatif Faaliyetleri

Uluslararası örgütler, kurucu antlaşmalarına dayanarak bazı normatif düzenlemeler yaparlar. Türev nitelikteki bu düzenlemeler, örgüt içi düzenlemeler ve örgüt dışı düzenlemeler olarak ikiye ayrılmaktadır. Yapılan düzenlemelerin dayanağı, kurucu antlaşmadır ve kesinlikle kurucu antlaşmada yer alan yetki çerçevesinin dışında bir düzenleme yapılması söz konusu olamaz144. Örgüt içi konularla ilgili olarak önemli ölçüde özerkliğe sahip olan uluslararası örgütlerin usûlî konularla ilgili düzenlemeleri ve kendi personeliyle ilişkileri gibi örgüt içi faaliyetlerini düzenleyen normatif faaliyetleri145, iç yapılarını ve iç işleyişlerini düzenleme amacı taşır. Hukuken bağlayıcı olan bu düzenlemelerin yanı sıra uluslararası örgütler, kendi personelini korumaya yönelik idarî yargılama mekanizmaları da oluşturabilirler146. İç tüzük, personel statüsü gibi konuların yanında bütçeleme ve üyelerin malî katkıları gibi daha özel konuları içeren düzenlemeler de bu çerçeveye dâhildir147.

Uluslararası örgütlerin örgütün dışına yönelik düzenlemeleri ise iki kategoride değerlendirilebilir. İlki, örgütün yetkili organları tarafından yapılan tek taraflı düzenlemelerdir. Tavsiye, karar, bildiri, vb. bu düzenlemeler, uluslararası hukukun bir parçasıdır; bağlayıcılık taşımasalar da uluslararası hukuku açıklayıcı, uluslararası hukuk ilkelerini belirleyici ve örgütün iradesini dışa yönelik olarak beyan edici bir nitelik taşırlar. İkinci kategoride yer alan düzenlemeler ise uluslararası hukukun kodifikasyonu ile ilgili olanlardır. Uluslararası örgütlerden bazıları, bu düzenlemelerin yapılabilmesi amacıyla uzman organlar kurmuşlardır. Bu yönüyle hukuk yaratma işlevini kazanan bu organlar, uluslararası hukukun gelişimine de katkıda bulunmaya çalışmaktadırlar. BMÖ bünyesindeki Uluslararası Hukuk Komisyonu ile Uluslararası Çalışma Örgütü Genel Konferansı ve Avrupa Konseyi çerçevesinde hazırlanan sözleşmeler, bu kategorideki faaliyetlere örnek

144 _{Schermers ve Blokker, s. 473, 741, 754; Sur, s. 162.}

145 _{Brownlie, s. 665; Schermers ve Blokker, s. 742; Bekyaşev, s. 362.} 146 _{Levi, s. 45-46; Schermers ve Blokker, s. 742, 744.}

55 teşkil eden en önemli uluslararası örgütlerdir148. Uluslararası hukukun kodifiye edilmesi sürecinde, uluslararası hukukun aslî kişisi olan devletlerin onayının kilit bir rol oynadığı ve devletler arasında geniş ölçüde mutabakat sağlanmasının önündeki zorluklar dikkate alındığında, kurumlaşmış yapıları olan, üyelerini devletlerin oluşturduğu ve sürekliliğe sahip organları bulunan uluslararası örgütlerin uluslararası hukukun oluşumuna ve gelişimine bu şekilde yaptığı katkılar, göz ardı edilemeyecek kadar önemlidir. Bu durum, aynı zamanda uluslararası örgütlerin varlığını ve uluslararası hukuk kişiliğini pekiştirici bir etki de yaratmaktadır.

KEİÖ’de, örgüt içi düzenlemelerle ilgili olarak iki temel belge mevcuttur. Bunlardan ilki, “Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü Usûl Kuralları”dır149. 22 Ekim 2007 tarihinde Kiev’de kabul edilen düzenleme, KEİÖ’nün temel karar alma organı olan Dışişleri Bakanları Konseyi’nin ve bu konsey tarafından oluşturulan organların çalışma düzeni ile ilgili kuralları düzenlemektedir. İkinci düzenleme ise

“Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü Daimî Sekretarya Çalışanları

Yönetmeliği”dir150. 27 Ekim 1999 tarihinde Selanik’te kabul edilen bu yönetmelik,

KEİÖ Daimî Sekretaryası’nın görev tanımını, personelinin seçimini ve çalışma şartlarını düzenleyen kuralları, ilkeleri ve usûllerini düzenlemektedir.

III. KEİÖ’NÜN ULUSLARARASI ÖRGÜTLERİN SINIFLANDIRILMASI İÇİNDEKİ YERİ

Uluslararası örgütler, yapılmak istenen tasnifin amacına göre değişen çok sayıda sınıflandırmaya tâbî tutulabilir. Bununla birlikte, uluslararası örgütlerin sınıflandırılması meselesinde, öğretide genellikle örgütün oluşumu, yapısı, amacı,

148 _{Bkz. Brownlie, s. 663; Levi, s. 46; Sur, s. 162-163.}

149 _{Belgenin tam metni için bkz. KEİÖ Resmî İnternet Sayfası, http://www.bsec-}

organization.org/documents/LegalDocuments/statutory/rules/Download/RulesofProcedure080507.pdf, (05.03.2009).

150 _{Yönetmeliğin tam metni için bkz. BSEC Handbook of Documents, V. 1, Permanent International}

Secretariat, İstanbul 1995, s. 535-542. İnternet üzerinden erişim için bkz. KEİÖ Resmî İnternet Sayfası,http://www.bsec-

organization.org/documents/LegalDocuments/statutory/regulations/Download/RegulationsfortheStaff %20090421.pdf, (06.03.2009).

56 yetkileri, faaliyetleri gibi bazı ölçütler temel alınır151. Her biri, ayrı ayrı dikkate alınması gereken bu değişik kıstaslara dayanarak aşağıdaki şekilde konuya temas edilecektir.