bağ-lı ola rak ge liş ti ri len sis tem mo del le ri ile dev let le rin dış po li ti ka la rı nı açık lar ve ana liz eder. Bu na gö re, ulus la ra ra sı ya pı nın; güç den ge si, iki ku tup lu, çok ku tup lu ve ya tek ku tup lu olu şu na gö re dev let le rin dış po li ti ka la rı de ği şe bil mek te, ça tış ma ve iş bir li ği ih ti ma li art mak ta ya da azal mak ta, ulus la ra ra ra sı hu ku kun ve dip lo ma-si nin iş lev sel olup ol ma ya ca ğı na ön ce den ka rar ve ri le bil mek te dir.
Sis tem te ori si, fark lı ka rak ter le re sa hip dev let le rin ay nı ko şul lar da ben zer po-li ti ka lar iz le ye ce ği ni var sa ya rak, dev let ler ara sın da ki fark lı lık la rı göz ar dı ede bil-mek te dir. Ay rı ca sis tem te ori le rin de dev let le rin iç sel ya pı la rı, bu ko nu da ki fark-lı fark-lık la rın dış po li ti ka ya et ki le ri de dik ka te afark-lın ma mak ta dır. Sis tem te ori le ri dev let mer kez li ol du ğu, ulus la ra ra sı iliş ki le rin tek ak tö rü ola rak dev let le ri ka bul et ti ği için, si ya sal sü reç te et ki li olan ulu sal ya da ulus la ra ra sı si vil top lum ku ru luş la rı-nı, med ya ör güt le ri ni ve di ğer ör güt lü ör güt süz çı kar grup la rı nı da dik ka te al ma-mak ta dır. Her ne ka dar ma-mak ro ge nel le me ler yap ma ya uy gun bir teo ri ol sa da ay nı ko şul lar da, dev let le rin ne den fark lı po li ti ka lar iz le dik le ri ni açık la ya ma dı ğı için eleş ti ril mek te dir.
SİS TEM KAV RA MI VE SİS TEM TE ORİ Sİ NİN TE MEL VAR SA YIM LA RI
Sis tem, ara la rın da dü zen li iliş ki ler bu lu nan, or tak özel lik le re sa hip, bi rin de mey da-na ge len bir de ği şik li ğin di ğer le ri ni de et ki le di ği ba ğım lı de ğiş ken ler di zi si dir. Sis tem, ön ce den be lir le nen bir şe kil de, bir bi riy le dü zen li et ki le şim ha lin de olan bi rim le-rin oluş tur du ğu bir bü tün dür. Sis tem, her bir par ça sı bü tü nün özel lik le ri ni az çok
Uluslararası Sistem Teorisi
yan sı tan, par ça lar ara sın da or tak özel lik ler bu lu nan bir ya pı dır. Ör ne ğin; gü neş sis te mi, gü neş ve ge ze gen ler den oluş mak ta, be lir le ne bi len bir yö rün ge de ha re-ket et mek te, sis te mi oluş tu ran ge ze gen ler ara sın da bir ta kım or tak özel lik ler bu-lun mak ta dır. Eko sis tem ise bit ki ve hay van la rın oluş tur du ğu bir baş ka sis tem dir.
Ara la rın da ba zı or tak özel lik ler bu lu nan bu sis te min bi rim le ri ara sın da, ön ce den be lir le ne bi len sü rek li bir et ki le şim bu lun mak ta dır. Bir baş ka ör nek olan eko no-mik sis tem ler, sü rek li ve ba ğım lı bir iliş ki ha lin de olan bi rey le ri, grup la rı ve ya tı-rım cı la rı içi ne alan bir di ğer sis tem bi çi mi dir. İn san yi ne bi yo lo jik bir sis tem, ai le, top lum sal bir sis tem, dev let se si ya sal bir sis tem dir. Ulus la ra ra sı sis te min özel li ği tüm bun la rı içi ne alan si ya sal, top lum sal ve eko no mik bir sis tem olu şu dur.
Ulus la ra ra sı sis tem, te mel öge le ri be lir li sı nır lar la bir bi rin den ay rı lan ve ara la-rın da dü zen li ve ba ğım lı iliş ki ler bu lu nan dev let le rin oluş tur du ğu bir ya pı dır (Yo-ung, 1995: 197)
Sis tem kav ra mı, he men hep si de sis tem yak la şı mı nın te mel var sa yım la rı nı içe-re cek şe kil de, de ği şik ya zar lar ta ra fın dan fark lı şe kil ler de ta nım lan mış tır. Ör ne ğin;
Mor ton A. Kap lan’a gö re (1957: 4) sis tem, ken di le ri ne öz gü, ta nım la na bi len dav ra-nış sal dü zen li lik ler le dış çev re den ay rı lan ve ara la rın da iliş ki ler bu lu nan de ğiş ken ler di zi si dir. Kap lan’a gö re, de ğiş ken le ri ara sın da iliş ki bu lun ma yan ya pı lar sis tem ola-rak dik ka te alı na maz. Ulus la ra ra sı iliş ki ler ala nın da sis tem yak la şı mı nı te mel ala-rak em pi rik ça lış ma lar ya pan McClel land’a gö re (1966: 20) sis tem, ken di le ri ni dış çev re den ayı ran ve be lir le ne bi len sı nır lar için de et ki leş mek te olan bir bü tün dür. Bu ta nım la rı ar tır mak müm kün dür. Ör ne ğin; K. J. Hols ti (1974: 29) ulus la ra ra sı sis te-mi, ka bi le ler, şe hir dev let le ri, im pa ra tor luk lar ya da ulu sal dev let ler gi bi ba ğım sız si ya sal var lık la rın her han gi bir şe kil de top la mı ola rak ta nım la mak ta dır. Ric hard N.
Ro sec ran ce’a (1963: 220) gö re ulus la ra ra sı sis tem, bo zu cu gir di ler den, dü zen le yi ci me ka niz ma lar dan ve çev re sel kı sıt la yı cı lar dan mey da na ge len bir ya pı dır.
Sis tem bir bi riy le et ki le şim ha lin de olan ve ara la rın da ba ğım lı lık bu lu nan par ça lar an la mı na gel di ği için sis tem yak la şı mı, dev let ler ara sın da ki bu özel lik ten yo la çı ka-rak, ulus la ra ra sı po li ti ka yı açık la ma ama cı ta şı mak ta dır.
Sis tem den di ğin de, hem ya pı kav ra mı nı, hem de sis te min de va mı na ya da dö-nü şü mü ne yol açan sü reç kav ra mı nı bir lik te dik ka te al mak ge re kir. Hat ta sis tem kav ra mı nı, sis te mi oluş tu ran dev let le rin dav ra nış la rı, sis te min ya pı sı, iş le yi şi, dev-let le rin ey lem le ri ni ve sis te min iş le yi şi ni sı nır la yan çev re sel fak tör ler le bir lik te dü-şün mek ge rek mek te dir (Ro se na u, 1969: 77). Di ğer ta raftan sis tem, gev şek ya da sı kı ör güt len me ya pı sı na sa hip ola bi lir. He men her sis tem, bir den ge ye ulaş ma ya ya da var olan den ge si ni ko ru ma ya ça lı şır. Söz ko nu su bu den ge, is tik rar lı bir ya pı ola bi le ce ği gi bi, is tik rar sız da ola bi lir. İs tik rar lı bir den ge de sis tem, nor mal iş le vi ni sür dü rür ken bo zu cu fak tör le rin et ki si ne de kar şı ko ya bil mek te dir. Her sis te min, ken di si nin de için de yer al dı ğı, dış çev re den ayı ran bir sı nı rı var dır. Ay rı ca, her sis tem bir an lam da, ken di ken di ni dü zen le me ye ya ra yan bil gi akı şı nı müm kün kı lan bir ile ti şim ağı dır ve do la yı sıy la gir di ve çık tı la rı var dır.
Ör ne ğin; bir bi yo lo jik sis tem ola rak in san, ken di için de alt sis tem le re (do la şım, sin di rim ve so lu num sis te mi gi bi) ay rı lır. Her sis te min öğe le ri ara sın da, ba ğım lı lık ve sü rek li lik arz eden bir iliş ki bu lun mak ta dır. Sis te mi oluş tu ran bir öğe de mey da-na ge len bir de ği şik lik, sis tem için de yer alan di ğer öğe le ri ve do la yı sıy la sis te min
bü tü nü nü olum lu ya da olum suz et ki ler. Alt sis tem de mey da na ge len bir de ği şik-lik de ay nı şe kil de üst sis tem de de ği şik li ğe yol aça bi lir. Bir sos yal ör güt len me olan ai le yi oluş tu ran bi rey le rin bi ri ni et ki le yen olum lu ya da olum suz bir ge liş me, ai le bi rey le ri nin ge ri ka la nı nı da et ki ler. Ba zen bu de ği şik lik ler, sis te min de ği şi mi ne ya da yı kıl ma sı na da hi yol aça bi lir. Sis tem, söz ko nu su de ği şik lik le ri ve olum lu/
olum suz ge liş me le ri, ken di için de bir den ge ye otur tup, var lı ğı nı sür dü re bi lir ve-ya de ği şi min, sis te min ge nel ni te li ği ni ve ka rak te ri ni boz ma ve-ya cak şe kil de ol ma sı nı sağ la ya bi lir. Şa yet bu söz ko nu su ola maz sa sis te min yı kıl ma sı da gün de me ge le bi lir.
İn san ha ya tı nı teh dit eden has ta lık lar so nu cun da, in san ya şa mı nın so na er me si ya da ai le nin da ğıl ma sı gi bi, dev let le rin de ken di iç le rin de mey da na ge len ge liş me-le rin bo yu tu na gö re var lık la rı so na ere bi lir, bir baş ka ka rak ter de de vam ede bi lir.
Ör ne ğin; Yu gos lav ya ve SSCB’nin 1989-1990’da mey dan ge len ge liş me ler le da ğıl-ma la rı, 2011’de Arap dün ya sın da mey da na ge len ge liş me ler le Mı sır, Tu nus ve Lib-ya gi bi dev let le rin var lık la rı nı sür dü rür ken oto ri ter bir Lib-ya pı dan da ha de mok ra tik bir ya pı ya dö nüş me le ri söz ko nu su ol muş tur. Ay nı şey ulus la ra ra sı sis tem için de ge çer li dir. 1945’den 1991’e ka dar iki ku tup lu bir özel li ğe sa hip olan ulus la ra ra sı sis-tem, 1989-1990’da mey da na ge len ge liş me ler le da ha fark lı bir ya pı ya dö nüş müş tür.
Bu nun la be ra ber, ay nı yıl lar da ger çek le şen ge liş me ler den do la yı Do ğu Blo ğu’nun (ay rı bir sis tem ola rak) var lı ğı ta ma men so na er miş tir.
Ulus la ra ra sı sis te mi tek ve yek pa re bir bü tün ola rak gör me mek, onun da alt sis tem-ler den oluş tu ğu nu dik ka te al mak ge rek mek te dir. Bu an lam da ulus la ra ra sı sis tem, çok sa yı da sis tem ler den oluş mak ta dır. Da ha bü yük sis tem ler için de her za man, alt sis tem ler de ni len da ha kü çük sis tem ler bu lu na bi lir. Alt sis tem ler, coğ ra fi ve fonk si-yo nel alt sis tem ler ola rak ken di ara la rın da iki ye ay rıl mak ta dır. Bir leş miş Mil let ler Ör gü tü ve NA TO gi bi ör güt len me ler fonk si yo nel alt sis te me, Or ta Do ğu sis te mi, La-tin Ame ri ka sis te mi, Gü ney do ğu As ya sis te mi, Ba tı Av ru pa sis te mi ise coğ ra fi alt sis te me ör nek ola rak gös te ri le bi lir. Alt sis te min her han gi bir ye rin de ki iliş ki ler ve bu çer çe ve de mey da na ge len de ği şik lik ler, sis tem de ki di ğer iliş ki le ri et ki ler. Ay rı ca üst sis tem adı ve ri len ulus la ra ra sı sis tem de mey da na ge len önem li bir de ği şik lik alt sis te mi, alt sis tem de ki bir de ği şik lik de ulus la ra ra sı sis tem de ki ge liş me le ri et ki le-mek te dir.
Bu ör nek ler den yo la çı ka rak, sis te min te mel var sa yım la rı nın, kar şı lık lı ba ğım lı-lık, sü rek li iliş ki, kar şı lık lı et ki le şim, bü tün cül bir ya pı ve ayırt edi ci (ka rak te ris tik) özel lik ol du ğu söy le ne bi lir. Bu var sa yım lar dan yo la çı ka rak, dev let ler ara sın da ki iliş ki le ri ana liz et mek, an la mak, açık la mak ve da ha son ra ki ge liş me le ri ön gör mek müm kün dür. Bu ra da özel lik le dik kat edil me si ge re ken nok ta, her sis te min ka rak-te ri nin, o sis rak-tem için de ki bi rim ler ve öğe ler ara sın da ki iliş ki nin ni rak-te li ği, dav ra nış ku ral la rı hak kın da bir fi kir ver me si dir. Bun lar, her in sa nı bir di ğe rin den fark lı kı lan, her ai le yi di ğe rin den fark lı kı lan, her top lum sal ve si ya sal ör güt len me yi, her dev le ti di ğe rin den fark lı kı lan ka rak te ris tik özel lik ler ve bu na bağ lı dav ra nış ku ral la rı dır.
Do la yı sıy la ge liş ti ri len ulus la ra ra sı sis tem mo del le ri, o sis tem için de ki dav ra nış ku-ral la rı hak kın da bir fi kir ver mek te, bu ra dan ha re ket le iliş ki le rin açık lan ma sı, an la-şıl ma sı ve ile ri ye dö nük ön gö rü ler de bu lu nul ma sı müm kün ola bil mek te dir.
Sis tem kav ra mı nı ta nım la ya rak gün lük ha yat tan ör nek ler ve ri niz ve alt sis tem üst
sis tem iliş ki si nin na sıl ku rul du ğu nu açık la yı nız. 1