Ay dın lan ma ça ğıyla bir lik te, po zi ti vizm ve ras yo na lizm bir ara da anıl ma ya baş lan-mış, me ta fi zik ve din sel re fe rans la ra bir mey dan oku ma ola rak sos yal bi lim le rin ana akı mı ve fel se fi yak la şı mı ha li ne gel miş tir. Te mel de ak la ve de ne ye da ya nan ve doğ ru la ma yön te mi ni kul la nan bu akım, ar tık ras yo na lizm ya da akıl cı lık ola rak
5
ad lan dı rıl ma ya baş lan mış tır. Epis te mo lo jik bir an la yış tan zi ya de si ya sal ve sos yo lo-jik bir re fe ran sa sa hip olan bu yak la şım, fel se fe de ye ni bir akım ha li ne gel miş tir. Ak lı, ku ru cu il ke ola rak ka bul eden yak la şım, ay dın lan ma nın öl çü tü ha li ne gel miş, ak la uy gun ola nı bi lim sel ola rak ka bul et miş tir. Bu an lam da, sos yal ve si ya sal ya şam da din sel top lum sal ör güt len me ler ye ri ne, akıl cı ku rum sal dü zen le me le ri sa vun muş tur.
Karl Pop per, bu or tak fel se fi ge le ne ği eleş tir miş tir. Di ğer bir ifa dey le po zi ti vizm ve ras yo na liz min or tak bi ri ki mi olan fel se fi epis te mo lo jik doğ ru la ma cı yak la şı mı sor gu la mış tır. Bu eleş ti rel yak la şı mın en önem li tem sil ci siy se Kant’dır. Kant çı ras-yo na lizm, bi lim sel ger çek le re ulaş ma da ak lın ve de ne yin bir lik te kul la nıl ma sı nı ön gö ren yak la şım dır. A prio ri ve a pos te rio ri bil gi yi ka bul ede rek, ak la tes lim ol-ma dan ve de ne yi min se tek ba şı na işe ya ra ol-ma ya ca ğı nı ile ri sü re rek, eleş ti rel yak la şı-mın ilk tem sil ci si ol muş tur. Bu an lam da “Saf Ak lın Eleş ti ri si” ad lı ça lış ma sıy la ak la da ya nan fel se fe nin sı nır la rı nı ve de ne yi me olan ge rek si ni mi or ta ya koy muş tur.
Bi raz ile ri de dü şün ce le ri ne yer ve ri le cek olan bi lim fel se fe ci le rin den Karl Pop-per, Im re La ka tos, Tho mas Kuhn ve Pa ul Fe ye ra bend’in or tak özel li ği, ge le nek sel po zi ti vist an la yı şa mey dan okur ken ras yo na liz me ye ni bir bo yut ge tir me le ri dir.
Bun lar, tü me va rım ye ri ne tüm den ge lim ci li ği (in dük si yon ye ri ne de dük si yo nu) sa-vun ma la rı ve özel lik le po zi ti viz min doğ ru la ma an la yı şı nı eleş tir me le ri, do la yı sıy-la ras yo na liz me yak sıy-la şır ken mut sıy-lak doğ ru ya usıy-laş mak için, yi ne de ney ve göz le me da yan ma la rı, ne de niy le po zi ti viz me ya kın dur mak ta dır lar. Bu an lam da ko num la-rı, da ha zi ya de ras yo na list ge le ne ğe ya kın ol du ğu için, eleş ti rel ras yo na list ola rak ta nın mak ta dır lar.
Bu aka de mis yen ler den Pop per’ı eleş ti rel ras yo na list ola rak, La ka tos’u ise rea-list ras yo na rea-list ola rak ko num lan dı ran lar ol muş tur. Bu akı mın ay nı za man da ne-opo zi ti vist ola rak ad lan dı rıl ma sı da müm kün dür. Bu nun la be ra ber, Pop per’la baş la yan bu ge le ne ğin po zi ti viz me yö nelt ti ği yı kı cı eleş ti ri ler le post po zi ti viz me ön cü lük et ti ği de söy le ne bi lir. Bu eko lün en ucun da Fe ye ra bend bu lun mak ta dır ve “ak la ve da” ve “yön te me ha yır” ad lı ça lış ma la rıy la ak lı ve de ne yi esas alan ras yo-na list po zi ti vist ge le ne ğe mey dan oku ya rak post po zi ti vist akı ma ön cü lük et miş tir.
Eleş ti rel ras yo na list ler, Com te’u ta kip eden bi lim sel bil gi nin bi ri kim ci (kü mü lâ tif) bir yol la el de edi nil di ği ni sa vu nan gö rü şe kar şı çı ka rak, tüm den ge lim ci li ği sa vu-nur ken ay nı za man da her tür lü bi lim sel bil gi nin fi zik il ke le ri ne da yan ma sı ge rek-ti ği ni de sa vun muş lar dır. Bu akı mın te mel özel lik le ri şu şe kil de özet le ne bi lir: Ön-ce lik le man tık sal lık (lo gi cism) il ke si ne gö re, bi lim sel te ori le rin doğ ru lan ma iş le mi, tüm den ge lim ci (de dük tif) man tık ku ral la rı na uy gun ola rak yü rü tül me li dir. İkin ci il ke olan em pi rik doğ ru la ma (em pi ri cal ve ri fi ca tio nism) il ke si ne gö re, sa de ce de-ney sel ola rak doğ ru la na bi len öner me ler bi lim sel dir. Üçün cü il key se teo riy le göz-le min ay rı ay rı egöz-le alın ma sı dır. Dör dün cü ve son il ke ne den sel lik iliş ki si dir. Bu na gö re, göz lem le nen ol gu lar ara sın da, sü rek li ve de ğiş me yen bir ne den so nuç iliş ki si bu lun ma lı dır (Smith, 1996: 15).
1950 ve 1960’lar da top lum bi lim le rin de po pü ler ha le ge len bu tu tu mun tem sil-ci le ri Hem pel ve Pop per ol muş tur. Bun lar dan Carl Hem pel’e gö re, bir ol gu an cak ge nel bir ya sa var sa açık la na bi lir. Do la yı sıy la bi lim sel sü reç te ön ce lik le çı kış nok ta sı ola cak ve araş tır ma ya reh ber lik ede cek ge nel bir ya sa bu lun ma lı dır. Bu du rum, Im re La ka tos ta ra fın dan araş tır ma prog ra mı, Tho mas Kuhn’da ise pa ra dig ma ola rak ta-nım lan mış tır. Tüm bu bi lim adam la rın ca di dak tik yön tem (tüm den ge lim ci lik) ta ri-he ve top lum bi lim le ri ne uy gu la na bi le cek tek ge çer li yön tem ola rak gö rül mek te dir.
As lın da ya pıl ma sı ge re ken; ka tı em pi riz me da yan ma yan bir ulus la ra ra sı iliş ki-ler te ori si için, bir epis te mo lo jik alan oluş tur mak tır. Em pi rizm, bu ra ya ka dar ifa de edi len ler den de an la şıl dı ğı gi bi, bi lim sel bil gi ye ulaş ma da de ney ve göz le mi esas alır. Fran cis Ba con, John Loc ke ve Da vid Hu me’la baş la yan em pi riz me gö re, bi lim ya da bi lim sel bil gi saf göz le me da yan ma lı dır ve an cak tü me va rım cı bir yön tem le bil gi ye ula şı la bi lir.
Oy sa em pi rist epis te mo lo ji nin ala nı na ba kıl dı ğın da, cid di sı nır la ma lar la kar-şı kar kar-şı ya olun du ğu dik ka ti çek mek te dir. Bun lar dan bi rin ci si, eğer em pi rizm ta-ra fın dan sağ la nan epis te mo lo jik te mi nat göz le me da yan may sa, top lum sal ya da ulus la ra ra sı ya pı, hat ta bir çok top lum sal ol gu, ger çek an lam da göz lem le ne me-mek te dir. Do la yı sıy la bir çok fel se fe ci, ka tı em pi riz min, ger çe ğin bi ze an cak çok kü çük bir kıs mı nı an la ma mı za im kân ta nı dı ğı nı ile ri sür mek te dir. İkin ci ola rak ka tı em pi rizm ço ğu za man göz len me si söz ko nu su ol ma yan ne den le ri açık la ma-mız da bi zi sı nır la mak ta dır. Üçün cü ola rak -ki ay nı za man da em pi riz me bir eleş-ti ri dir- saf ve hiç bir şey den et ki len me yen bir al gı la ma nın müm kün ol ma dı ğı dır.
Çün kü; hiç bir za man ger çek an lam da nes nel bir göz lem ve de ney ger çek leş tir me ola na ğı bu lun ma mak ta dır. Zi ra göz lem ve de ney ler, her za man da ha ön ce ki te-ori ler den ve kav ram lar dan et ki le nir. Göz lem le ri miz ve de ne yim le ri miz sı ra sın da, da ha ön ce ki kav ram la rın a prio ri et ki si al tın da bu lun du ğu muz bir ger çek tir. Öte yan dan, po zi ti viz me yö nel ti len bir di ğer eleş ti riy se (özel lik le bi lim sel bil gi ye ulaş-ma da tü me va rı mı be nim se yen Vi ya na çev re si ne men sup ulaş-man tık çı po zi ti vist le re yö ne lik ola rak) ana li tik ve sen te tik öner me ler ara sın da cid di bir ayı rım ya pı la ma-ya ca ğı ve bir teo ri ol mak sı zın araş tır ma nın saf göz lem le baş la ma sı nın im kân sız ol du ğu dur. Do la yı sıy la biz far kın da ol sak da ol ma sak da araş tır ma ve göz lem le ri-miz de bir te ori nin et ki si al tın da bu lu nu ruz.
Di ğer ta raftan, bi lim sel iler le me ve bi lim söz de bi lim/ide olo ji (sci en ce-pseu da sci en ce/ideo logy) ayı rı mı ge le nek sel po zi ti vist gö rüş ta ra fın dan tü me va rım (in dük-si yon) ile doğ ru dan il gi li bu lun muş tur. Bun la ra gö re ti kel öner me ler den tü mel ger-çek le re ula şı lır. Ya ni, bi lim ada mı ol gu lar dan baş la ya rak te ori si ni ge liş ti rir, de ney-ler le işe baş lar, or ta ya göz lem len miş de ney ney-ler den ile ri dü zey de ge nel var sa yım lar çı ka rır. Bi lim ada mı bu var sa yım la rı nı ol gu lar la doğ ru la ma yı ba şa rır sa bun lar ge nel ni te lik li te ori le re dö nü şür. Bi lim sel ge liş me bu sü re cin böy le ce de vam et me siy le il-gi li dir. Di ğer bir de yiş le bi li min ge liş me si bi ri kim ci bir yol iz ler. Pop per, Kuhn, La-ka tos ve Fe ye ra bend ise tü me va rım cı lı ğı (in dük si yo nu) eleş ti re rek te ori ler den ol gu-la ra gi dil me si ni ön gö ren tüm den ge lim ci li ği (de dük si yon) be nim se miş ler dir.
Ne opo zi ti vizm ya da eleş ti rel ras yo na lizm adı ve ri len ye ni akı mın ge le nek sel ve man tık sal po zi ti vist/em pi rist ler den fark la rı ne ler dir?
Karl Pop per’a (1902-1994) gö re, bi lim sel bil gi nin ge liş me si göz lem le nen ol gu la-rın top lan ma sıy la il gi li ola maz. Pop per bu nun boş bir uğ raş ol du ğu nu ile ri sür mek-te dir. Bi lim sel bil gi nin ge liş me si, “bi lim sel ku ram la rın elen me si ve da ha iyi ler le yer de ğiş tir me si sü re ci dir.” Pop per’a gö re te ori ler sı na nır ve bu sı na ma so nu cun da terk edi len le rin ye ri ne ye ni le ri ge lir. Tek rar göz lem ve de ney le ri mi zi sür dü rü rüz ve bu sü reç, bu şe kil de de vam eder. Bi li min iler le yi şi ne ve bi lim sel bil gi nin ge liş me si ne eleş ti rel ba kan Pop per’a gö re, bu sü reç yan lış la rın elen me si sü re ci dir. Pop per’a gö re, tüm di ğer ta rih ler gi bi bi lim ta ri hi de ha ta lar la do lu dur. Fa kat bi lim de ha ta lar sis-te ma tik ola rak eleş ti ri lir ve dü zel ti lir. “İş sis-te bu nun için ha ta la rı mız dan öğ re ni yo ruz di yo ruz ve iler le me nin böy le ol du ğu nu ile ri sü rü yo ruz” (Pop per, 1963: 215-216).
6
Karl Pop per (1902-1994)
Bi lin di ği gi bi ge le nek sel po zi ti vist gö rü şe gö re, bi li mi di ğer alan lar dan (ide olo-ji, mit, me ta fi zik vb) ayı ran kri ter, tü me va rı mın kul la nıl ma sıy la il gi li dir. Pop per’a (1963: 256) gö reyse bu ayı rım kri te ri doğ ru la ma ol ma yıp, red de di le bi lir lik ve yan-lış la na bi lir lik il ke si dir. Pop per’a gö re bu du rum, bi lim de eleş ti rel yak la şım ola rak bi li nir ve bi lim ada mı te ori nin eleş ti ri le bi lir olup ol ma dı ğı na ve ken di si ni eleş ti ri ye su nup sun ma dı ğı na bak ma lı dır. Pop per’a gö re teo ri, bü tün sı na ma lar dan sağ lam ola rak çı kar sa onun, de ney ler ce te yit edil di ği ni ve güç len di ği ni ile ri sü re bi li riz.
Bi lim sel bir teo ri, ola bi le cek her şe yi açık la yan bir teo ri de ğil dir. Tam ter si ne bi lim sel bir ku ram ken di si ni sü rek li teh li ke al tın da tut mak ta dır. Ola bi le cek bü tün du rum lar bir te ori ye uyu yor sa o za man, olan hiç bir du rum, hiç bir göz lem ve hiç bir de ney sel so nuç o te ori yi des tek le yen ka nıt di ye ile ri sü rü le mez. Bu gi bi ku-ram la rın doğ ru ol ma sıyla yan lış ol ma sı ara sın da göz le ne bi lir hiç bir fark yok tur.
Do la yı sıy la hiç bir bi lim sel bil gi ta şı ma mak ta dır (Ma ge e, 1982: 40).
Pop per’a gö re, bi lim sel te ori le ri di ğer le rin den ayı ran doğ ru la ma (ve ri fi ca ti on) de ğil yan lış la ma (fal si fi ca ti on) il ke si dir. Bir teo ri için onu doğ ru la yan is te nil di ği ka dar sa yı sız ka nıt ile ri sü rü le bi lir, an cak bi lim sel ola bil me si için sı na na bi lir, ya ni yan lış la na bi lir ol ma sı ge re kir. Bir öner me nin yan lış la na bi lir ol ma sı, onun me kân ve za man ba kı mın dan sı nır la na bi lir ve ke sin lik içer me si öl çü sün de müm kün dür.
Bu özel lik le ri ta şı ma yan bir öner me bi lim sel de ğil dir. Pop per, “tüm ku ğu lar be-yaz dır” gi bi bir öner me nin doğ ru la na ma ya ca ğı nı, an cak bir si yah ku ğu nun gös te-ril me siy le yan lış la na bi le ce ği ni ile ri sü re rek, doğ ru la ma nın, bir öner me yi bi lim sel kıl ma ya ca ğı nı, an cak yan lış la na bi lir şe kil de for mü le edil me si nin bi lim sel ha le ge-ti re bi le ce ği ni ile ri sü rer.
Karl Pop per’ın yan lış la ma cı lık yak la şı mı nı açık lay nız.
Tho mas Kuhn ise bi lim sel ge liş me yi, nor mal bi lim ve dev rim ci bi lim (ola ğa-nüs tü bi lim) dö ne mi ol mak üze re iki dö ne me ayı ra rak in ce le mek te dir. Bir pa ra dig-ma nın var lı ğın da, onun yön len dir me si doğ rul tu sun da ya pı lan bi lim nor dig-mal bi lim-dir. Eğer bu nor mal bi lim dö ne min de, el de ki pa ra dig ma bul ma ca çöz me de ye ter siz ka lır ya da ba şa rı sız lı ğa uğ rar ve bu, bü tün bi lim da lı nı il gi len di ren ay kı rı lık lar ha li ne ge lir se bu na lım da baş lar. Bu na lım, ye ni pa ra dig ma nın, yü rür lük te ki pa-ra dig ma nın ye ri ni al ma sıy la so na erer. Bu pa pa-ra dig ma de ği şik li ği ne Kuhn bi lim sel dev rim de mek te dir. Çok sık gö rül me di ği için bu na ola ğa nüs tü bi lim de de ne bi lir.
Kuhn için, “ka bul gör müş olan bir mo del ya da ör nek” ya da bi lim top lu
Kuhn için, “ka bul gör müş olan bir mo del ya da ör nek” ya da bi lim top lu