Mor ton A. Kap lan’ın ulus la ra ra sı sis tem mo del le rin den al tın cı sı olan bi rim ve to sis te mi, nük le er si lah la rın ya yıl ma sıy la or ta ya çı ka cak bir sis tem ola rak dü şü nül-mek te dir. Ni te kim bu tür sis tem ler, nük le er gü ce sa hip, fa kat da ya nıl maz ilk vu ruş ka pa si te si ne sa hip ol ma yan yir mi ka dar dev le tin bir ara ya gel me siy le or ta ya çı ka-cak tır. Bu var sa yı ma gö re, sis tem de nük le er gü cü elin de bu lun du ran her bir dev-let, ya pa ca ğı bir ilk vu ruş la ra ki bin gü cü nü ta ma men yok ede me mek te dir. Fa kat ilk vu ruş plan lan dı ğı gi bi ger çek le şir se düş ma nın gü cü önem li öl çü de za yıfla tı la-bi lir (Kap lan, 1957: 50).
Bu tür sis tem ler de, Sov yet ler Bir li ği ve Çin gi bi dev let le rin dev rim ci eği lim le ri aza lır ken nük le er dev let ler ara sın da, ide olo ji den kay nak lan ma yan ay rı lık lar ön pla-na çı ka bi lir. ABD gi bi dev let ler se ulus la ra ra sı sta tü ko lar da ki de ği şik lik le re ön ce ki ka dar tep ki gös ter mez ler. Bu tür bir ya pı da, eri şil me si hem teh li ke li hem de güç ol du ğun dan he ge mo nik amaç lar gü den dev let le re rast lan maz (Kap lan, 1969: 299).
Bi rim ve to sis tem le rin de, dev let le rin sa hip ol duk la rı nük le er si lah ka pa si te si di ğer le ri ni cay dı ra ca ğı için, sis tem ge nel de is tik rar lı sa yıl mak ta dır. Bu tür sis tem-ler de özel it ti fak la ra pek sık rast lan maz, olan lar da ide olo jik özel lik tem-ler ta şı maz.
Bu nun la bir lik te dev let ler, ken di ara la rın da, bir nük le er sal dır ga nı cay dır mak ama cıy la pakt lar oluş tu ra bi lir ler. Bi rim ve to sis tem le rin de nük le er sa vaş lar gö-rül mez, ol sa ol sa sı nır lı kon van si yo nel böl ge sel sa vaş lar ola bi lir. Baş ka bir de yiş le nük le er si lah lar şa yet kul la nı la cak sa bu uya rı ama cı ta şı yan sı nır lı mi sil le me ya da di ğer sı nır lı amaç ve yol lar la olur. Çün kü; tır man ma ve mi sil le me kor ku su ta rafla-rı cay dır mak ta dır. Sis tem de ara bu lu cu ro lü oy na yan ev ren sel ak tö rün et ki si, gev-şek iki ku tup lu sis te me gö re da ha za yıftır. Bu nun ne de ni, nük le er gü ce sa hip olan dev let le rin ken di le ri ni güç lü his set me le rin den do la yı, ev ren sel ör güt ten ge len hiç bir bas kı yı ya da dış mü da ha le yi ka bul et me me eği lim le ri dir. Sis tem, be lir til me ye ça lı şı lan bü tün bu özel lik le riy le çok ku tup lu bir gö rü nüm ser gi ler.
Mor ton A. Kap lan, gev şek ten sı kı ör güt lü ye doğ ru sı ra la dı ğı bu al tı ulus la ra-ra sı sis tem mo de li nin dı şın da, çok gev şek iki ku tup lu sis tem, de tant sis te mi, is tik-rar sız blok sis te mi ve ta mam lan ma mış nük le er ya yıl ma sis te mi di ye ad lan dır dı ğı dört sis tem mo de li da ha ge liş tir miş tir (Kap lan, 1969: 300-303).
Bu mo del ler den, çok gev şek iki ku tup lu sis tem de, blok lar var lık la rı nı de vam et-tir mek le be ra ber za yıfla mış du rum da dır lar. So ğuk Sa vaş dö ne mi için dü şü nül dü-ğün de, ABD ve SSCB ara sın da iş bir li ği ni ge rek ti ren or tak çı kar alan la rı ar tar. Bir tır man ma söz ko nu su ol ma dı ğı sü re ce, nük le er den ge ABD ve SSCB ara sın da ki doğ ru dan sa vaş la rı ön ler. Bu nun la bir lik te, tır man ma ih ti ma li nin ol ma dı ğı ya da dü şük ol du ğu böl ge ler de sı nır lı sa vaş lar da gö rü le bi lir. Bu ara da Çin’in, ABD ve SSCB için po tan si yel bir teh dit ola rak or ta ya çık tı ğı da gö rül mek te dir. Bu tür sis-tem ler de, nük le er si lah lar da sı nır lı da ol sa bir ya yıl ma söz ko nu su dur.
6
Ev ren sel ör güt (BM) için de, ırk ayı rı mı ve sö mür ge ci likle il gi li ko nu lar da blok-suz dev let le ri des tek le me de iki blok re ka bet ha lin de dir. Her iki blok da ulus la ra ra-sı sta tü ko nun sa vu nu cu lu ğu nu yap mak ta dır. Si lah ra-sız lan ma ça ba la rı, blok lar ara-sın da iş bir li ği nin art ma sı ve blok için de ki ba zı dev let le rin blok po li ti ka la rı na kar şı çı ka bil me si de bu tür sis tem le rin özel lik le ri dir. An cak bu tür sis tem ler de, ulus-la ra ra sı hu kuk ta ki mü da ha le et me me il ke si, gev şek iki ku tup lu sis te me gö re da-ha çok ih lal edil mek te dir. Ev ren sel ör gü tün (BM) ara bu lu cu luk fonk si yo nun dan si ya sal de ği şik lik le ri de net le me fonk si yo nu ön pla na çık mak ta dır. Bu du rum da ör güt, ka pa si te si ni aşan du rum la ra mü da ha le et me ye zor lan mak ta, blok li der le ri ara sın da ki çı kar ça tış ma la rı na ka rış mak ta ve bu du rum da ev ren sel ör güt için blok dev let le ri ni des tek le mek baş lı ba şı na bir so ru na dö nüş mek te dir. Eğer sis te min is-tik rar lı ol ma sı ar zu edi li yor sa blok dev let le ri nin, ken di le ri ni sı nır la ma yö nün de da ha faz la ça ba gös ter me le ri ve ör gü tün de ara bu lu cu luk fonk si yo nu na da ha faz la ağır lık ver me si ge re kir.
Kap lan’ın son ra dan ge liş tir di ği sis tem mo del le rin den ikin ci si olan de tant sis te-mi (yu mu şa ma sis te te-mi), ABD ve SSCB’de, bir ta kım olum lu de ği şik lik le rin ol du-ğu var sa yı mı na da yan mak ta dır. Sov yet-ler ar tık da ha açık bir top lum ve da ha az mü da ha le ci ha le ge lir ken ABD de ulus-la ra ra sı sta tü ko nun sa vu nul ma sı na yö-ne lik es ki tu tu cu lu ğu nu terk et mek te dir.
Ge nel de ulus la ra ra sı sis te min bu mo de le ya kın gö rül dü ğü dö nem ler; Sov yet sis te-min de bir iyi leş me ol du ğu, Çin’in ken di iç so run la rı na yö nel di ği ya da en azın dan teh li ke ol mak tan çık tı ğı, Üçün cü Dün-ya nın bü yük bir kıs mın da is tik ra rın hü-küm sür dü ğü dö nemlerdir. ABD ve SSCB ara sın da re ka bet de vam et mek le bir lik te, iliş ki ler ça tış ma ya dö nü şe cek bo yut lar da ge ril me mek te dir. Si lah la rın kon tro lü ne iliş kin önem li ant laş ma lar kay de dil mek te ve ger gin lik önem li öl çü de azal mak ta dır.
Hel sin ki Ni hai Se ne di’nin im za lan dı ğı dö nem ve 1970’li yıl lar da iki blok ara-sın da ki iliş ki ler, bu mo de lin özel lik le ri ni yan sıt mak ta dır.
De tant sis te mi nin bir so nu cu ola rak, her iki blo ğun ör güt len me le rin de za yıfla-ma lar gö rül mek te dir. Sov yetlerin uy du su du ru mun da ki ba zı dev let ler, bir ta kım dış
po li ti ka ko nu la rın da Ba tı lı dev let ler le bir lik te ha re ket eder ken Ba tı Blo ğu için de de çat lak lar art mak ta dır. ABD an ti ko mü nist oli gar şi le ri des tek le mek ten vaz ge çer ken SSCB de ko mü nist blok dı şın da ki dev let ler le bir lik te ya şa ma yı öğ ren me ye ça lış-mak ta ve ulu sal kur tu luş ha re ket le ri ni des tek le me ko nu sun da es ki tu tu mu nu terk et mek te dir. Hu kuk ala nın daysa, di ğer dev let le rin içiş le ri ne ka rış ma ma, de tant
sis-Resim 6.2 Helsinki Nihai Senedi (Helsinki Final Act) görüşmeleri altı yıl sürmüştür. 1975 yılında 35 ülke tarafından imzalanan belge, Soğuk Savaşta yumuşama döneminin başlangıcı olarak kabul edilmektedir. AGİT Daimi Konseyi Toplantısı, Viyana, 2005.
Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/File:OSCE-Permanent_
Council.JPG
te mi nin be lir gin bir özel li ği ha li ne gel mek te dir. Ay rı ca, ulus la ra ra sı hu kuk ku ral la rı hem güç len di ril me ye ça lı şıl mak ta, hem de uy gu la ma ala nı ge niş le mek te dir. Ev ren-sel ör güt (BM), uzay, gök ci sim le ri ve ku tup böl ge le riyle il gi li ko nu lar da, sö mür-ge ci li ğin son bul ma sın da, si lah kon tro lü ne iliş kin dü zen le me ler de ve ulus la ra ra sı ba rı şın ko run ma sın da önem li iş lev ler yük len mek te dir. Sis tem de, ba rı şın bo zul ma sı hat ta sa vaş çık ma ola sı lı ğı az da ol sa var dır. Fa kat bu ça tış ma lar, ABD ile SSCB ara-sın da doğ ru dan bir ça tış ma ol mak tan çok, do lay lı, ya ni böl ge sel, sı nır lı amaç la ra yö ne lik ve kon van si yo nel sa vaş lar ola cak tır. ABD ve SSCB, sa vaş la rın tır man ma sı nı ön le mek için iş bir li ği ya pa cak ya da en azın dan di ğe ri nin bu doğ rul tu da ki ama cı na en gel ol ma ya cak tır. Bu tür amaç la ra yö ne lik ola rak, da ha çok ev ren sel ör gü tü dev-re ye sok ma ya ça lı şa cak lar dır.
İs tik rar sız blok sis te min deyse ulus la ra ra sı iliş ki ler, de tant sis te mi nin ter si ne bir ge liş me için de dir. Dün ya da ge ri lim ar tar ken ABD ve SSCB ara sın da ki iliş ki ler-de kuş ku hâ kim ol mak ta dır. Si lah sız lan mayla il gi li ant laş ma lar yok ler-de ne cek ka-dar az dır. Böl ge sel dü zey de ça tış ma la ra ve yer yer şid det ha re ket le ri ne rast la mak müm kün dür. Tek no lo jik ge liş me ler, nük le er si lah la rı ge liş tir me yi ve da ha ucu za el de et me yi ko lay laş tır mak ta dır. ABD ve SSCB’nin nük le er sis tem le ri, da ya nıl maz ilk vu ruş gü cü ne sa hip ol ma sa da cay dı rı cı lık la rı yük sek tir. Bun la rın ya nın da, sis-tem de mi ni mum cay dı rı cı lık dü ze yin de dört beş dev let da ha var dır. Tüm dev let-ler bir ta kım sı nır lı mi sil le me stra te ji le ri ge liş tir me ça ba sı için de dir let-ler. Fa kat ABD ve SSCB için bu stra te ji le ri kul lan mak da ha ko lay dır. Sis tem için de ki it ti fak iliş-ki le ri, as ke ri ka pa si te ler le ve po li ti ka lar la çok ya kın dan il gi li dir. Eğer ABD, ken di ül ke si dı şın da ki müt te fik le re yö ne lik ola sı nük le er sal dı rı la rı cay dı ra cak ka pa si te-ye sa hip de ğil se it ti fak için de ki kriz le rin aşıl ma sı zor la şa cak tır. Bu du rum da ABD ile di ğer müt te fik le rin top lam ka pa si te le ri nin bu cay dır ma için ye ter li ol ma sı ge-rek li dir. Ben zer so run lar SSCB ve blo ğu için de ge çer li dir.
Bu mo del de ta nım la nan iliş ki ler de, ABD ve SSCB’nin dış po li ti ka la rı, mü da-ha le ci özel lik ta şı mak ta dır. Bu dev let ler, de tant sis te min den fark lı ola rak, çı kar la-rın uyum laş tı rıl ma sı ye ri ne ça tış ma yı ter cih et mek te dir ler. ABD, dış po li ti ka da, tu tu cu dev let le rin sta tü ko la rı nın ko run ma sı nı sa vu nur ken SSCB’nin dış po li ti ka-sı, ulu sal kur tu luş ha re ket le ri nin des tek len me si ne yö ne lik tir. An cak bu tür mü-da ha le ci sis tem ler de, Ma ca ris tan ola yı nın (1956) ben ze ri her za man ya şa na bi lir.
Sov yet po li ti ka la rı na kar şı hal kın ayak lan dı ğı Ma car dev ri mi, SSCB ta ra fın dan bas tı rıl mış tır. Ay rı ca Sov yet dış po li ti ka sı Çin Sov yet iliş ki le rin den et ki len miş tir.
Bu iki dev let ara sın da ki iliş ki le rin dü zel me si, blok lar ara sı ça tış ma ve ger gin li-ği ar tır mak ta dır. ABD ve SSCB ara sın da ki iliş ki ler, ba rı şı teh dit eden bo yut la ra var ma mak la be ra ber, sis tem de ça tış ma lar ola ğan bir du ru ma gel mek te dir. Hat ta nük le er si lah la rın sı nır lı dü zey de de ol sa kul la nıl ma sı müm kün dür. Ev ren sel ör-güt (BM) ara bu lu cu luk fonk si yo nu nu ye ri ne ge tir mek le bir lik te oto ri te si za yıfla-mak ta dır. İs tik rar sız blok sis te min de, içiş le re mü da ha le et me me il ke si sık sık ih lal edil mek te dir. Sis tem, ulus la ra ra sı hu ku kun ge liş me si için uy gun bir or tam oluş-tur ma ya cak, mev cut stan dart lar aşı nır ken ye ri ne ye ni le ri ko na ma ya cak tır.
Son ola rak, üze rin de du ru lan ta mam lan ma mış nük le er ya yıl ma sis te mi, da ha zi ya de is tik rar sız blok sis te mi nin de ği şi miy le or ta ya çık mış bir sis tem ola rak ta-nım lan mış tır. Do la yı sıy la bir çok yö nüy le bu sis te me ben ze yen ta mam lan ma mış nük le er ya yıl ma sis te mi nin far kı, ABD ve SSCB’nin ya nı sı ra, nük le er gü ce sa hip on beş, yir mi dev le tin da ha sis tem de bu lun ma sı dır. ABD ve SSCB’nin sa hip ol duk-la rı nük le er sis tem ler, da ya nıl maz ilk vu ru şu ya pa cak ka pa si te de ol ma mak duk-la be ra-ber, ilk kul la na na ba zı avan taj lar sağ lar. Kü çük dev let le rin el le rin de bu lu nan
nük-Macar devrimi, TIME dergisi tarafından 07 Ocak1957 sayısında kapak yapıldı ve Macar halkı, Yılın Adamı seçildi.
Kaynak: http://
www.time.com/time/
covers/0,16641,19570107,00.
html
le er sis tem lerse mi ni mum cay dı rı cı lık dü ze yin de dir. Bü yük nük le er güç ler le kü çük nük le er güç ler ara sın da ve kü çük nük le er güç le rin ken di ara la rın da it ti faklar müm-kün dür. Sa vaş lar sı nır lı kal mak la bir lik te, hem ger gin lik hem de tır man ma ola sı lı ğı, is tik rar sız blok sis te min den da ha faz la dır. ABD ve SSCB ara sın da, Av ru pa dı şın da-ki böl ge ler de sı nır lı ça tış ma ola bi lir. Av ru pa’da doğ ru dan bir ça tış ma nın tır man ma ola sı lı ğı yük sek ol du ğun dan, ABD ve SSCB böy le bir ça tış ma nın çık ma ma sı na özen gös te rir ler.
Ev ren sel ör gü tün (BM) ara bu lu cu luk fonk si yo nu, is tik rar sız blok sis te min den da ha faz la dır. An cak bu nun dı şın da ki fonk si yon la r is tik rar sız blok sis te miy le
Ev ren sel ör gü tün (BM) ara bu lu cu luk fonk si yo nu, is tik rar sız blok sis te min den da ha faz la dır. An cak bu nun dı şın da ki fonk si yon la r is tik rar sız blok sis te miy le