Değişken toplamlı (sıfır toplamlı olmayan) oyunlara verilebilecek bir diğer ilginç örnekse mahkûmun ikilemi (prisoners dilemma) oyunudur. İki devlet arasındaki uluslararası çatışmalara uygulanabilecek ve gerçekçi sayılabilecek bir model ola-rak kabul edilen “mahkûmun ikilemi” modelinde tarafların, karşılıklı istenmeyen
bir durumdan kaçınmaları için işbirliği yapmaları gerekmektedir. Ancak araların-da iletişim olmadığı için, diğer tarafa güvenmemeleri ve diğer tarafın işbirliğin-den kaçınabileceği riskini göze almaları gerekir. Oyuna göre, hapishanede tutulan, birlikte suç işledikleri iddiasıyla yargılanan iki mahkûmun hüküm giymesi, en azından birinin konuşarak suçu işlediklerini itiraf etmesine bağlıdır.
Oyunun koşulları şu şekildedir: Ayrı hücrelerde bulunan mahkûmların tek tek sorgulanmaları sırasında, diğerinden bir gün önce itiraf eden kişinin bir miktar para ile ödüllendirileceği ayrıca serbest bırakılacağı vaadinde bulunulmaktadır.
Taraflardan birinin idam edilebilmesi için gerekli suç tutanağının oluşturulma-sının sağlanmış olacağı belirtilmektedir. Arkadaşı erken konuşursa aynı durum kendisi için söz konusu olacak olan ve arkadaşı ödüllendirilerek serbest kalırken kendisi idama mahkûm olacağını düşünen her iki taraf aynı gün itiraf ederlerse idama mahkûm olmayacaklar fakat onar yıl hapis yatacaklardır. Bununla beraber, ikisi de konuşmamayı tercih ederlerse, para ödülü alamayacak ama ikisi de serbest kalacaktır. Her ikisine de düşünmeleri için ertesi güne kadar izin verilir.
Mahkûmlar hücrelerine çekilerek yüz yüze kaldıkları ikilem üzerinde strateji geliştirmeye başlarlar. İki olasılık bulunmaktadır; (1) işbirliği yaparak konuşma-yıp birlikte serbest kalmak, (2) itiraf ederek ölüm cezasından kurtulmak.
Matematiksel olarak ifade edilirse, iki oyuncu için olası dört sonuç şu şekilde sıralanabilir:
1. Her iki oyuncunun da konuşmamayı tercih etmesi ve bunun karşılığında para ödülü alamasalar da serbest kalmaları. Tablo 5.9’da göstermek gerekir-se bu durumda A ve B’nin puanları +1,+1 (AI,BI) şeklinde olacaktır.
2. A sessiz kalırken B konuşursa A idama mahkûm olurken B para ödülüyle beraber serbest kalacak ve puan durumları -20, +20 (AI,BII) şeklinde ola-caktır.
3. B sessiz kalırken bu defa A konuşursa B idama mahkûm olurken A para ödülüyle beraber serbest kalacak, bu defa da A ve B’nin puanları öncekinin tersine +20, -20 (AII,BI) olacaktır.
4. İkisi de rasyonel davranır, diğerinin de aynı şeyi yapacağını düşünüp aynı gün konuşurlarsa ikisi de 10 yıl hapse mahkûm olacak, fakat idamdan kur-tulacaklardır. Bu durumda puan durumları -10, -10 (AII,BII) şeklinde ger-çekleşecektir. Bu oyuncular için en rasyonel strateji sonuncusudur. Çünkü;
aralarında hiç bir haberleşme olmadığından, ayrıca önceden böyle bir du-rumla karşılaşacaklarını bilmediklerinden, birbirlerine güvenmeleri için, karşılıklı olarak hakkında herhangi bir ön bilgiye sahip olmadıklarından oyuncular, diğerinin ne yapacağını bilememektedir (Deutsch, 1988: 151).
A Oyuncusunun Str
atejileri
B Oyuncusunun Stratejileri
I II
I
II
Sıfır toplamlı olmayan oyunlardan olan “mahkûmun ikilemi” modelinde oyu-nun olası tüm stratejilerinde taraflar, birlikte kazanabilecekleri ya da kaybedebi-lecekleri gibi, taraflardan biri için kayıp diğeri için kazanç anlamına geldiğinden sıfır toplamlıya (AI,BII ve AII,BI) dönüşebilmektedir.
Tablo 5.9 Matris
9-Mahkûmun İkilemi
Mahkûmun ikileminde, genellikle oyuncuların önceden birbirlerini tanıma-dıkları, birbirlerinin geçmişleri hakkında hiçbir şey bilmedikleri, daha sonra da görüşmeyecekleri, aralarında haberleşmenin ve güvenin bulunmadığı, oyunun bir defa oynandığı, tekrar edilmeyeceği varsayılmaktadır. Oysa oyuncuların aynı sosyal çevreye ait olmaları, oyunun daha sonra tekrar edileceğini bilmeleri halin-de tarafların tutumları farklı olabilir. Taraflar, ilerhalin-de işbirliği imkânının söz konu-su olabileceğini göz önünde bulundurarak, işbirliğini tercih edebilirler, rakibin işbirliğine yatkın biri olduğunun bilinmesi halinde de işbirliğinin tercih edilme-si ihtimali yüksektir. Aynı şekilde rakibin, işbirliği yerine kısa vadeli çıkarlarını düşünen biri olarak bilinmesi, işbirliği olasılığını ortadan kaldırıcı bir faktördür.
Ayrıca oyuncunun içinde bulunduğu toplumsal ve siyasal çevresinin onu işbirli-ğine zorluyor olması, diğer tarafın stratejisini belirlemesinde önemli bir unsurdur (Nicholson, 1989: 29-30).
Tablo 5.10 bir silahlanma yarışını mahkûmun ikilemi modeliyle açıklamakta-dır. Buna göre her iki devletin de silahsızlanması halinde elde edilecek kazanç 3,3 (AI,BI) iken, her ikisinin de silahlanması halinde kazanç 2,2 (AII,BII) olacaktır.
Fakat taraflar arasında güven eksikliği ve haberleşme olanağının yeterli olmama-sı, bu devletleri, güvenliklerini tehlikeye atmama doğrultusunda hareket etmeye iteceğinden, her ikisi de rasyonel davranarak silahlanmaya devam edeceği için sonuç 2,2 olacaktır. Kaldı ki taraflardan biri silahsızlanırken ya da silahlanmaktan vazgeçerken diğeri silahlanmaya devam ederse silahsızlanan tarafın (4-1=3) kaybı 3 olacaktır. Çünkü; BII,AI ve AII,BI’de sonuç 4,1’dir (Bennett, 1995: 25). Taraflar arasında haberleşme ve güven olmadığı sürece her bir devlet, izleyeceği strateji sonunda elde edeceği olası kazanımları ve kayıpları hesap edecektir. Bizim örne-ğimizde A Devleti silahsızlanırken (AI) toplam kazanımı 4 (B’nin izleyeceği BI ve BII stratejilerinin sonucuna göre olası kazanımlar toplamıdır ve 3+1=4’tür), net kazancıysa 3 (BI ve BII stratejilerine bağlı olarak elde edeceği kazanımlar farkıdır ve 7-4= 3’tür), silahlanırken (AII) ise toplam kazancı 6 net kazancıysa 3 olmakta-dır. Aynı şey B Devleti için de geçerlidir.
A Devletinin Stratejisi
B Devletinin Stratejisi Silahsızlanma
I Silahlanma
II Silahsızlanma
I
A
A Silahlanma
II
A
A
Ayrıca, iki devlet arasındaki ilişkide taraflar, ilk başta işbirliğini tercih etse bile herhangi bir devletin (A) bir teknolojik yeniliği uygulayarak yeni bir silah sistemi-ni geliştirmesi, diğer tarafı da (B) benzer şekilde hareket etmeye yöneltecektir. Bu durumda A devleti de tekrar B devletinin bu tutumuna tepki göstererek silahlan-maya devam edecek ve sonuç, her ikisi için de üçüncü aşamada silahlanma şeklini alacağından, bu noktada, tarafların geriye dönmeleri artık oldukça zor olacaktır.
Tablo 5.10 Matris 10-
Silahlanma Yarışı ve Mahkûmun ikilemi Rasyonel çözüm AII, BII (Silahlanma, Silahlanma)