1380 yılındaki Kulikovo Savaşı`ndaki yenilgiden sonra Mamay Mirzanın durumu oldukça kötü idi. Mamay Mirzanın Kulikovo Savaşı`nda güç kaybederek zayıfladığının Toktamış Han farkındaydı. Rus kroniklerinin verdiği bilgiye göre Mamay Mirza bu
yenilgiye katlanamıyordu311. Çünkü bu yenilginin hem Altın Orda Devleti hem de kendisi
açısından önemli sonuçlar ortaya çıkaracağının farkındaydı312. Bu nedenle Mamay Mirza
ülkesine geri döndükten sonra kendisine tabi olan bölgelerden özellikle Tatarlardan
Rusya`ya karşı yeni bir sefer için mümkün olduğu kadar büyük ordu toplamaya girişti313.
Fakat, Mamay Mirza Ruslardan öç almaya fırsat bulamadı. Çünkü Doğu Deşt-i Kıpçak, başkent Saray ve civar İtil boyu bölgeleri ele geçirerek Altın Orda`nın doğu bölgelerinde
kuvvetlenen Toktamış Han, Mamay Mirza`ya karşı harekete geçmişti bile314. İlk önce
Toktamış Han, Mamay Mirza`ya kendi elçilerini göndermiş ve ondan kendisine itaat etmesini istemiştir. Fakat Mamay Mirza bu talebi reddetmiş ve itaati de kabul etmemiştir315.
Mamay Mirza ile Toktamış Han arasındaki savaş kaçınılmaz hale gelmişti. Buna karşın Toktamış Hanı, Mamay Mirza karşısında avantajlı duruma getiren birkaç husus Muharebenin Rus Tarihi Açısından Önemi”, Ed. Hayrunnisa Alan-Abdülvahap Kara-Osman Yorulmaz, Türk Dünyası . Araştırma Vakfı. yay. 1 baskı. İstanbul, 2015, s. 187-211; Kamalov, Altın Orda ve Rusya, s. 100-102. Mamayın Ruslarla savaştığı bölge yani Rusların Kulikovo Pole adını verdiği mevki (Kulikovo düzlüğü, sahası, alanı) Ryazan Knezliğinin Moskova Knezliği ile sınırına yakın olan kuzey batı bölgesinde yeralmakta idi.
308 Kamalov, Altın Orda ve Rusya, aynı. yer. 309 Yakubovskiy, age., s. 149.
310 Yakubovskiy, aynı. yer. 311 Yakubovskiy, aynı. yer. 312 Yakubovskiy, age., s. 149.
313 Rizaeddin Fahreddin, Altın Ordu ve Kazan Hanları, s 65. 314 Yakubovskiy, aynı. yer.
49
vardı. Bunlardan en önemlisi Toktamış Han’ın Çingizlilere mensup olması yani Cengiz Han soyundan gelmesiydi. Bu nedenle o, Altın Orda tahtına hakk iddia edebiliyordu. Bundan başka Altın Orda`da bulunan bir çok üst düzey emir ve komutanlar yenilenin değil, galip gelenin safına geçmeyi tercih etmekte idiler. Mamay Mirzanın Çengiz Han soyundan gelmemesi, onun Toktamış Han karşısında tahta hakk iddia etmesini kısmen de olsa engelleyen bir durumdu.
Tarihte ikinci defa 1380 yılında, Kalka nehri ve Azak Denizi civarında, büyük bir
muharebe yapıldı İki Tatar ordusu karşı karşıya geldi ve çok kanlı bir savaş vuku buldu316.
Savaş öncesi Mamay Mirzanın atlıları Toktamış’ın ordusu ile karşılaştıkları esnada
atlarından inerek, meşru Çengizi Hana bağlılık yemini etmişlerdi317. Kanlı savaştan sonra
Toktamış Han kesin olarak zafer kazanmış ve Mamay Mirza ağır bozguna uğramıştır. Ağır yenilgiye uğrayan Mamay Mirza bu yenilgiden sonra tarih sahnesini kesin olarak terke mecbur kalmıştı. Bu savaş Mamay Mirzanın son savaşı olmakla beraber onun sonunu getirme açısından çok önemlidir. Bu savaştan sonra Mamay Mirzanın ordusu dağılmış ve otoritesi kalmamıştı. Rus Kroniğinin verdiği bilgilere göre, komutanlar “Mamayın beyleri ve komutanları kendi araların`da konuşarak şöyle diyorlardı: Mamay Mirzanın ülkesinde bizim için rahat kalmadı, düşmanlarımız tarafından her yerde tahkir ediliyor ve katlediliyoruz; onun ülkesinde durmakla ne bekliyoruz? Toktamış Han’ın yanına gidelim
bakalım, orada nasıl olacak”318 şekilinde fikir blelirtiyorlardı. Bu savaşta Mamayın
yanında bulunan Moğol prens ve komutanlardan bir çoğu Toktamış’ın tarafına geçmiş yani saf değiştirmişlerdi319.
Zaten hal böyleyken Mamay Mirzanın bu muharebeyi kazanması düşünülemezdi. Mamay Mirza ilk önce kendi kabilesi Kıyatlardan olan ve Solhat şehrinin darugası bulunan Kutluk Bukanın yanına gitti ve ondan sığınma talep etti. Fakat, Kutluk Buka onun bu
talebini geri çevirerek onu şehre almadı320. Bunun üzerine Mamay Mirza Kırımda`ki
Ceneviz kolonisi olan Kefe321`ye gitmeye karar verdi. Kırımda`ki ticaret şehri olan Kefe ve
orada bulunan Ceneviz kolonisi ile Mamay Mirzan`ın sıkı ve oldukça yakın ilişkileri zaten
316 Grousset, Stepler İmparatorluğu, s. 405.
317 Gumilev, Eski Ruslar ve Büyük Bozkır Haılkları II, s. 300. 318 Yakubovskiy, age., aynı yer.
319 Vernadsky, Moğollar ve Ruslar, s. 315. 320 Poçekayev, Mamay İstoriya Antigeroya, s. 49.
321 Kefe şehri, Kırım yarımadasının güneydoğu kısmında yer almaktadır. Şehir antik dönemde Thedosia ismiyle zikredilirken, Constantine Porpyrogenitusun eserinde ilk kez Kepoi, Kapha ve Kafa şeklinde geçmektedir. Aldo Gallotta, “Ceneviz”, mad., DİA, C. 7, İstanbul, 1993, s. 363-365.
50
uzun süreden beri mevcuttu. Kefe`de bulunan Cenevizli yöneticiler Mamay Mirzayı
yakından tanıyorlardı. Çünkü, Mamay Mirza kısa aralıklarla Kırım`da bulunmuştu322.
Mamay Mirza şehir hakimleri ile konuştuktan sonra onlar Mamay Mirza`ya şehre girmesi için gereken müsaadeyi vermişlerdi. Mamay Mirzanın yanında ufak bir askeri birlik ve bir çok değerli mal, eşya ve gümüş inci taş bulunmakta idi. Mamay Mirza Kefe`ye yani
Kırım`a giderken kendi hazinesini beraberinde götürmüştü323. Mamay Mirzanın yanına
altın ve mücevherlerini almasının nedeni muhtemelen yeni askeri birlikler kurmayı ve
kendisi ile askerleri için rahat bir konum sağlamak istmesinden kaynaklanıyordu324.
İlk başta Kefenin Cenevizli halkı Mamay Mirzay`ı iyi karşılasa da onun elinde bulunan mal ve hazineyi elde etmek için maiyetini hile ile katlederek mallarını yağma
ettiler ve kendi aralarında paylaştılar325 (1381). Mamay`ın kimlerin katlettiğine ilişkin
bilgiler farklılık arzetmektedir. Orta Çağ Avrupalı kaynaklar Mamay Mirzanın Kefe şehrinde Toktamış Han’ın askerleri veya taraftarları tarafından öldürüldüğünü
kaydetmektedirler326 . Onlar bu bilgiyi, Toktamış’ın Mamay Mirzanın öldürülmesi
hakkındaki bilgiyi Kırım halkın`dan önce duymasına bağlamaktadırlar. Diğer farklı bir bilgiye göre ise Mamay Mirzay`ı Kefede bulunan Hristiyan din mensupları öldürmüştür. Rus tarihçisi Mihaylov`a göre ise Kalka yenilgisin`den sonra Mamay Mirza Kefe`ye giderek orada bir başka isim altında yaşamış ve kimse onu tanıyamamıştır. Ancak
Toktamış’ın askerlerinden birkaçı onu tanımadan öldürmüştür327. En son bilgiye göre ise
Mamay Mirzay`ı Cenevizliler katletmiştir. Bunun da ilginç bir nedeni vardır. Mamay Mirza Kulikovo Savaşında Ceneviz yaya askerlerini Rus kılıçları önüne terk edip savaş alanından kaçmış ve bu sebeple Cenevizliler ondan intikam almak için onu
öldürmüşlerdir328. Mamay Mirzanın ailesinden yalnız oğlu Mansur sağ kurtularak
Litvanya`ya kaçmış ve geri kalan hayatını orada geçirmişti329. Böylece 20 seneden fazla bir
dönemde Altın Orda`nın Batı kesimlerinde hakimiyet kurmuş ve Altın Orda Devletinin tarihinde önemli rol oynamış olan Tümen komutanı Mamay Mirzanın hayatı acı bir şekilde son bulmuştur.
322 Yakubovskiy, Altın Ordu ve Çöküşü, s. 149.
323 Rizaeddin Fahreddin, Altın Ordu ve Kazan Hanları, s. 66. 324 Vernadsky, aynı. yer.
325 Kafalı, Altın Orda Hanlığı, s. 103.
326 Poçekayev, Mamay İstoriya Antigeroya, s. 65. 327 Poçekayev, age., s. 66.
328 Poçekayev, age., s. 67.
51
Mamay Mirzan`ın ölümü üzerine Toktamış Han’ın Altın Orda Devleti`ndeki son rakibi de ortadan kalktı. Bunun üzerine o, Mamay Mirzanın elinde kalan son şehir ve bölgelerin tamamını ele geçirerek Altın Orda Devleti`nde 20 yıldır devam eden Fetret dönemine son vererek tekrar birlik ve düzeni sağlamaya muvaffak olmuştur (1381). Toktamış Han II. Kalka Savaşı`ndan kısa süre sonra Saray, Saraycık, Hacı-Tarhan şehirlerinde ve Kırım gibi Cuci Ulusunun bütün bölgelerinde hakimiyetini tesis ederek 7
Nisan 1380 ve 28 mart-1381 tarihli paralarını bastırmıştır330. Artık başşehir Saray`dan,
Siriderya ve Dinyestr nehirleri arasında bulunan bütün bozkırlara Toktamış Han hükümetmiştir331.
III. TOKTAMIŞ HAN’IN RUS KNEZLİKERİ ÜZERİNE SEFERİ VE MOSKOVA KUŞATMASI 23-26 AĞUSTOS (1382)