Toktamış Han’ın Mâveraünnehir`de Cağatay Ulusunda hakimiyet kuran Timur`a sığındığı hakkında yukarıda bilgi verilmiştir. Bu olaydan sonra Timur devletinin merkezi
227 İsmail Aka, Timurlular, Ankara 1995, s. 18; Oğuzhan Cengiz, Timur, İstanbul 2016, s. 30.
228 Gumilev, Eski Ruslar vü Büyük Bozkır Halkları II, s. 288 ; Aka, Timur ve Devleti, s. 13; Kamalov, Altın Orda ve Rusya, s. 96; Suçıkar, Emir Timur, s. 74.
229 Aka, age., aynı. yer; Cengiz, Timur,aynı. yer. 230 Marozzi, Timurlenk, s. 92.
231 Jean Paul Roux, Orta Asya Tarih ve Uygarlık, çev. Lale Arslan Özcan, İstanbul 2014, s. 336. 232 Roux, Orta Asya, aynı. yer.
233 Klyashtorny-Sultanov, age., s. 208.
234 Tarkan Suçıkar, Emir Timur`un Başarı Sırları,. Ankara 2017, s. 233. 235 Marozzi, Timurlenk, s. 92.
39
Semerkand`a dönmüştür. Timur Semerkand`a ulaştıktan sonra Toktamışı karşılamak için gönderdiği emirler onu, kendisinin huzuruna çıkardılar. Timur Toktamış`a son derece izzet
ve ikramda bulundu236. Timur Toktamış ile yan yana at koşturdu, şenlikler düzenledi. Ona
ve adamlarına altın, mal, kumaş, at, katır, çadır, otağ, kös ve alem, hizmetçiler ve uşaklar
verdi237. Böylece Timur’un Toktamış`a, hem losjistik, hem iktisadi hem de askeri yönden
büyük destek verdiği anlaşılmaktadır.
a. Timur’un Toktamışa Destek Vermesindeki Amacı
Timur kendisine sığınan Toktamış`ı memnuniyetle karşılamıştı. Bunun bir çok nedeni vardı. Çünkü her gün daha çok kuvvetlenen Urus Han’ın rakibi olan Toktamış vasıtasıyla Doğu Deşt-i Kıpçak meselelerine fiili olarak müdahele etme imkanına sahip
olacaktı238. Timur Toktamış`a gösterdiği bütün bu ihsanların yanında ona Sabran239 ve
Sığnak240 şehirlerini de verdi241. Grousset ise Timur’un Toktamış`a Sabran ve Sığnak
şehirlerinden başka Otrar şehrini de verdiğini belirtmektedir242 Şami de aynı şekilde
Timur’un Toktamış`a Otrar ve Savran şehirlerini verdiğini zikretmiştir243. Roux ise,
Timur’un Toktamış`a Siriderya üzerinde ismini zikrtemeksizin bir kaç yer verdiğini
belirtmektedir244. Manz ise, Timur’un kendisine sığınan Toktamış`a Otrar şehri ile beraber
Gök Orda`nın245 başşehri olan Sığnak topraklarının hanlığını verdiğini öne sürmektedir246.
236 Şami, Zafername, aynı. yer. 237 Klyashtorny-Sultanov, age., s.209.
238 Kafalı, Altın Orda Hanlığı, s. 97;bu konuda detaylı bilgi için bk. Yakubovskiy, Altın Ordu ve Çöküşü, s. 157.
239 Sabran (Sauran, Savran); Ortaçağda Sır-deryanın sağ sahilinde Türkistan şehrinden sonraki büyük şehirdir. Şimdi Savran köyü olarak bilinmektedir.
240 Sığnak;yine Sabran şehri ile birlikte aynı güzergahta bulunan büyük şehir. XI. yüzyılda Kaşgarlı Mahmutd, Divani Lüğatit-Türk, isimli eserinde Oğuzların Siriderya nehri üzerinde bir kaç şehir kurduklarını belirtiyor. Bunlar, Sauran (Sabran), Sıgnak, Sitgun ve Karnar gibi şehirlerdir. Böylece Moğollar bölgeye gelmeden önce adı geçen şehirlerin Oğuz Türkleri tarafından inşa edildiği anlaşılmaktadır. Sergey P. Tolstoy, Oğuz Şehirleri ve Oğuzlar, çev. Ekaterina S. Şeremeteva, İstanbul 2017, s. 33.
241 Yezdi, Zafername, s. 118.
242 Grousset, Stepler İmparatorluğu, s. 405. 243 Şami, Zafername, aynı. yer.
244 Roux, Orta Asya, s. 336.
245 Manzın, Gök Orda demekle Altın Orda`nın Doğu bölgesinde idari bölge olan Doğu Deşt-i Kıpçak bölgesini kastettiği anlaşılıyor; Gök-Orda Hanedanı Cengiz Han’ın oğlu Cuci Han’ın oğlu olan Orda-İçen Han’ın soyundan gelenler için kullanılmıştır. Cengiz Han, henüz hayatta iken kendi topraklarını oğulları arasında taksim ermişti. Bu taksim sonucunda Cengiz Han, büyük oğlu Cuciye Doğu Deşt-i Kıpçak ve Harizm bölgelerini vermişti. Böylece Cengiz Han’ın ölümünden sonra ortaya çıkacak ulusların ilki Cuci Han adına kurulmuş oldu. Detaylı bilgi için bk. Muzaffer, Yürekli, “Gök Orda Hanlığı”, mad., DİA, C. 14, İstanbul 1996, s. 123.
40
Suçıkar, Timur’un Toktamış`a Otrar, Savran ve Sığnak şehirlerini vaat ettiğini247. Ve
Timur’un her zaman devleti için tehlike arz etmeyecek bir çember oluşturmak amacının olduğunu ifade etmiştir. Suçıkar, Timur’un bütün bu politik girişimleriyle Altın Orda
Devleti`ni zayıflatmaya çalıştığını belirtmektedir 248 . Anlaşıldığı üzere Toktamış’ın
zikredilen yerlere sefere çıkarak buraları alması gerekiyordu. Çünkü Urus Han’ın elinde bulunan yukarıdaki şehirlerin Timur tarafından Toktamış`a verilmesi mevzubahis bile olamazdı. Ancak Timur’un zikredilen şehirleri şeklen vermiş olması; Urus Han yerine
Toktamış`ı zımnen Doğu Deşt-i Kıpçak hakimi olarak tanımasının da bir göstergesi idi249.
Timur’un bu politikasını bir çok araştırmaçı şöyle açıklıyor; Akıllı ve ileri görüşlü bir devlet adamı olan Timur, Toktamış`ı desteklemekle beraber zamanla Doğu Deşt-i
Kıpçak Hanlarının kuvvetlenmesini kendisi için tehlikeli görüyordu250. Bundan başka
Timur Doğu Deşt-i Kıpçak Hanlarının içerisinde bulunan karışıklıklara son verdikten sonra bütün Deşt-i Kıpçaka hakim olabileceğini de kestirmişti. Zira Doğu Deşt-i Kıpçak ile Altın Orda`nın birleşmesi sonucu ortaya çıkacak kuvvetli bir komşu devlet, Timur için tehlike
arz edebilirdi251. Bu yüzden Timur Deşt-i Kıpçak meselelerinde söz sahibi olmayı
planlıyordu. Timur’un Toktamış`a karşı yardımlarını esirgememesi`nin asıl nedeni bu niyet ve düşünceleri idi. Marozzi de bu görüşe katılmaktadır. Ona göre, bu bölgede yani Doğu
Deşt-i Kıpçak`ta kimin başa geçeceği Timur için hayati önem arzetmekteydi252. Çünkü,
Timur’un 1371-1379 yılları arasında yaptığı dört seferle ve Harizmin fethiyle hükümdarlığının sınırı artık kuzeye yani Altın Orda Devleti sınırlarına kadar dayanmıştı.
Marozzi, Timur’un Urus Han’ın düşmanı Toktamış`a destek vererek Doğu Deşt-i Kıpçak`ta sürekli huzursuzluk ve iç çekişme yaratmak gayretinin sonuc vereceğini anladığını ifade etmiştir. Timur böyle yapmakla hem Urus Han`ı meşgul edecek hem de kendi devleti için büyük tehdit oluşturan Doğu Deşt-i Kıpçak Hanı Urus Han`ı zayıf
246 Beatrice Forbes Manz, Timurlenk Bozkırların Son Göçebe Fatihi, çev. Zühal Bilgin,
İstanbul 2017, s. 128. 247 Suçıkar, Emir Timur, s. 233. 248Suçıkar, age., s. 256. 249 Kafalı, aynı. yer.
250 Aka, Timur ve Devlet’i, s. 13. 251 Aka, aynı. yer.
41
düşürecekti. Nevruz, Timur’un Doğu Deşt-i Kıpçakın iç işlerine karışarak orada kendine
tabi bir vassal devlet vücuda getirmek niyetinde olduğunu belirtmiştir253.
b. Toktamış Han’ın Doğu Deşt-i Kıpçak Tahtı için Mücadeleye Başlaması Kısa bir süre sonra Toktamış Urus Hanın İtil boyunda seferde bulunmasını fırsat bilerek 1375 yılı ortalarında Sığnak`ta babasının yerine vekalet eden oğlu Kutluk-Boğa
üzerine hareket etti254. Yapılan savaşta Kutluk-Boğa aldığı bir ok nedeniyle hayatını
kaybetti255. O ölmesine rağmen Toktamış yenilgiye uğradı ve kurtuluşu kaçmakta buldu.
Çünkü şehzadenin ölümü daha ziyade Deşt-i Kıpçak askerlerinin işine yaramış ve onlar
Toktamış`ı kaçmaya zorlayarak onun maiyetini de yağma etmişlerdi256. Böylece Toktamış
yenilerek tekrar Timur`a sığınmak zorunda kalmıştı. 257 Toktamış’ın bu savaşta
yenilmesinin asıl nedeni Timur’un ona vermiş olduğu asker sayısının yeterli olmamasıdır. Urus Han’ın ordusunun sayı bakımından Toktamış`tan daha fazla olduğu düşünülmektedir. Timur, Toktamış`ı desteklemekte kararlı idi. Bu yüzden kendisine sığınan
Toktamışa bir öncekinden daha fazla asker vererek onu himaye etmeye devam etti258.
Toktamış kendisine verilen bu kuvvetler sayesinde yeniden Doğu Deşt-i Kıpçak topraklarına girdi ve Sabran üzerine yürüdü. Toktamış Sabran`a gelince Urus Hanın büyük oğlu Tohta Kiya (Toktakiya) ve Cuci Han soyundan gelen birçok şehzade dışında, Ali-bek
ve diğer beylerle birlikte kalabalık bir orduyla Toktamış’ın üzerine yürüdü259.
Toktamış ordusunu toplayarak onlarla savaştıysa da bu savaş da onun yenilgisiyle sonuçlandı. Toktamış’ın yenilmesinin asıl sebebi yukarıda da belirtildiği gibi Urus Han`a kıyasla ordusunun az olmasıdır. Nitekim Toktamış’ın rakibi olan Urus Han ve oğulları`nın emrinde kendisinden daha fazla askeri olduğu anlaşılıyor. Yenilgiden sonra savaş meydanından kaçan Toktamış, Seyhun nehrine ulaştığında korkudan elbiselerini çıkarıp kendisini nehire attı. Onu takip ederek peşinden gelen Toktakiya`nın adamı olan Kazançi
253 Nevruz, Umumi Kafkas Tarihi, s. 72.
254 Kafalı, Altın Orda Hanlığı, age., s. 97; Tarkan Suçıkar, Emir Timur Yıldırım Bayezid XV.-XVII. Yüzyıl Osmanlı Kroniklerinde Yıldırım Bayezid ve Timur Algısı, Ankara 2018, s. 75.
255 Yezdi, Zafername, s. 118; Grousset, Stepler İmparatorluğu, s. 405; Kamalov, Altın Orda ve Rusya, s. 97; Suçıkar, Emir Timur, s. 233.
256 Şami, Zafername, s. 89; Bademci, Cengiz Han ve Yasası, s. 169.
257 İsmail Aka, Mirza Şahruh ve Zamanı, Ankara 1994, s. 10; Klyashtorny-Sultanov, age., s. 209; Suçıkar, aynı. yer.
258 Kafalı, Altın Orda Hanlığı, aynı. yer.
42
Bahadır ok atarak Toktamış`ı kolundan yaraladı260. Zorlukla karşı sahile ulaşan Toktamış
kendini otların üzerine atıp uzandı. Şami, Toktamış’ın ormanda gizlendiğini
söylemektedir261. Timurlu dönemi saray tarihçilerinden olan Yezdi de bu konuda aynı
bilgiyi vermektedir262.
Timur, kardeşi İdigü Barlası Toktamış`ı bulması için onun yanına gönderdi. Timur tarafından kendisini cesaretlendirmek ve nasihat etmek için gönderilen Emir İdigü Barlas,
Toktamışı bularak ona gereken yardımı verip kendisi ile beraber Buharay`a263 Timur’un
yanına getirdi264. Böylece Toktamış Timur`a üçüncü kez sığınmış bu sefer de Timur
kendisine iyi davranmış Yezdi`nin ifadesine göre padişahlara yaraşan merhametini
tekrarlamıştı265. Gumilev, Timur’un Toktamış`ı tedavi ettirdiğini ardından ona Urus Han`a
karşı savaşması için yardım ve askeri takviye verdiğini yazmaktadır266.
Bu dönemde Mangıt kabilesinden olan İdiku267 (İdigü) veya (Edigey) Urus Hanın
beylerindendi ve ondan kaçarak Timur’un hizmetine girdiler268. Şami, Timur’un Buhara`da
bulunduğu esnada İdigü`nün Urus Han`dan kaçarak tekrar Buharay`a geldiğini ve Urus Han`ın, asker toplayıp Toktamış`ı ele geçirmek için harekete geçtiği hakkında haber getirdiğini zikretmektedir269.