Samar582 ırmağını geçtikten sonra Kunduzca583 ırmağı boyunda iki ordu nihayet
karşılaştı. Çok yağmur yağdığı için orduların hareket kabiliyeti kısıtlı idi. Altı gün sonra hava açtı. 20 Haziran 1391`de ordular karşılaştılar. Timur ordusunu alışılmış üçlü
sistemden farklı olarak yedi kol düzenine göre tanzim etti584. Vernadsky, Timur’un
ordusundan bir çok yenilikler getirdiğini belirterek ordunun yedi kolorduya taksim edildiğini ve bunlardan ikisininin başkumandanı ile beraber muharebenin gidişatına göre ya merkezi ya da kanatlardan birini desteklemek için her yöne sevkedilebileceğini
anlatmaktadır585. Merkez, eski Moğol ordularında, hatta Timur’un kendi eski ordularında
olduğunudan daha güçlü kıldı586. Timur’un ordusunda Sultan Mahmud Han, Şehzade
Muhammed Sultan, Emirzade Miranşah, Emirzade Ömer Şeyh, Emir Hacı Seyfeddin,
Berdi-Bek, Sarı Buka, Hüdadad Hüseyni gibi şahsiyetler komuta kademesindeydiler587.
Toktamış’ın ordusunda ise Taş Timur Oğlan, Bek-Yaruk Oğlan, İl Yığmış Oğlan, Bek Bulat Oğlan, Ali Oğlan, Cantay Oğlan gibi Cuci neslinden gelen şahıslar ile Ali Yasavuri, Süleyman Sofi Kongirat, Nevruz Kongirat, Aktav, Akbuka, Uruscuk Kıyat, İsa Bek (Edigünün kardeşi), Hasan Bek, Saray Bek, Kök Buga, Yığın Pay Barın, Kongur Pay gibi,
emirler ve noyonlar komuta kademesindeydiler588. Yezdi`nin Zafernamesinde geçen
bilgide Kunduzca Muharebesi başlamdan önce Timur`a manevi hocası Şeyhi Seyyid Berekenin yardım ettiği şöyle nakledilmektedir: “Hz. Peygamber (s.a.v.), soyundan gelen
580 Aka, Timurlular, s. 27. 581 Kanat-Alican, Timur, s. 114.
582 Samar nehri Volga nehrinin bir koludur günümüzde Rusya Federasyonu toprakları içerisinde yer almaktadır.
583 Kondurça nehrinin Volga Nehrinin bir kolu olan Sok nehrinin bir koludur. Günümüzde Rusya Federasyonu sınırları işerisinde yer almaktadır; Kunduzça savaşı hakkında detaylı bilgi için bk; İ. M. Mirgaleyev, “Bitvı Toktamış-Hana s Aksak Timurom”, yy. ts. s. 170-175.
584 Yezdi, Zafername, s. 193; Kafalı, Altın Orda Hanlığı, s. 110; Kamalov, Avrasya, s. 111. 585 Vernadsky, Moğollar ve Ruslar, s. 325.
586 Vernadsky, aynı. yer.
587 Alan, Timurlular, s. 55. 588 Yezdi, Zafername, s. 193.
86
ve her zaman Timurla birlikte bulunan Seyyid Bereke, savaş esnasında ellerini kaldırarak
Yüce Allaha dua ederek Timur için zafer ve yardım diledi589. Sonra Timur`a dönüp
“İstediğin tarafa git zafer senin” dedi590.
Savaş başlamadan önce Timur her zaman yaptığı gibi bu defa da psikolojik savaş taktiğini devreye soktu. İki ordu karşılıklı dururken, Timur her tarafa işitilen bir sesle görkemli otağ ve çadırlarının açılıp dikilmesini ve halıların döşenmesini emretti. Böylece hem Altın Orda`ya karşı duyduğu küçümsemeyi açıkca ilan ediyor, hem de büyük bir hayal gücü ve usatlıkla uyguladığı pskiolojik savaşı başlatımış oluyordu. Toktamış’ın ordusu Timur’un ordusunun sayısından fazla olmakla beraber, yapılan bu gösteri Toktamış Hanın
ordusunun moralini bozmuştu591.
Savaş Timur’un Miranşah komutasındaki sağ kanadın Toktamış’ın sol kanadına bindirmesiyle başladı. Çarpışma çok şiddetli oldu; fakat taraflar düşman saflarını
yaramadıkları için bir sonuç elde edilemedi592. İlk hücumu takip eden kıran kırana
çarpışmada Timur, Toktamış’ın sağ kanadına ve merkezdeki kuvvetlerine karşı üstünlüğü
ele geçirdi593. Buna karşılık Toktamış, sağ kanadını Timurun Ömer Şeyh komutasındaki
sol kanadına bindirdi ve sayısal üstünlüğü sayesinde onu ana kuvvetlerden koparıp
neredeyse bütünüyle imha etme tehlikesiyle karşı karşıya getirdi594. Kafalı, zikredilen
bilgiyi teyit ederek şöyle demektedir: Savaşın ilk başında taaruzu başlatan taraf Toktamış olmuştu. Muharebenin başlangıcında Sulduz tümeninin bozulmasıyla Toktamış askeri
muvaffakiyet elde etmişti595. Fakat tam o sırada, savaş kıyasıya sürdü ve Altın Ordan tarafı
galip gelecek gibi görünürken, ordu saflarına ani bir kargaşa hakim oldu; çünkü
Toktamış’ın boynuzlu sancağı muharebe meydanında kaybolmuştu596. Çünkü Savaş
tuğunun indirlimesi hanlarının öldüğüne delalet eden en kesin işaretti. Oysa Toktamış hayattaydı; ancak Timur’un at kuyruklu sancağı üstüne doğru dalgalanmaya başlayınca,
589 Yezdi, Zafername, s. 194. 590 Şami, Zafername, s. 151.
591 Şami, Zafername, s. 151; Marozzi, Timurlenk, s. 202. 592 Marozzi, Timurlenk, s. 213.
593 Marozzi, Timurlenk, s. 214.
594 Yezdi, Zafername, s. 194;Şami, Kunduzca Muharebesindeki bu gelişme ile ilgili: Timur düşman askerlerini hezimete uğrattığı esnada ona bir çapar geldi ve o düşmanlar bizim ricat hattımızı kesti diye haber getirdi ve yine Ömer Şeyh Bahadır`dan bir haberçi gelerek: “Padişah Toktamış askerini tanzim etmiş arkamızdan geliyor, kalp ve cenahı da muntazamdır”diye bildirdi. Bundan sonra Timur Tanrıya tevekkül ederek geri döndü ve düşman askerleri onun geldiğini ve azamet ve satvetini gördükleri vakit mukavemet edemediler ve çöl yolunu tutarak kaçmaya başladılar demektedir. Şami, Zafername, s. 152. 595 Kafalı, Altın Orda Hanlığı, s. 110.
87
“dehşete ve ümitsizliğe” kapılarak adamlarını savaş meydanında yüzüstü bırakıp kaçmıştı. Bu bilgi sadece “Timur’un Tüzükatın`da” zikredilmektedir: Timur Tüzükat`ta bu olayla
ilgili şöyle demektedir: Toktamış Han’ın tuğbeyi ondan yüz çevirip benimle anlaştı597. Ben
ona şu tavsiyede bulundum: “Ne zaman ki savaş kızışmaya başlar, birden bire tuğu tersine
çevir”598. Sonra Timur`un çocuklarına ve emirlerine de düşman`ın tuğbeyinin kendisiyle
anlaştığı haberini vermesi onların azim ve sebatla savaşmaya özen göstermelerine büyük etki yapmıştır. Neagoe, Üç Bozkırlı, adlı eserinde Kunduzca Savaşının üç gün sürdüğünü öne sürmektedir. Neagoe, Toktamış’ın Timur’un ordusuna arkadan saldırarak bir sırt darbesi indirmeye çalıştığı esnada Timur’un satın aldığı düşman bayraktarının savaş tuğunu indirdiği ve bu sayede Altın Orda ordusunda aniden karagaşa yaşandığını ve bu olay sonucunda paniğe kapılan Toktamış ve ordusunun bozguna uğradığını
belirtmektedir599. Çok çetin geçen muharebenin sonunda Toktamış’ın ordusu dağılmış,
yenilen Toktamış kaçmayı başarmıştı600. Böylece Toktamış Hanın, Timur’un Deşt-i
Kıpçak`ın derinliklerinde ordusuyla beraber imha etme taktiği başarısızlığa uğramıştı601.
Timur çok büyük bir mesafe katetmiş, bu arada ordusunda çıkan ciddi boyutlu açlık ve susuzluk gibi problemleri aşmış, nihayet Toktamış’ın ordusu ile karşılaşmayı başarmış ve savaş meydanında galip gelmişti. Ancak Toktamış`ı yakalayamamıştı.
Daha sonra Timur her on askerden yedisini düşmanı takip etmek için gönderdi.
Timur’un askerleri düşmanın peşinden giderek onlara yetiştiler. Düşman, İtil602 nehri ile
keskin kılıçlar arasında kalmıştı603. Toktamış’ın askerlerinin kaçacak ve sığınacak bir
yerleri yoktu. Önlerindeki İtil Nehri son derece derin ve geniş bir nehir olduğundan suya dalmaları mümkün değildi, ama arkalarında da Timur’un askerleri vardı. Toktamış’ın askerlerinin çoğu nehirde boğularak öldü. Çok az kişi kurtulmayı başardı. Aileleri, çocukları, karıları ve kızları ele geçrildi. Gumilev, Toktamış’ın kaçmasıyla ilgili şöyle
demektedir: “Toktamış’ın kendisi kaçmayı başardıysa da ordusu kılıçtan geçrildi604. Karısı,
çocukları ve hazinesi de galiplerin eline geçti605. Toktamış’ın bütün malları ganimet olarak
ele geçrildi”. Şami`nin verdiği bilgiye göre, askerlerin ellerine o kadar çok ganimet
597 Timur`un Günlüğü, Tüzükat-ı Timur, haz. Kutlukhan Şakirov-Adnan Aslan, İstanbul 2016, s. 57. 598 Tüzükat-ı Timur, aynı. yer.
599 Manole, Neagoe, Üç Bozkırlı, Atila-Cengiz Han-Timur, çev. Müstecip Ülküsal, İstanbul 2010, s. 224. 600 Yezdi, Zafername, s. 195.
601 Alan, Timurlular, s. 55.
602 İtil nehrinin günümüzdeki ismi Volga nehridir. Avrupanın en uzun nehridir. 603 Yezdi, Zafername, aynı. yer.
604 Gumilev, Eski Ruslar ve Büyük Bozkır Halkları, II. s. 324. 605 Gumilev, age.,aynı. yer.
88
geçmişti ki piyadelerin her birine on veya iyirmi süvarilerin payına ise yüz at düşmüştü606.
Yezdi, ele geçrilen ganimetin çokluğu ile ilgili şunları söylemektedir: “Bu fetihte o kadar
ganimet ele geçti ki, sayısını Allahtan başkası bilemezdi607. At, deve ve koyun o kadar
fazlaydı ki, dönüş sırasında bazıları bunları bıraktı608. Yine o kadar Moğol kızı esir
alınmıştı ki, Timur’un hissesine düşenlerin sayısı bile 5 binden den fazlaydı” . Bütün İtil
boyu gibi Saray ve Hacıtarhan şehirleri de bu yağmadan nasibini aldı609. Bundan sonra
Timur Cuci ulusunun başşehrinde tahta oturup eğlenceler tertipledi. Timur bölgede 26 gün
kalıp, eğlenmekle vakit geçirdi610. Gumilev, Timur’un Kunduzca`da kazandığı zaferin
Yezdi`nin anlattığın`ın tam aksine ona pahalıya mal olduğunu belirtmektedir. Bunu Timur’un zaferini pekiştirmek için Volganın sağ sahiline geçmeyip, kaçışan Tatarların
mallarını yağmalamakla yetinmesinden anlamak mümkündür611. Buradan Timur’un
Kunduzca Savaşında büyük kayıp verdiği ve bu nedenle onu takip etmediği anlaşılıyor. Yada Timur Toktamışı takip etme gereği duymamıştır denilebilir.
Timur Altın Orda`da işlerini tamamladıktan sonra 1391`de Sabran`ı geride bırakarak Otrar şehirne ardından Seyhun nehrine ulaştı ve nerhi geçerek Semerkand`a
geldi612. Geride kalan emirler ve Emir Hacı Seyfeddin Aralık 1391`de ağırılıkları ile
Taşkent`e ulaştı. Böylece sefer sona ermiş oldu. Timur II. Deşt-i Kıpçak Seferini tam
olarak on bir ayda tamamlamıştı613.