ÖzbekHan103’ın ölümünden sonra 1341 yılında Altın Orda tahtına oğlu Tini-Bek
geçmiştir. İbn Battuta, Tini-Bek Han’ın babası tarafından veliahd tayin edildiğini fakat
uzun süre tahta kalmadığını belirtmiştir104. İbn Battutaya göre, Tini-Bek, uygunsuz
davranışlarından dolayı öldürülmüştür. Bunun üzerine yerine kardeşi Canıbek Han (1342-
1357) geçmiştir105. Azerbaycandaki ülemaların davet ezerine Canıbek Han 1356 yılında
Azerbaycan üzerine sefer yaptı106. Çobani emiri Melik Eşrefi yenerek Tebrizi ve bütün
Azerbaycan topraklarını ele geçirdi. Ardından Canıbek Han’ın emri ile Melik Eşref idam
edildi107. Tebriz`de uzun süre beklemeyen Canıbek Han oğlu Berdibeki 50.000 askerle bu
şehirde vekil bırakarak Saray108 şehrine döndü109. Rus kroniklerinden Nikonovskaya
100 Aladdin Ata Melik Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, çev. Mürsel Öztürk,. Ankara 2013, s. 245. 101 Alan veya Ossetlerin (Osetinlerin) günümüzdeki merkezi ( başkenti) kastedilmektedir.
102 Minhac-ı Sirac el-Cüzcani, Tabaka-ı Nasiri (Moğol İstilasına Dair Kayıtlar), çev. Mustafa Uyar, İstanbul 2016, s. 136; Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, aynı. yer.
103 Özbek Han, Altın Orda Hanı Toktanın kardeşi olan Tuğrulcanın oğludur. Tokta Han’ın ölümünden sonra Altın Orda tahtına geçti (1312-1340/41). Özbek Han, kendisini han ilan eden atalığı Bacır-Tok Buka`yı Kıyat Astay ile Secut Alatay isimli emirlerin yardımı sayesinde bertaraf etmiş ve tahta oturmuştur Takriben 1320 yılında İslamiyeti kabul eden Özbek Han Muhammed ismini aldı ve İslamiyet Altın Orda Devletinin resmi dini haline geldi. Özbek Han döneminde Altın Ordada İslamlaşma süreci büyük oranda tamamlandı. Mustafa Kafalı, “Özbek Han”, mad., DİA, C. 34, İstanbul 2007, s. 107-109; Özbek Han hakkında detaylı bilgi için bk: Ötemiş Hacı, Cengiz-Name, s. 52-54; Spuler, Zolotaya Orda, s. 84-95; Vernadsky, Moğollar ve Ruslar, s. 239-249; Kafalı, Altın Orda Hanlığı, s. 73-82.
104 Ebu Abdullah Muhammed İbn Battuta et-Tanci, İbn Battuta Seyahatnamesi (Tuhfetun-Nuzzar fi Garaibil- emsar ve Acaibil-esfar), haz. Dr. Mümin Çelik, İstanbul 2015, s. 254.
105 İbn Battuta, Seyahatname, aynı. yer.
106 Ötemiş Hacı, Cengiz-Name, haz. İlyas Kemaloğlu, Ankara 2014, s. 55. 107 Ötemiş Hacı, Cegiz-Name, s. 56.
108 Carpini 1245-1247 yılları arasında yapmış olduğu seyahat esnasında Batu Han tarafından bizzat kabul edilmiştir. Carpini Batu Han’ın çadırlardan oluşan ordugahından bahsetmektedir ki, hiç kuşkusuz bu Batu Han tarafından inşa edilecek Saray Batı şehrinin kurulduğu mevkidir. Batu Han’ın kurmuş olduğu ordugahın İtil nehrinin doğu kıyısında olduğu anlaşılmaktadır. Böylece Batu Han daha hayatta iken kendi ismiyle anılan bir şehrin yani Saray Batunun temellerini atmıştır. Saray Batu şehri ilk önce Moğolların kurduğu çadır evlerden oluşuyordu. Sonraki dönemde gelişeme göstererek büyük bir şehire dönüşmüştür. Carpini, Moğolistan Seyahatnamesi, s. 134-136; Vernadsky, de Batu Han’ın İtil (Volga) nehrinin doğu kıyısında kendisi için bir başşehir inşa ettiğini belirtmektedir. George Vernadsky, Batu Han’ın kurmuş olduğu yeni şehrin arkeolojik bulgulardan hareketle Hacıtarhan’ın kuzey kısmında Volganın bir kolu olan Aktübe nehrinin doğu tarafında yer aldığını ifade etmiştir. Vernadsky, Moğollar ve Ruslar, s. 176-177;
20
letopise göre bu dönemde 1357 yılında Altın Orda Devleti`nde iç karışıklığın asıl müsebbibi Kanglı Tulubay adlı başemirdi. Tulubay Canıbek Han’ın oğlu Berdibek`i
kandırarak babasını öldürmeye tahrik etti110. Böylece Canıbek Han kendi oğlu Berdibek
Han tarafından şehit edildi111. Bunun üzerine Altın Orda Devleti tahtına Berdibek Han
(1357-1360) geçti. Berdibek Han tahta geçince 12 kardeşini öldürttü ve yalnız kendi
oğlunu hayatta bıraktı112 . Berdibek Han’ın bu politikası üldeke iç kargaşaya ve
hoşnutsuzlaklara neden oldu. Kendisinden önce oğlunun vefat etmesi Berdibek Han`ı olumsuz etkiledi ve çok geçmeden kendisi de vefat etti. Berdibek Han’ın ölümü ile Batu
Han ile başlayan Ak Orda hanedanlığı 133 yıl sonra son bulmuş oldu (1227-1360)113.
Berdibek Han’ın diğer iki kardeşi Nevruz ve Kulpa Hanlar arasında vuku bulan taht mücadelesi İtil boyunun güvenliğini kaybettirdiği için, bölgenin ve başşehir Saray`ın emniyetini sağlayan Kıyat emirlerinden Mamay Mirza, kendisine tabi il ve kabileleri Sağ- Kolda Kırım tarafına; Kıyat Tengiz Buka ise yine kendisine bağlı il ve boyları Sol-Kolda
Sır-derya havzasına götürmüştü114. Bu durum Altın Orda Devletinin başşehiri olan Saray
şehrinin, birbirinin ardınca kendi hanlıklarını ilan eden han adayları arasında adı geçen taht
şehrinin sık sık el değiştirmesine neden olacaktır115. Böylece Altın Orda Devleti`nde
Bulkak Devri116 (II fetret devri) ortaya çıkmış oluyordu. Bulkak devri Urus Han’ın 1369
yılında doğu Deşt-i Kıpçakta kendi rakiplerini bertaraf ederek adı geçen bölgeye hakim
olmasına kadar devam edecektir117.
Rus tarihçisi Savelyev`in tespitlerine göre daha Berdibek Han, hayatta iken Altın Orda Devleti tahtı için beş han birbirilerine rakip olarak çıktılar. 1360-1361 yılında Altın Saray şehri hakkında detaylı bilgi için bk; Rubruk, Moğolların Büyük Hanına Seyahat, s. 62; Bartold, Orta Asya türk Tarihi Hakkında Dersler, s. 184-185.
109 V. Tiesenhausen, Sbornik Materialov II, s. 102-103; Kafalı, Altın Orda Hanlığı, s.84.
110 V. Tiesenhausen, Sbornik Materialov II, s. 129; Yakubovskiy, Altın Ordu ve Çöküşü, s. 115; Kafalı, Altın Orda Hanlığı, s. 85.
111 Kafalı, Altın Orda Hanlığı, aynı. yer. 112 Ötemiş Hacı, Cengiz-Name, s. 57.
113 Ebül-Gazi Bahadır Han, Türkün Soy Ağacı, s. 186; Kamalov, Altın Orda ve Rusya, s. 95. 114 Ötemiş Hacı, Cengiz-Name, aynı. yer; Kafalı, Altın Orda hanlığı, s. 90.
115 Kafalı, age., aynı. yer.
116 Bulkak devri için detaylı bilgi için bk. Ötemiş Hacı Cengiz-Name, s. 57-70; Yakubovskiy, Altın Ordu ve Çöküşü, s. 115-127;Vernadsky, Moğollar ve Ruslar, s. 294-299; Spuler, Zolotaya Orda Mongolı Na Rusi 1223-1502, çev. S. Y. Çuprov, Moskova 2017, s. 103-117; German Alekseyeviç Fedorov-Davıdov, Obşestvennıy Stroy Zolotoy Ordı, Moskova 1973, s. 145-152; Kafalı, Altın Orda Hanlığı, s. 89-99; A. G. Muhamadiyev, Bulgaro-Tatarskaya Monetnaya Sistema XII-XV.vv, Moskova 1983, s. 88-98; Kamalov, Altın Orda ve Rusya, s. 95-100; Roman Yulianoviç Poçekayev, Mamay İstoriya Antigeroya V İstoriya, Sankt-Petersburg 2010, s. 96-111.
21
Orda tahtı için mücadele eden 5 han adayı vardı. Savelyev, bu dönemde Berdibek, Hızır, Timur Hoca, Ordumelik ve Kildibek gibi Hanlar tarafından basılan paralarla karşılaştığını ifade etmiştir. Bütün bunlar Altın Orda Devleti içinde olan iç karışıklığı göstermek için yeterlidir. En son tahta geçen Kulpa Han’ın rakibi Nevruz tarafından öldürülmesi, Altın Orda Devlet`indeki karışıklıkların daha da derinleşmesine sebep oldu. Yakubovskiy, 20 yıl zarfında 1360 yılından 1380 yılında kadar yani Toktamış Han’ın Altın Orda Devletinin tahtına geçişine kadar Altın Orda`da birbirileriyle mücadele eden 25`den fazla han
adayının görüldüğünü ifade etmiştir118. Altın Orda Devleti`nde iç karışıklıkların arttığı bir
dönemde Cengiz sülalesine mensup hanların yanında Moğol üst düzey emirleri arasında birtakım adaylar ortaya çıktı. Meşhur Altın Orda emiri Mamay Mirza gibi. İbn Haldunun verdiği bilgiye göre, Mamay Mirza daha Berdibek Han döneminde yönetimde önemli bir rol üstlenmiş ve onun bütün işlerini idare etmiş ve onun kızını alarak hana damat
olmuştu119. Rus kronikleri de Mamay Mirzan`ın iktidarı ele alması ve faaliyetleri hakkında
önemli bilgiler vermektedirler. Kroniği kaleme alan yazarın anlattığına göre; “bu yıl içinde Orda prenslerinden tümen komutanı Mamay Mirza, kendi hükümdarına karşı nefret
uyandırdı”120. Hana karşı başkaldıran Mamay, Özbek Han’ın soyundan gelen Avdul`u
(Abdullahı) Han ilan etmiş ve onun adına hareket ederek Timur Hocay`a karşı kesin bir bir saldırıya başlamıştı. Rakip hanlardan olan Timur Hoca, Mamay Mirza`dan kurtulmak amaçıyla Volga nehrini geçmişse de katledilmişti. Böylece Altın Orda`nın Batı bölgelerinde yönetime Mamay Mirza hakim olmuştu. Toktamış Hanla 1380 yılında II. Kalka Savaşında yenilip ardından 1381 yılında öldürülünceye kadar Batı Deşt-i Kıpçakta asıl hakimiyet Mamay Mirzan`ın elinde kalacaktır.