1388 yılının kışında Toktamış, Rus, Çerkes, Bulgar, Başkırt, Mokşa, Kıpçak, Kefe, Kırım, Alan, Azak ve Tamandan topladığı çok sayıda askeri ile Timur’un üzerine
yürüdü528. Toktamış ordusunun önçü birliğinin komutanı İlgamış Oğlan Ab-ı Hocendd`en
geçti. Toktamış, ordusunun bir kısmı ile Sabran şehrini kuşatma altın almış ve bir kısmını Arıs irmağının Sirideryaya karıştığı yere yakın mesafede bulunan Zernuh kalesi tarafına
göndermişti529. Bu esnada Timur, başşehiri olan Semerkandda bulunuyordu. Toktamış’ın
yeni saldırısından haberdar olunca sefer için gereken ordunun toplanmasını emretti. Bunun için tavacılarını Andicanda bulunan oğlu Ömer Şeyh`e ve Herat`ta bulunan diğer oğlu
Miranşa`ha göndererek, tayin edilen vakitte belirtilen mevkiye gelmelerini emretti530.
524 Yakubovskiy, age., s. 158. 525 Yakubovskiy, aynı. yer.
526 Roman Yuryeviç Poçekayev, Zolotaya Orda İstoriya v İmperskom Kontekste, Sankt-Petersburg 2017, s. 119.
527 Poçekayev, Zolotaya Orda, aynı. yer. 528 Alan, Timurlular, s. 51.
529 Yakubovskiy, age., s. 158; Halikov, Mongolı Tatarı, s. 70. 530 Yakubovskiy, aynı. yer.
77
Timur, Semerkant ve Keş (Şehrisebz`den)`ten 20-30 bin asker toplayarak, öncü sıfatıyla Siriderya yönünde hareket etti..
Bu sırada ağır kış bastırmış, o kadar fazla kar yağmıştı ki atlar bile hareket edemez olmuştu. Siriderya irmağında, Ömer Şeyh`in Andican`dan gelen askeri birlikleri Timur`la birleşmişti. Siriderya yakınında Timur Toktamış ordusunun öncü birlikleriyle karşılaşmış ve bunları bozguna uğratarak geri kalanlarının ırmağın karşı yakasına çekilmeye zorlamıştı. Bu savaşta Timur’un tarafında Cuci neslinden Könçe Oğlan ve Timur Kutlug Oğlan da
bulunuyordu531. Timur elde ettiği başarı ile Toktamış Han karşısında morel üstünlüğünü
elde etmişti. Siriderya kıyısında yenilen Toktamışın bu birliğe İlgamış Oğlanın komuta etmişti.
Timur galibiyetinin verdiği güvenle Toktamış tarafından kuşatılan Sabran`a
gitmeyerek Semerkand`a dönmüştü532. Bu esnada Miranşah tarafından Horasan ve çevre
eyaletlerden toplanan esas birlikler artık buraya gelmiş bulunuyordu. Bu birlikler Belh, Kunduz, Baklan, Bedahşan Huttalan ve Hisar gibi birtakım eyalet ve şehirlerden
toplanmıştı 533 . Gereken hazırlıkları tamamlayan Timur, 1389 yılının ilkbaharında
Toktamış’ın ordusuyla karşılaşmak için Doğu Deşt-i Kıpçak istikametine yöneldi. Ancak bu defa da Toktamış muharebeye girişmeyerek Sabran kuşatmasını kaldırmış ve bozkırın
derinliklerine çekilmişti534. Yezdi, Timur’un emriyle Ab-ı Hocend nehri üzerine Mirza
Ömer Şeyh`in, Emir Hacı Seyfedi`nin ve Eygü Timur’un köprü kurarak nehri geçtiklerini
belirtiyor535. Fakat yukarıda belirttiğimiz gibi Toktamış Sabranı kuşatmıştı ancak burayı
alamayınca, Yesiy`i de yağmalayarak geri çekilmişti536. Suçıkar, Toktamış Hanın Pir-i
Türkistan denilen ve Timur’un çok değer verdiği Hoca Ahmed Yesevinin türbesinin de bulunduğu Yesi şehrini yağmaladığını belirterek: Toktamış Han’ın bu hareketi ile büyük hata yaptığını Yesiyi yağmalamakla halk arasında Timur’un Hoca Ahmed Yesevinin himmeti sayesinde yenilmez olduğu fikrine de bir darbe vurmaya çalıştığını ifade
etmektedir537. Fakat bu düşünce tersine dönmüş ve Timur bunu da kendi lehine çevirerek
Hoca Ahmed Yesevinin mezarı üzerine anıtsal bir külliye inşa ettirmiş ve böylece
531 Alan, Timurlular, aynı. yer. 532 Yakubovskiy, age., s. 159. 533 Yezdi, Zafername, s. 173.
534 Yakubovskiy, aynı. yer; Kamalov, Moğolların Kafkasya Politikası, s. 108. 535 Yezdi, Zafername, aynı. yer; Alan, Timurlular, aynı. yer.
536 Yezdi, Zafername, s. 174; Alan, Timurlular, aynı. yer. 537 Suçıkar, Emir Timur, s. 235.
78
bölgedeki tarikatların desteğini eskisinden daha sıkı bir şekilde sağlamıştır538. Nevruz,
Toktamışla Timur arasında vuku bulan Maveraünnehir`deki bu mücadele hakkında önemli
yorumlar yapmıştır539. Bu suretle, muharebe yine ertelenmiş oluyordu. İki taraf da bunu
yalnız bir geciktirme olduğunu biliyor ve savaşın kaçınılmaz olduğunu açıkça hissediyor ve yeni bir savaşa öncekinden daha şevkle hazırlanıyordu.
VI. TİMUR`UN DOĞU CAĞATAY HANLIĞINA (MOĞULİSTANA) SEFER DÜZENLEMESİ (1389-1390)
Timur Toktamış üzerine I Deşt-i Kpçak Seferine çıkmadan önce kendi arkasını emniyet altına almak için Moğollar üzerine sefer düzenledi. Daha önce de belirtildiği gibi Kaşgar`ın Moğol (Duğlat) Emiri Kamerüddin Toktamışla beraber Timur`a karşı ittifak yapmış ve onu arkasından vurmuştu. Bu yüzden Timur’un artık sefere çıkmadan önce bu meseleyi kökünden halletmeye karar verdiği anlaşılıyor.
1389 yılında Timur Moğulistan`a yeni bir sefer düzenledi. Bus eferler Emir Kamerüddine ve Moğulistan hükümdarı Hızır Hoca`ya karşı idi. Yezdi Timur’un Hızır Hoca ve Anka Türe üzerine sefer yaptığını belirtiyor. Timur’un bu seferine oğlu Ömer Şeyh de katılmıştı. Timur’un ordusu ilk önce Hızır Hocanın Kırgız komutanı Anka-
Türenin Moğol süvarilerini kılıçtan geçirdi540. Arkasından Timur Moğulistanın güney
kısımlarını tarumar etmek için devletinin doğu bölgelerinden takviye birliklerin gelmesini
emretti541. Yulduz adı verilen mevkide Timur ordusu ile Hızır Hocanın ordusu karşılaştılar
538 Suçıkar, age., aynı. yer.
539 1388 yılında Toktamış Hanın önçü birliklerini bozgina uğrattktan sonra Timur Toktamış Han tarafından kuşatılan Sabran üzerine gitmeyerek Semerkan`da dönmüştür. Çünkü, bu esnada Toktamış Han’ın muazzam ordusunu yenecek güçte bir ordusu bulunmuyordu. Ciddi bir hazırlık yapması gerekiyordu. Nitekim öyle yaptı ve yeterli bir ordu vücuda getirdikten sonra 1389 yılı baharında Toktamışa karşı yöneldi. Bu defa Toktamış Han muharebeye girmeyerek ordusu ile steplerin derinliklerine geri çekildi. Ama Timur galip geleceğinden emin olmadığı için Toktamış`ı takip etmedi. Timur Toktamışın ordusunun kendi ordusuna kıyasla daha güçlü olduğunu idrak edince savaşa girmekten çekinmiş ve daha hazırlanmak için kışı da bahane ederek kendi merkezine dönmüştür. İyice hazırlık yaptıktan ve ordusunu güçlendirdikten sonra, ertesi yılın ilkbaharında Toktamış üzerine yürümüştür (1389). Toktamışın ordusu ise aylardan beri kendi merkezinden binlerçe kilometre uzak mesafede bulunmakla beraber bir taraftan da yorgundu. Böyle bir ordu ile meydan savaşına girmek akıl karı değildi. Nitekim Toktamış da ordusunu riske atmamış ve İskit taktiğini kullanarak steplerin iç kısımlarına geri çekilmiştir. Buna karşılık, askeri bir deha olan Timur, galibiyetinden emin olmadığı için kendi ağırılık merkezinden uzaklaşarak ordusunun yıpratma hatasına düşmemiş ve düşmanını serbest bırakarak Semerkand`a dönmüştür. Buradan da anlaşılıyor ki Timur, kesin olarak kazanacağından emin olmadığı hiçbir savşa girmemiştir. Nevruz, Umumi Kafkasya Tarihi II, s. 76-77.
540 Vasili Vladimiroviç Bartold, Orta Asya Tarih ve Uygarlık, İstanbul 2010, s. 123. 541 Bartold, Orta Asya, aynı. yer.
79
ve iki gün süren kanlı çarpışmadan sonra taraflar anlaşmaya vardılar542. Timur Hızır
Hocayı takip ederek peşinden gitmiş, fakat sonra yoluna devam etmeyerek geri dönmüştür. Fakat Yezdi, Timur’un Hızır Hoca`nın peşinden gittiğini ve belirli bir mesafe katettikten
sonra karargah kurduğunu belirtiyor543. Timur’un düşmanı takip etmesi onların paniğe
kapılmasına ve kaçmalarına neden olmuştur. Geri kaçan düşman yolda Timur’un oğlu Ömer Şeyh`in ordusu ile karşılaşmıştılar. Vuku bulan çatışmada Ömer Şeyh düşmanı kılıçtan geçirerer pek çok ganimet elde etti. Marozzi, Timur’un ilk önce Horasan`da çıkan ayaklanmaları bastırdığını ve ardından doğuda kendisine düşmanlık yapan Moğulistan
Cetlerini geri püskürtttüğünü beyan anlatmaktadır544. Marozzi, Hızır Hocanın önderliğinde
Moğolların, Toktamış`ı Timur`a karşı desteklemek için ellerinden geleni yaptıklarını ifade etmektedir545.
1390 yılında Timur hem Moğulistan`ı yağmalamak hem de İrtış boylarına kaçan
Kamerüddin`i yakalamak için tekrar ordu gönderdi546. Bölgede epeyçe mesafe aldıktan
sonra Timur’un ordusunun geldiğini duyan Kamerüddin kuzey taraflarında bulunan Tules
mevkiyine kaçtı547. Kamerüddin bu olaydan sonra bir daha Moğulistan`a dönmedi ve
ormanlık alanlarda kaybolup gitti..Böylece Timur en azılı rakibinden kurtulmuş oldu.
Timur’un Kamerüddin ve Hızır Hoca üzerine yaptığı bu saferler daha ziyade Toktamış Han’ın bu mütefiklerini safdışı bırakmaya yönelikti. Toktamış Han böylece Moğulistan ve Doğu Türkistan`daki Moğol destekçilerinden ve mütefiklerinden mahrum edilmiş oluyordu. Moğollara karşı düzenlenen ve Hızır Hocanın korkup dağlara kaçmasına kadar sürdürülen saldırı ile doğudaki tehlike ortadan tamamen kaldırıldı. Artık Toktamış`a üzerine giden yol açılmıştı.
VII. TİMUR`UN I. DEŞT-İ KIPÇAK SEFERİ VE KUNDUZÇA MUHAREBESİ (1391)