Urus Han’ın oğlu Tokta Kiya`nın ölümü üzerine Doğu Deşt-i Kıpçak tahtına Toktamış değil onun kardeşi Timur Melik oturmuştu (1378-1379). Yukarıda da belirtildiği gibi Toktamış Han’ın hamisi Timur’un kendisine yardımlarına rağmen Toktamış bir türlü Doğu Deşt-i Kıpçak tahtına oturamamıştı. Fakat Toktamış Han Doğu Deşt-i Kıpçak tahtından vazgeçmek niyetinde değildi. Bu sefer Timur ordusu`nun kumandanlığını
Toktamış`a vermiş fakat Toktamış dördüncü kez Timur Melik karşısında yenilmişti289.
Yezdi ise, Timur Melik`in ordu toplayarak Toktamış’ın üzerine yürüdüğünü ve aralarında
yapılan savaşta Toktamış’ın hezimete uğradığını belirtmeketdir290. Toktamış bu savaştan
canını Timur’un kendisine hediye ettiği at sayesinde kurtarmış ve tekrar Timur’un yanına geri dönerek ona sığınmıştır291.
Daha ilk başta Toktamış Han Urus Han`dan kaçıp Timur`a sığındığında Urung
Timur292 veya Örük Timur adlı yakın adamı onunla birlikteydi293. Toktamış Han, Urus Han
karşısında hezimete uğradığı zaman Urung Timur Urus Han’ın askerleri tarafından yakalanmış ve ona götürülmüştü. Fakat Urus Han onu öldürtmemişti. Urung Timur bir müddet onun yanında esir kaldı. Fakat sonra kaçarak Timur`a iltica etti. Timur ona gereken lütuf ve ihsanı gösterdi. Timur, Urung Timur`dan, Timur Melik hakkında bilgi aldı. Urung Timur, Timur`a Timur Melik`in bütün gününü içki içmek ve uyumakla geçirdiğini ve bu yüzden halkın kendisinden umudu kestiğini ve halkın Toktamış`ı istemekte olduğunu
288 Yezdi, Zafername, aynı. yer; Şami, Zafername, s. 92. 289 Yakubovskiy, s. 148.
290 Yezdi, Zafername, s. 120; Şami, Zafername, s. 92. 291 Alan, Timurlular, s. 46.
292 Urık Timur, Toktamış Han’ın yakın adamlarından birisidir Anlaşılan o ki, Toktamış Han Urus Han’ın oğlu Toktakiya ile savaşta yenilerek bir ormana saklandığında kendi adamı olan Urık Timur tarafından yaralı halde bulunmuş ve onu yardımı sayesinde kurtulumuştur. Ötemiş Hacı, Cengiz-name, Haz. İlyas Kemaloğlu, Ankara 2014, s. 63-64; Ötemiş Hacının Cengiz-name`de verdiği bu bilgiler Timur döneminin saray tarihçileri olan Yezdi ve Şaminin Zafernamelerinde verilen bilgilerle uyuşmamaktadır. Zikredilen her iki eserde Urus Han’ın oğlu Toktakiya ile savaşta yenilerek yaralı halde ormana sığınan Toktamış Oğlana Timur`un gönderdiği Kazançi Bahadır`ın yardım ettiği kaydedilmiştir. Şami, Zafername, s. 90; Yezdi, Zafername, s. 118.
46
belirtti294. Zira Timur Melik iyi bir devlet adamı gibi davranmamış, eğlenceler ve içki ile
vakit geçirerek otoritesini kaybetmişti295. Nitekim Timur Sığnak`tan gelen son haberleri
gözönünde bulundurarak Toktamış`ı Timur Melik üzerine göndermeye karar vermiştir.
Timur Melik o kışı Kara-Tal adlı mevkide geçirmekteydi296. Toktamış Han ordu
toplayıp beşinci kez Timur Melik üzerine gitti. Timur, kendi emirlerinden Emir Tuman Timur, Emir Evrenk Timur, Gıyasüddin Tarhan, Bahti Hoca ve Emir Bengiyi Toktamışla
beraber onu Sığnak tahtına geçirmeleri için beraberinde gönderdi297. Timur’un emirleri
Sığnak şehrine ulaştıktan sonra Toktamış Hanı münnecimler tarafından tayin edilen mübarek bir gün ve mesud bir saatte Sığnak tahtına oturttular. Anlaşılan o ki, Timur’un emirleri ve Toktamış Han Timur Melik`in Sığnak`ta bulunmamasından yararlanarak şehri ele geçirmiş ve böylece Toktamış Han Sığnak tahtına adı geçen emirler tarafından oturtulmuştur.
Toktamış Han’ın Sığnak`ı 1378-1379 tarihinde ele geçirdiğini, bu şehirde kendi
adına bastırdığı paralar da teyit etmektedir298. Bundan sonra Toktamış, ordu toplayıp
Timur Melik üzerine yürüdü. Aralarında çok şiddetli savaş vuku buldu. Toktamış Han Timur`un yardımı sayesinde zafer kazandı ve Timur Melik`i bozguna uğratıp Doğu Deşt-i Kıpçak`ta atalarının tahtına oturdu. Fakat Vamberi Urus Han’ın oğlu Timur Melik üzerine, bizzat Timur’un sefer yaptığını ve onu bozguna uğratarak kendisini de katlettirdiğini
belirmektedir299. Ancak Timur ve Timurlu döneminin iki önemli kaynağı olan Şami ve
Yezdinin Zafernameleri, bu bilgiyi teyit etmemektedir.
Toktamış Han kazandığı zaferden sonra kendisini Altın Orda Devletinin doğu
bölgesi olan Doğu Deşt-i Kıpçak`ın Hanı ilan etmiştir300. Ardından Toktamış Han Sığnak
ve Savran gibi önemli şehirleri ele geçirmiştir. Toktamış Han’ın Sığnak şehrinde 1378- 1379, 1379-1380 ve 1381-1382 yılları arasında para bastırması Doğu Deşt-i Kıpçak bölgesindeki şehirlerin onun denetimi altına girdiğini göstermektedir. Toktamış Han
294 Şami, Zafername, s. 92.; Yezdi, Zafername,aynı. yer.
295 Yakubovskiy, Altın Ordu, s. 148; Kafalı, Altın Orda Hanlığı, s. 99; Aka, Timur ve Devleti, s. 15; Aka, Mirza Şahruh ve Zamanı, s. 11.
296 Yezdi, Zafername,aynı. yer; 297 Şami, Zafername, s. 93.
298 Kafalı, Altın Orda Hanlığı, s. 99.
299 German Vamberi, Emir Timur, çev. S. İbrahimov, 1991, s. 29. 300 Yakubovskiy, age., s. 148.
47
kazandığı bu zaferden Timur`u haberdar etmek için Urus Hocay`ı onun yanına göndermiştir301.
Timur bu habere çok sevindi ve birkaç gün şenlikler yapılmasını emretti. Ayrıca Timur Urus Hocay`a özel lütuf ve ihsanlarda bulundu. Urus Hocay`a hilat ve kemer hediye
ederek onu geri gönderdi302. Toktamış Han kışı Sığnak`ta geçirdikten sonra bahar
geldiğinde asker toplayarak Doğu Deşt-i Kıpçak`ın bütün vilayetlerini ele geçirdi ve
kendisine tabi kıldı303. Böylece Toktamış Han, Altın Orda Devlet’inin doğu bölgelerini
tamamen kontrolü altına aldı. Toktamış Han yalnız Doğu Deşt-i Kıpçakı ele geçirmekle yetinmek niyetinde değildi. Zira Tokatmış Han bütün Altın Orda topraklarını tek çatı altında birleştirerek eskiden beri var olan birlik ve beraberliği temin etmek istiyordu. Artık Toktamış Han’ın ele geçirdiği topraklar Yayık (Ural) nehrine kadar ulaşıyordu. Böylece Doğu Deşt-i Kıpçak topraklarını ele geçirmekle Batı Deşt-i Kıpçak`ı elinde bulunduran Mamay Mirza`ya karşı rakip konuma gelmişti. Nitekim bu dönemde Altın Orda Devletinin Batı bölgelerinde kendisine karşı koyabilecek tek güç Mamay Mirza idi.
II. TOKTAMIŞ HAN’IN MAMAY MİRZA İLE MÜCADELESİ
Toktamış Han Doğu Deşt-i Kıpçakı ele geçirdikten sonra buradaki en kuvvetli askeri nüfuzlu aristokratlarını kendi safına çekmiş ve kalabalık, güçlü bir ordu vücuda
getirmişti304. 1378 yılında Toktamış Han İtil boyu topraklarına girmişti. Onun, Saray-
Berke gibi bir çok civar şehirleri zorluk çekmeden zapt ettiği anlaşılıyor305.
Doğu kaynaklarında Toktamış Hanın bu dönemdeki faaliyetleri ile ilgili detaylı bilgiler yoktur. Anlaşılan o ki, Urus Han’ın Cuci Ulusunu birleştirme gayret ve siyasetini Toktamış Han da takip etmiştir. Bu nedenle, Mamay Mirza Toktamış’ın rakibi ve baş düşmanı haline gelmiştir. Toktamış Han bu hedefine ulaşmak için Mamay Mirzany`ı
bertaraf etmek mecburiyetindeydi306. Bu nedenle Kulikovo Muharebesinin (1380)307 en iyi
301 Şami, Zafername, aynı. yer; Yezdi, Zafername,aynı. yer; Kafalı Altın Orda Hanlığı, s. 99; Alan, Timurlular, s. 46; Suçıkar, age., s. 78.
302 Alan, age.,aynı. yer. 303 Şami, Zafername, aynı. yer.
304 Yakubovskiy, Altın Ordu ve Çöküşü,s. 148. 305 Yakubovskiy, aynı. yer.
306 Kamalov, age., s. 102.
307 Mamay Mirza ile Moskova Knezi Dimitriy İvanoviç önderliğindeki Rus Knezleri arasında8 Eylül-1380. tarihinde vuku bulmuştur. Kulikovo savaşı hakkında detaylı bilgi için bk. Rizaeddin Fahreddin, Altın Ordu ve Kazan Hanları,s. 64-65; Vernadsky, Moğollar ve Ruslar, s. 309-314; Yakubovskiy, Altın Ordu ve Çöküşü, s. 128-130; Safargaliyev, Raspad Zolotoy Ordı, s. 133-136; Kurat, Rusya Tarihi, s.110-112; Mualla Uydu Yücel,“İslam Öncesinden Çağdaş Türk Dünyasına, Prof. Dr. Gülçin Çandarlıoğluna Armağan “,”1224 Kalka Meydan Muharebesinin Rövanşı: 1380 Kulikovo Meydan Muharebesi ve Bu
48
sonuçların`dan biri Mamay Mirzan`ın bu savaştan zayıflayarak çıkması ve Toktamış
Han’ın bundan sonraki süreçte Altın Ordada tekrar düzeni sağlamış olmasıdır308. Mamay
Mirza bu dönemde Moskova seferi ile meşgul olduğundan muhtemelen Cuci Ulusu`nun doğu kısmındaki siyasi gelişmelere pek de dikkat ve değer vermemiş Toktamış Han’ın
kuvvetlenmesini gözardı etmiştir309. Buna karşılık Toktamış Han ise Mamay Mirza ile
Dimitri arasın`da vuku bulan savaşla ilgili gelişme ve olayları dikkat ve titizlikle takip etmekteydi310.
A. Toktamışla-Mamay Mirza Arasında II.Kalka Muharebesi (1380)