Toktamış Han Kırım`da elde ettiği başarıdan yeteri kadar yararlana bilmemişti. Çünkü bu sırada Timur Kutlug gibi ciddi ve şanslı bir rakibi ortaya çıkmıştı779. Timur Kutlug Han Urus Han’ın oğlu Timur Melik Hanın oğluydu. Timur Kutlug`un Timur’un sarayında ne zaman ortaya çıktığı hakkında kesin bir bilgi yoktur. Bununla bile Timur Kutlug`un Timur’un I. Deşt-i Kıpçak Seferi nedeniyle faal bir rol üstlenmeye başladığı
görülüyor780. Şami, Timur Kutlug`u Timur’un Toktamış üzerine çıktığı I. Seferi (1390-
1391) dolayısıyla zikr etmiştir. Bu seferde Siriderya nehrini geçen Timur, öncü olarak Timur Kutlug Oğlan, Künçe Oğlan, ve Şeyh Ali Bahadır ile beraber büyük bir askeri birlik göndermişti781.
Şerefeddin Ali Yezdi ise, Timur Kutlug`un ismini 1388`de Timur’un Kongiratlar üzerine düzenlediği Harizm seferi dolayısıyla zikretmiştir. Burada yukarıda belirtildiği gibi Künçe Oğlanla beraber anılmıştır. Bundan sonra Timur Kutlug`un Mangıt kabilesine mensup olan Altın Orda Emiri Edige ile beraber faaliyete başladığı görülmektedir. Timur Kutluğ ile Edige arasındaki işbirliği uzun müddet devam etmiştir.
775 Yakubovskiy, aynı. yer; Gumilev, Eski Ruslar ve Büyük Bozkır Halkları II, s. 338. 776 Yakubovskiy, aynı. yer.
777 Gumilev, aynı. yer. 778 Vernadsky, aynı. yer. 779 Yakubovskiy, age., s. 186. 780 Yakubovskiy, aynı. yer. 781 Şami, Zafername, s. 136.
124
Daha önce de belirttildiği gibi Timur Kutlug ile Edigenin Timur`a eşlik ettikleri 1391 yıl Kunduzca Zaferinden sonra zikredilen Altın Orda emir ve Prensleri artık Toktamış Hanın kendileri için bir tehlike olmadığını farketmiş ve göçebe ileri gelenleri arasında uygun bir politika izleyebileceklerini de anlayınca, yurtlarına geri dönmek için
Timur`dan izn istemişlerdi..Bunlar illerine giderek kendi kabilelerini biraraya
getireceklerini ve yine bütün ellerinde bulunan servet ve mallarını alarak Timur`a iltihak edeceklerini vaad ediyorlardı. İzn alınca kendi menfaatleri gereğince Altın Orda tahtına
Timur Kutlug`u geçirmeye karar verdiler782. Nitekim Cengiz Han soyundan geldiği için
Timur Kutlug kolaylıkla tahta geçe bilirdi. Ne Timur Kutlug ne de Edige verdiği sözü tuttu; yalnız Künce Oğlan vaadini yerine getirerek Timur’un yanına geri geldi, fakat o da kısa süre sonra Timur`u terk edip gitti783.
Timur’un 1395 yılındaki Toktamışa karşı yaptığı seferinde Timur Kutluğ`un ne gibi faaliyetlerde bulunduğu bilinmiyor. Yalınız Timur Kutlug Edigenin teşvikiyle Toktamış’ın 1395 yılındaki yenilgiye uğramasından faydalanmaya çalışarak aktif bir siyaset takip etmiştir. Devletini yeniden toparlamak için Toktamış’ın kesinlikle paraya ihtiyacı vardı. Ardından şimdiye kadar kendisine iltihak etmeyen bütün Moğol asillerini ve Prenslerini yanına davet etti. 1398 yılında Rusya üzerinde otoritesini yeniden kurmak için kedisini
yeteri kadar güçlü hisseden Toktamış Han, Ryazan Knezi Oleg`e elçi gönderdi784. İlk
başlarda Toktamış’ın işleri gayet yolunda gitmişti. Ancak, Altın Orda`da yeniden hakimiyetini tesis etmek için sarf ettiği çabaların en verimli anında “ansızın Toktamış`a Timur Kutlug adındaki bir Han saldırmış, büyük bir savaş vuku bulmuş ve çok kan dökülmüştü. Ve Timur Kutlug Han, Toktamış Hanı bozguna uğratarak Volga Ordasının tahtına geçmişti. Toktamış Han da Litvanyaya kaçmak zorunda kalmıştı”.
X. TOKTAMIŞ HAN VE VİTOVT ARASINDA TİMUR KUTLUG`A VE EMİR EDİGE`YE KARŞI İTTİFAKIN KURULMASI (1397-1399)
A. Toktamış Hanın Litvanya`ya Sığınması
Toktamış Han Kiev şehrine I. Vitovt`un (1392-1430) yanına ailesiyle birlikte gelmişti. Vitovt Toktamış`ı çok samimi bir şekilde karşılamıştı. Vitovt Toktamış`ın
idaresine Lida adlı şehri verdi785. Çünkü onun güçünden kendi hedefleri için kullanmayı
tasarlamıştı. Nitekim Timur Kutlug, rakibinin Litvanya Knezinin yanında değerli bir
782 Yakubovskiy, age., s. 334. 783 Yakubovskiy, aynı. yer. 784 Vernadsky, aynı. yer.
125
misafir olarak kalmasına rıza gösteremezdi. Yeni Altın Orda hanının Litvanya`da kendisine karşı bir komplo hazırlandığından haberi oldu ve bu planı boşa çıkarmaya çalışıyordu. Bu nedenle ertesi yıl 1399 yılında Litvanya Knezine elçi gönderdi: “Benim hasmım Toktamışı bana teslim et. Onun hayatta kalmasına ve senin yanında yaşamasnıa rıza gösteremem” dedi. Vitovt bu talebi tabi ki, geri çevirmiştir. Eğer Toktamış`ı geri verirse planının bozulacağını ve itibarını da kaybedeceğini gayet iyi biliyordu.
Vitovt Timur Kutlug Hanın talebini geriye çevirmiş ve onu muharebe ile tehdit
etmişti786. Bundan sonra Knez Vitovt, Altın Orda`ya sefer yapmak için asker yığmağa
başladı. Bu sefer, onun Altın Orda üzerine tertiplediği üçüncü sefei idi. Birinci seferini 1397`de Don nehri vadisine, ikinci seferi ise 1398`de Dinyeper boyuna başarılı bir şekilde
yapmış, Altın Ordalılar güçlü bir direniş gösterememişlerdir787. Vernadsky Vitovt`un
önüne çıkan Tatar beylerinin pek direniş göstermemelerini yeni handan hoşnut olmamaları açıklamaktadır.
Gumilev, bu konuda: “Timur Kutlug`un Timur`a itaat etmesi, onu kendisinin
başına gelecek felaketlerden onu kurtaramadı”788 demektedir. Doğu Deşt-i Kıpçak`ta
ortaya çıkan cesur devlet adamları başlarındaki Han’ın Timurilerin bir komutanı haline gelmesinden hoşnut değillerdi. Çünkü Timur ve varisleri eskiden beri Urus Hanın hasmı idiler Timur Kutlug da illerini ve hayvan sürülerini yağma eden kadın ve kızlarını esir eden acımasız bir fatihle sulh yapmıştı. 1397 yılında toplarla techiz edilmiş Litvanya-Tatar ordusu Kievd`en Kırım`a saldırıya geçti. Kefey`i kuşatma altına alarak Timur Kitlug`u ve
Edige`nin küçük ordusunu bozguna uğrattı789. Vernadsky, yine bu esnada Toktamış’ın
meşru han sıfatını koruduğunu belirtiyor790. Sefer sonucunda Binlerce Moğol Vitovt`a
teslim oldu ve onun emriyle Litvanya`ya götürülerek Trakay şatosunda iskan edildi. Vernadsky, Vitovt`un bu seferlerini daha ziyade keşif amacıyla yaptığını öne sürüyor. Letopis Vitovt`un planlarından bahsettiği esnada, övünen Litvanya Prensinin aşağıdaki şu sözleri dediğini ifade ediyor : “Tatar yurdunu ele geçirmeye gideceğiz, Timur Kutlug Hanı yenilgiye uğratacağız, onun devletini zabt edeceğiz ve onun servet ve mülkünü taksim
786 Yakubovskiy, Altın Orda ve Çöküşü, s. 188.
787 Yakubovskiy, aynı. yer; Vernadsky, Moğollar ve Ruslar, s. 334. 788 Gumilev, Eski Ruslar ve Büyük Bozkır Halkları II, s. 339. 789 Gumilev, age., s. 338.
126
edeceğiz, ve Orda tahtına Toktamış`ı geçireceğiz, ve Kefe ve Azak, ve Kırım ve Aztarhan
(Hacı Tarhan), ve Yayık Ordası ve Deniz boyu ve Kazan bizim olacaktır”791.
Vitovtun, Toktamış Han`a yalnızca Altın Orday`ı değil Yayık Ordası dediği bütün Altın Orda topraklarını vermek niyetinde olduğu, yani Toktamış`ı vassal olarak bütün Cuci ulusu tahtına oturtmaya çalıştığı bu sözlerinden de anlaşılmaktadır. Vernadsky, Yakubovski`nin görüşünü destekleyerek, Knez Vitovtun Toktamış Han`ı kendi emelleri için kullanmak istediğini ve bu yolla Altın Orda üzerinde kendi hakimiyetini kurmaya çalıştığını beyan etmektedir. Vitovt, bu suretle bütün Altın Orday`ı hakimiyeti altına alma hayaline kapılmıştı. Fakat bu amaçına ulaşmak için gereken kuvvet ve güçe sahip değildi. Altın Orda`da ortaya şıkan iç savaş ve Toktamış’ın kendisinden destek istemesi durumu onun lehine değiştirdi. Vitovt ile Toktamış arasında dostluk münasebeti ve Timur Kutlug`a karşı girişilecek muharebe üzerine Moskova Knezliği ile temasa geçilmemişti. Vitovt, Moskova`ya karşı birtakım amaçlar tasarlıyor ve Moskova Knezinin güçünü zayıflatmak ve Litvanya topraklarını Moskova Knezliğinin toprakları hesabına genişletmek istiyordu.
1398 yılında Altın Orda Devletinin yüksek aristokrasi üyeleri kısa zaman içinde
kendisini devletin yasal hükümdarı gibi takdim eden Toktamış Hanı tahta davet ettiler792.
Bunun üzerine Timur Kutlug Ural nehri civarına kaçmak zorunda kaldı793. Burada Timur
Kutlug, Doğu Deşt-i Kıpçak ve komşu bölgelerden kendisine yeni destekçiler buldu. Timur Kutlug Toktamış’ın baş düşmanı olan Edigenin de desteğini sağlamayı başardı. Ortak çıkarlar Edige ile Timur Kutlug`un Toktamış`a karşı birlikte hareket etmesine neden oldu.
Toktamış Han sığnmış olduğu Litvanya`da Vitovtla Rusyanın paylaşılması konusunda ve Han ulusu kabul edilen Moskova Knezliğinin Litvanya`ya terk edilmesi
konusunda mutabakata vardı794. Vitovt bu koşullar karşılığında Timur Kutlug`a ve
Edige`ye karşı savaşmayı kabul etti. Toktamış Han`ın Vitovtla anlaşmaya gitmesinin asıl nedeninin şöyle açıklanabilir: Toktamış Han Vitovt`un yardımı sayesinde Timur Kutlug ve Edige üzerinde şayet zafer elde ederse Moskova Knezliğinin topraklarını Vitovt`a
bırakacaktı795. Bunun karşılığında ise Vitovt Toktamış`ı Altın Orda tahtına geçirecekti.
Toktamış Han zaten zor durumda kaldığı ve tahtı ele geçirmek için yeterli kuvvete sahip
791 Yakubovskiy, aynı. yer.
792 Gumilev, Eski Ruslae ve Büyük Bozkır Halkları II, s. 339 793 Gumilev, age., aynı. yer.
794 Rizaeddin Fahreddin, Altın Ordu ve Kazan Hanları, s. 71.
795 M. S. Gatin, “Vzaimootnoşeniya Rusi i Zolotoy Ordı Vo Btoroy Polovine XIV. Veka V Traktovah Nemeskih İstorikov”, 2009, s. 93.
127
olmadığından dolayı Vitovt`un teklifini kabul etmişti. Herharlükarda tarafların kendi çıkarları için hareket ettikleri anlaşılıyor. Bu sırada Timur Kutlug`un tahtının pek sağlam
olduğu düşünülemezdi796. Nitekim Toktamış Hanın İtil boyunda çoksaylı taraftarı mevcut
idi797. Eğer İtil boyu kıyılarına Litavayalılar gibi kuvvetli mütefikler dönerse, bu durum Altın Ordanın yıkılmasına yol açacak ve Timur Kutlug Hanın maiyetindekiler onu terkedeceklerdi. Bu nedenle Timur Kutlug Timur`la olan ilişkierini bir kenara bırakıp Dinyeper nehri istikametine giderek buarda ölüm kalım savaşı öncesinde Edigeyle anlaşma yoluna gitti.