Toktamış Han Cengiz Hanın oğullarından Cuci Hanın neslindendir. Babası Toy-
Hoca Oğlan, annesi Kungrat 158 (Kongirat) kabilesinden Köten-Könçük Hatundur.
Toktamış Han’ın doğum tarihi hakkında kesin bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak Toktamış
Hanın 1340 veya 1350 yıllarının başlarında doğduğu kuvvetle muhtemeldir159. Toktamış
Han babasının valilik yaptığı Mangışlak160 yarımadasında doğmuştur. Onun Altın Orda
Devleti tahtına oturduğu esnada 30-35 yaşlarında olduğu tahmin edilmektedir161. Fakat
Toktamış Hanın doğum tarihi ile ilgili farklı görüşler de mevcuttur. Bazı araştırmaçılar Toktamış Hanın 1358`de doğduğunu öne sürmektedirler. Buna göre Urus Han kendisi ile
156 Özgüdenli, agm., aynı. yer. 157 Özgüdenli, aynı. yer.
158 Kungrat, Moğollarda bir kabile ismidir. Kabilenin ismi Kungrat, Konkurat, Konırat, Kongirat ve Onggirat gibi farklı şekillerde de kullanılmaktadır. Reşidüddin Kungratların Çin ile Moğolistan arasında yer alan Utadjiye isimli bölgede ikamet ettiklerini söylemektedir. Cengiz Han’ın annesi Ulun Eke, Kungrat kabilesinden çıkmıştı. Cengizin babası Yesugey Bahadur da oğlu Cengizi anne soyundan Kungrat kabilesine mensup olan bir kızla evlendirmişti. Cengiz Han, Moğolistandaki bir çok kabileyi kendisine tabi kıldığı zaman Kungratlar ona tabi olmak istemeyerek bir müddet ona karşı direniş gösterdiler. Fakat başarılı olamadılar. 1201 den sonra Cengiz Han ve mütefiki Ong Han, Kungratları yenilgiye uğratıp kendilerine tabi kıldılar. Bundan sonra Kungratların bir kısmı Moğollara karışarak asimile olurken bir kısmı da batıya Orta Asyaya göç ettiler. Bundan sonra Kungratlar Orta Asya`daki bir çok Türk halklarına özellikle Kazak, Özbek, Karakalpak ve Kırgızlara karıştı. Sonradan Kungratlar Kazak halkına dahil oldular ve bu halkın Orta Kazak Hanlığının beş boyundan birini oluşturdular. 1763 yılında Kungratlar, Hive Hanlığında iktidarı ele aldılar ve bu devlet yıkılıncaya kadar yönetim onların elinde kaldı (1763- 1920). Orhan Doğan, “Kungrat”, mad., DİA, C. 26, İstanbul 2002, s. 375-376.
159 Kamalov, agm., s. 231.
160 Mangışlak adının eski Türklerin ve özellikle Oğuzların hayvan sürülerini bu yarımadada
barındırmalarından dolayı“bin kışlak” anlamını ifade eden Ming-Kışlaktan geldiği kabul edilmektedir. Bu kelimenin yer aldığı ilk kaynak olan Divanü lugatit-Türk` te “dört yaşındaki koyun” için “man yaşlığ koy” denildiği dolayısıyla kelimenin koyun barındırma manasına geldiği de öne sürülmüştür. Mahmut Kaşgarlı, bölgenin adını Man Kışlag şeklinde vermekte ve Oğuzların bir ülkesi olarak nitelendirmektedir. Ahmet Taşağıl, “Mangışlak” mad., DİA, C. 27, İstanbul 2003, s. 569.
28
rekabet eden yeğeni Toktamış Hanı reşit olmadığı için affetmiş ve onu öldürtmemişti162.
Anlaşılan Toktamış Han amcası olan Urus Hanla rakabeti 1376 yılında babası Toy-Hoca Oğlanın onun tarafından katledilmesinden hemen sonra başlamıştır. Bu sıralarda Toktamış Hanın henüz reşit yaşta olmadığını kabul edersek onun takriben 1358 yılında doğduğu sonuçu ortaya çıkmaktadır. Toktamış Hanın doğum tarihi ile ilgili diğer üç farklı görüş (1342, 1352, 1358)`dir. Toktamış Hanın 1342 yılında doğduğunu öne süren Kamalov`un görüşü daha muteberdir tarafımızdan bu tarih kabul edilmektedir.
B. Kökeni
Toktamış Hanın soyu hakkında kaynaklarda teferruatlı bilgiler yer almamaktadır. Genel olarak kaynaklar Toktamış Hanın Cengiz Hanın oğlu Cuci Hanın oğullarından olan Tukay Timur kolundan gelen Toy Hocanın oğlu olduğu hakkında bilgiler
vermektedirler163. Bundan başka Toktamış Han’ın, amcası olan Urus Hanla beraber Altın
Ordanın Doğu Deşt-i Kıpçak kolundan olmak üzere onun yeğeni olduğu bilinmektedir. Toktamış Han’ın babası ile Urus Han kardeştirler. Fakat bazı kaynaklar özellikle Ebülgazi ise Toktamış Han’ın Orda, Batu ve Berke`nin kardeşi Tukay Timur soyundan uzak bir
yeğeni olduğunu da öne sürmektedir164. Buradan da anlaşılan o ki, Toktamış Han Urus
Han’ın yeğeni olduğundan Urus Han hangi soydan geliyorsa Toktamış Han da aynı soydan gelmektedir ve Urus Han Toktamış Han’ın amcasıdır. Böylece Toktamış Han’ın Cengiz Han’ın oğlu Cuci`nin de oğlu olan Tuka-Timur soyundan geldiği daha muteber bir görüş olarak kabul görmektedir. Toktamış Han’ın baba soyu Moğol olan Cengiz Hana dayanmaktadır ve Toktamış Han’ın baba soyu cihetiyle saf bir Çingizli Prens olduğu anlaşılmaktadır.
Yukarıda da belirtildiği gibi Toktamış Han Cuci Han’ın oğlu olan Togay (Tuka)- Timur soyundan gelmektedir. Şecere-i Türke göre onun ataları şöyle sıralanmaktadır: Cuci Han oğlu Togay-Timur oğlu Öz-Timur oğlu Sarıca oğlu Könçek-Oğlan oğlu Tokul-Hoca-
Oğlan oğlu Tuy-Huca oğlan oğlu Toktamış Han165. Fakat Kafalı`ya göre, Toktamış Hanın
nesebi konusunda bir çok tarihçiyi yanıltan bir husus vardır. Muinuddin Natanzin`in ve
Kadı Ahmed Gaffar-ı Kazvininin eserleri olan her iki Farsça kaynakta166; Toktamış Hanın
162 Klyastorny-Sultanov, age., s. 208.
163 İsmail Aka, T.A, “Toktamış”, mad., C. 31, MEB. yay. Ankara 1982, s. 283. 164 Grousset, Stepler İmparatorluğu, s. 405.
165 Kafalı, Altın Orda Hanlığı, s. 101; Mustafa Kafalı, “Toktamış”, mad., İA, C. 12, İstanbul 1979, s. 412. 166 Kafalının ulaşmış olduğu adı geçen iki Farsça kaynağa Muinuddin Natanzin`in “Tarih-i Muini ve Kadı
29
soyu, Cuci Han’ın büyük oğlu Orda-İçen Han`a bağlanmak suretiyle yanlış verilmiştir167.
Fakat Cuci Ulusunun yerli kaynaklarından hepsi Toktamış Hanın nesebini Cuci Hanın
oğullarından Togay-Timura bağlamakla Şecere-i Türk ve Muizzul-Ensaba dayanırlar168.
Ayrıca Ötemiş Hacı ve Kırımlı Abdülgaffar, Özbek Han (1312-1341) ın 1328 yılında Orda-İçen hanedanını ortadan kaldırdığına işaret ederler. Kafalı, bu bakımdan yerli kaynaklara göre Toktamış Hanın Orda-İçen soyundan gelmesinin maddeten imkansız
olduğunu belirtmiştir169. Marozzi de, Toktamış Hanın Timurla soyunu kıyaslayarken onun
yüce bir soydan Cengiz Han’ın büyük oğlu Cuci Han’ın 13. oğlu olan Tukay Timur
soyundan geldiğini belirtmektedir170. Marozzinin, bu bilgini Muizzul-Ensabdan aldığı
anlaşılıyor. Muizzul-Ensab, Cuci Han`ın 13 oğlundan bahsetmektedir. Muizzul-Ensabda Toktamış Hanın nesebi şöyle sıralanmaktadır: Cuci Han oğlu Togay Timur oğlu Urung baş
oğlu Sariça oğlu Kuyunçak oğlu Kutluk Hoca oğlu Tuy Huca oğlu Toktamış Han 171.
Tisenehausen ise Reşidüddin`in verdiği bilgiye istinaden Cuci Han`ın 14 oğlu olduğunu ve
13. oğlunun isminin Togay Timur olduğunu belirtiyor172. Böylece Toktamış Han’ın kökeni
baba tarafından Moğol ırkındandır. Toktamış Han’ın annesi ise Kongirat kabilesinden olan
Köten-Könçük veya Köy-Kiçik Hatun ise bir boy beyinin kızıdır173. Bir Moğol kabilesi
olan Kongiratlar Batu Han’ın II. Deşt-i Kıpçak174 Seferi (1236-1242) dolayısıyla bu
bölgeye gelmiş ve bu toprakları kendilerine yurt edinmişlerdi. Yakubovskiy, zamanla Moğol kabilesi olan Kongiratların bölgede bulunan Kıpçak Türkleri ile karışarak Türkleştiklerini öne sürmektedir. Yakubovskiy, Doğu Deşt-i Kıpçak`a XIII yüzyılda göç eden iki Moğol kabilesi olan Kongiratlar ve Mangıtlar`ın kabile birliklerini muhafaza
167 Kafalı, Altın Orda Hanlığı, aynı. yer.
168 İstoriya Kazakstana v Persidskih İstoçnikah Mui`zz al-Ansab III Tom, çev. Ş. H. Vahidov, Almatı 2006, s. 45.
169 Kafalı, Altın Orda Hanlığı, s. 102.
170 Justin Marozzi, Timurlenk İslamın Kılıcı, Cihan Fatihi, çev. Hülya Kocaoluk, İstanbul 2017, s. 184. 171 Muizz al-Ansab, s. 45; ayrıca Cuci Hanın soy kütüğü (şeceresi) hakkında bilgi için bk; Muizz al-Ansab, s. 639.
172 Tiesenhausen, Sbornik Materialov II, s. 60. 173 Kafalı, Altın Orda Hanlığı, s. 101.
174 Artık 1030`lu yıllardan itibaren Müslüman coğrafiyacıların sözlüğünde “Mefazat el-Guziyye” yani “Oğuz Bozkırları” ifadesi yerine “Deşt-i Kıpçak (Kıpçak Bozkırı)” ifadesi almıştı. “Deşt” kelimesi Türkçe`de “sahra” manasına gelmeketdir İbn Battuta, Seyhatname, s. 241; Zaten Altın Orda Devletinin bir diğer ismi de bu nedenle Kıpçak Hanlığı olarak isimlendirilmektedir; Sercan M. Ahincanov,Türk Halklarının Katalizör Boyu Kıpçaklar, Çev. Kürşat Yıldırımİstanbul 2014, s. 192-193; Deşt-i Kıpçak Kıpçakların oturdukları ve yayıldıkları bölgeleri ifade etmek üzere iki anlamda kullanılmıştır. Dar anlamda Deşt-i Kıpçak, XI. yüzyılın ortasından Moğol istilasına kadar yayıldıkları sahayı ifade etmektedir. Yani bu hudutlar Kıpçak Hanlığının asıl ülkesini ihtiva etmektedir.. Mustafa Kafalı, Ötemiş Hacıya Göre Cuci Ulusunun Tarihi, Ankara 2009, s. 36.
30
ettiklerini belirtmektedir175. Yakubovskiy, her iki Moğol kabilesinin birliklerini muhafaza
etmelerine rağmen kendi dilleri olan Moğolcay`ı terkederek Türkleştiklerini ifade etmiştir. Yakubovskinin verdiği bilgilerden her iki Moğol kabilesinin XIV. yüzyıl sonu ile XV. yüzyıl başlarında Türkleştiği anlaşılıyor
C. Politikası ve Amacı
Toktamış Han Altın Orda Devleti`nde iktidarı ele alır almaz Altın Ordanın her iki kısmını Doğu ve Batı Deşt-i Kıpçak-ı birleştirerek Altın Orda Devletini tek çatı altında birleştirmenin planlarını yapmaktaydı. Toktamış Han her ne pahasına olursa olsun bu amaçını gerçekleştirebilmek için bütün kuvvetlerini bu iş için seferber etmişti. Toktamış Han Altın Orda Devletinin eski kudret ve güçünü yeniden ihya etmeyi kafasına koymuştu. Bunun için hamisi olan Timurla çatışmaya girdi. Adeta onun baş düşmanı, hasmı ve en kuvvetli rakibi haline geldi. Zira Toktamış Han, Timur’un aksine, yüce bir soydan
gelmekle övünüyordu176. Marozzi, Toktamış Han hakkında : “O, damarlarında asil kan
dolaşan bir handı ve kökeni Cucinin oğlu Tokay Timur yoluyla Cengiz Hana dayanıyordu
demektedir”177. Bu nedenle, gücü bir kez ele geçirdikten sonra han olarak öne çıkma
hakkına sahipti; oysa bozkır geleneklerine göre bu unvan, Timura ilelelbet yasaktı”, demektedir.
Yine Marozzi, Toktamış’ın Moğol ırkından geldiğini ve Moğol İmparatorluğunu
birleştirmeye çalıştığını ifade etmektedir178. Cuciler 179 ve İranda`ki eski İlhanlılar
Devleti180 arasında öteden beri süregelen düşmanlık ve Timur’un bu bölge üzerindeki
emelleri bu rekabeti güçlendirmekte idi181. Kısacası Toktamış Han, bütün Moğol
Uluslarının bulunduğu toprakları tek imparatorluk halinde birleştirmeyi planlamıştı. Fakat Toktamış Han zamanla Altın Orda Devletini birleştirmeyi başarsa da Büyük Moğol İmparatorluğunu bir araya getirmeyi başaramayacaktır. Çünkü Timur gibi güçlü ve zeki bir rakibin düşmanlığını üzerine çeken Toktamış Han, onun karşısında başarısızlığa uğrayacaktır.
175 Yakubovskiy, Altın Ordu ve Çöküşü, s. 133. 176 Marozzi, Timurlenk, s. 184.
177 Marozzi, aynı. yer. 178 Marozzi, age., aynı. yer.
179 Bu isim ile Altın Orda Devlet’ini yöneten Cuci Han’ın soyu kastedilmektedir (1227-1360).
180 İlhanlılar Hülagu tarafıdan İranda kurulan bir Moğol Devletidir. Bu Devletin kurucusu Cengiz Han’ın torunu olan Hülagü Handır (1256-1265). Abdülkadir Yuvalı, “İlhanlılar”, mad., DİA, C. 22, İstanbul 2000, s. 102-105.
31
D. Dini
Toktamış Hanın dini konusunda araştırmaçılar farklı görüşler öne sürmektedirler. Toktamış Han doğduğunda Altın Orda Devleti, Özbek Han (1312-1341) döneminde İslamiyeti resmi din olarak kabul etmişti. Abdülkadir İnan, Timur`a yenilen ve tahtını
kaybettikten sonra Batı Sibiryada Tümen şehrinde öldürülen Toktamış Han Harizmde182
terbiye görmüş iyi bir müslüman olduğunu ifade etmektedir183. 1391 ve 1395 yılları
Tokatmış Han ile Timur’un kendi aralarında mücadele ettikleri dönemlerdir. Timur Toktamış Han`a karşı “İslam Hakanı” unvanını kullanmış ve Altın Orda Devletini islam ülkesi olarak görmüştür184.
Rus araştırmaçısı olan Gumilev, ise Toktamış Hanın dini konusunda farklı bilgiler öne sürmektedir. Gumilev, Toktamış Han`ı etkisi altında tutan çevresindeki birtakım emir
ve beylerin büyük kısmının Müslüman değil putperest olduğunu ifade etmiştir185. Yine
Gumilev, Toktamış Han’ınkendisi hakkında; “Onun müslüman olup olmadığını söylemek
zordur” demektedir186. Bu görüş doğru değildir. Çünkü Toktamış Han Bik Hacı adlı kişiye
verdiği tarhanlık yarlığında müslüman hükümdarlara ait ifadeler ve unvanlar kullanmıştır. Yarlık metninde şu ifadeler yer almaktadır: “Allaha tevekkül ettim ve onun keremine ve
ihsanına güvendim” 187. Bütün bu bilgiler Toktamış Han’ın Müslüman bir hükümdar
olduğunu açık bir şekilde göstermektedir. Nitekim müslüman olmayan bir hükümdarın Allaha tevekkül etmesi düşünülemez. Yine Toktamış Han’ın adına bastırılmış olan paralar incelendiğinde paraların üzerinde ve kenar köşelerinde İslam hükümdarlaına ait olan ifadelerin ve ünvanların yer alması da Toktamış Han’ın Müslüman bir hükümdar olmasını kanıtlamaktadır. Toktamış Han’ın 1385-1386 yıllarında Saray şehrinde bastırmış olduğu sikkede şu ibareler yer almaktadır: “Adaletli Sultan Tuktamiş Han Hakimiyet Allaha
182 Harizm kelmesi Farsça “har ve rizm” kelimelerinin birleşmesiden türemiştir. Diğer bir görüşe göre ise önceleri Balhan dağlarında meskun olan Harizm kavminin adıgeçen bölgeye yerleşmesi sonucunda Harizm ismi ortaya çıkmıştır. Bir başka görüşe göre Harizm lisanında ete har, oduna da rizm denildiğinden bölge Har-rizm olarak isimlendirilmiştir. Zamanla adı geçen kelme Harizm şeklini almıştır. Bir kısım İslam coğrafiyacıları bölgenin sınırlarını batıda Oğuz Türklerinin toprakları, güney yönünde Horasan, doğu tarafında Maveraünnehir, kuzey tarafında ise Türk ülkeleri ile çevrili olan bir ülke olarak tanımlar. Abdülkerim Özaydın, “Harizm” , mad., DİA, C. 16, İstanbul 1997, s. 217-219.
183 Abdülkadir İnan, Eski Türk Dini, Altınordu yay. Ankara 2017, s. 196. 184 İnan, aynı. yer.
185 Gumilev, Eski Ruslar ve Büyük Bozkır Halkları. II, s.308. 186 Gumilev, age., aynı. yer.
187 Melek Özyetgin, “Altın Ordu Hanı Toktamışın Bik Hacı Adlı Kişiye Verdiği 1381 Tarihli Tarhanlık Yarlığı”, yy. t.s. s. 174.
32
Mahsustur. Allah Onun Hakimiyetini ebedi kılsın188”. Diğer bir sikkenin bir yüzünde
“Adaletli Tüktamiş Han Allah onun Hükümdarlığını daim (ebedi) kılsın” ibaresi yer
alırken, diğer yüzünde “La ilahe İllallah Muhammadün Rasulullah” ifadeleri yer alıyor 189
Yine Toktamış Han’ın H. 783`de Harizm`de basıtırdığ sikkede şu dikkatçekici ibareler yer alıyor: ”Adaletli Tüktamiş Han” kenar köşelerinde ise Hülafayi-Raşidin olarak isimlendirilen ilk dört halifenin Hz. Ebubekir, Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Alinin isimleri
yer almaktadır190. Bütün bu bilgiler Toktamış Han’ın Müslüman bir hükümdar olduğunda
herhangi bir şüphe bırakmamaktadır. E. Kişiliği
Toktamış Han’ın kişiliği hakkında kaynaklarda pek fazla bilgi yer almamaktadır.
Toktamış Han güçlü, yetenekli ve hırslı kişiliği ile tanınmaktadır191. Roux, Toktamış
Han’ın kişiliğini şöyle tanımlamaktadır: “Toktamış zeki, enerji dolu yetenekli ve Cengiz
Hanı andıran gururlu prenstir” 192 . Görüldüğü gibi bir çok araştırmaçı Toktamış Han`ı
dedesi Cengiz Hana benzetemekte ve onun kişiliği ile kıyaslamaktadırlar. İktidarı boyunca bu zikredilen vasıflarını ve üstün meziyeterini kanıtlamış bir karaktere sahip bir hükümdar olmuştur. Kaynakların kişiliği hakkında çok az bilgi vermesine rağmen Toktamış Han’ın Altın Orda tarihinde derin izler bırakan bir şahsiyet olduğu görülmektedir. Toktamış Han hakkında Gumilev de birtakım dikkat çekici görüşler beyan etmiştir. Gumilev`e göre, Toktamış Han’ın en büyük başarısı, 18 yıl Altın Orda Devletini birleştirmesi ve tıpkı Fransa kralı XIV. Lüdovik (1643-1715) ve İngiltere Kraliçesi Viktoriya (1837-1901) gibi
ömrünün sonuna kadar halkın nezdinde kendi popülaritesini korumasıdır193.
II. AİLESİ
Toktamış Han’ın baba ve annesinin isimleri dışında ailesi hakkında kaynaklarda detaylı bilgi zikredilmemektedir. Toktamış Han’ın babasının ismi “Toy-Hoca Oğlan” annesinin ismi ise “Köten-Könçük Hatun” dur. Toy Hoca`nın Toktamış Han`dan başka erkek veya kız çocuklarının olup olmadığına dair kaynaklarda herhangi bir bilgi
188 Pavel Stepanoviç Savelyev, Monetı Djuçidov, Djagataidov, Djelairidov, Obraşavşyasıya v Zolotoy Ordı v Epohu Toktamışa, Vpusk Pervıy, Yekaterinoslavskiy Klad, Sankt-Petersburg, y.y. 1857, s. 67; Bu konuda detaylı bilgi için bk. Savelyev, Monetı Djuçidov, Djagataidov, Djelairidov, s. 62-157.
189 R. Z. Sagdeyeva, Serebrıyannıye Monetı Hanov Zolotoy Ordı, yy. ts. s. 47; Paralar için bk. Ek 1-2-3-4. 190 Sagdeyeva, Serebrıyannıye Monetı,s. 50.
191 Rizaeddin Fahreddin, Altın Ordu ve Kazan Hanları, çev. İlyas Kamalov, 2003, s. 71.
192 Jean Paul Roux, Moğol İmparatorluğu Tarihi, çev. Aykut Kazancıgil-Ayşe Bereketİstanbul 2001, s. 496. 193 Gumilev, age., s. 300.
33
bulunmamaktadır. Bu durum bile Toktamış Han’ın ailesi hakkında kaynaklardaki bilgilerin yetersizliğini açıkça görmektedir.
A. Babası
Toktamış Han’ın babasının kimliği konusunda kaynaklar hemfikirdirler. Toktamış Han’ın babasının ismi daha öncede belirtildiği gibi kaynakların tamamında “Tuy Huca”
veya “Toy-Hoca” Oğlan şeklinde zikredilmektedir194. Müellif Muizzi`nin verdiği bilgiye
göre Toktamış’ın babası Toy Hoca, Prens Kutluk Hoca`nın oğluydu195. Toy Hoca`nın
kimliği konusunda kaynaklar detaylı bilgi vermezler. Fakat onun Doğu Deşt-i Kıpçakın
(Gök-Ordanın) seçkin ve nüfuzlu prenslerinden olduğu düşünülmektedir196. Bunun dışında
onun biyografisine katkı sağlayacak bilgi bulunmamaktadır.
B. Annesi
Toktamış Han’ın annesi Köten-Könçük Hatundur 197 . Köten-Könçük Hatun
Kongirat kabilesinden olan bir beyin kızıdır198. Bunun dışında Toktamış Han’ın annesi
hakkında kaynaklarda detaylı bilgi bulunmamaktadır.
C. Hanımları
Muizzü`l-Ensab, Toktamış Han’ın Tagay-Bike, Şukur-Bike ve Urun-Bike isimli üç
eşi hakkında bilgi vermiştir199. Bunun dışında Toktamış Han`ın başka hanım ve cariyeleri
hakkında bilgilere ulaşılmamıştır.