Taşıyanın Eşyanın Geç Tesliminden Doğan Sorumluluğu

Türk Ticaret Kanunu‟nda taĢıyanın, eĢyanın geç tesliminden doğan zararlardan sorumluluğu konusunda bir hüküm bulunmamaktadır638. Alman Hukuku‟nda taĢıyanın gecikmeden doğan sorumluluğu kabul edilmekle birlikte baskın görüĢ gecikmeden dolayı eĢyanın hasar ve zıyaa uğraması halinde sorumluluğun emredici olduğu (HGB §606) diğer hallerde ise emredici olmayıp genel hükümlere (BGB §286) tâbi olduğu yönündedir639. Türk Hukuku‟nda da TTK‟da düzenlenme bulunmayan hallerde taĢıyanın sorumluluğu genel hükümlere tabidir. Dolayısıyla gecikme, geminin sefere elveriĢli olmamasından kaynaklanmıĢsa TTK m.1019, gecikme nedeniyle yük hasara uğramıĢsa m.1061; gecikmeyle ilgili diğer durumlarda ise BK m.96 vd. hükümleri uygulanacaktır640

.

Öğretideki bir görüĢe göre, eĢyanın gemiye yüklendikten sonra kusurlu olarak geç teslimi durumunda taĢıyan taĢımaya özen gösterme yükümlülüğünü ihlal etmiĢ sayılır ve TTK m.1061‟e göre sorumlu olur bu durumda sorumluluğu emredici

636 _{Bir kiĢinin yardımcı Ģahıs (bağımsız ifa yardımcısı) sayılabilmesi için; borçlunun borcun bu kiĢi}

tarafından ifa edilmesine muvafakat etmesi ve borcun o Ģahıs tarafından ifa edilmiĢ olması gerekir. Gökhan Dirican, Yardımcı ġahıslarının – Alt ve Müteakip TaĢıyıcılann Fiilleri Dolayısıyla TaĢıyıcının Sorumluluğu, Prof.Dr.Aydın Aybay’a Armağan, Maltepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 2007/1, ss. 381-399, s. 382.

637

Schaps-Mittelstein 601 not.12; Wüstendörfer, s.264 nak. Akıncı, Deniz Ticaret Hukuku, s. 89; Akıncı, Navlun Mukaveleleri, s. 163; Çağa, Kender, 2. Cilt, s. 64; Okay, s. 152.

638 _{Kara taĢımaları için m.779 ve 780‟de düzenlenmiĢtir. TTK m.779‟a göre Buna göre; eĢyanın}

sözleĢme veya ticari teamül ile belli olan bunların yokluğunda ise halin icabına göre tespit olunan sürede gönderilene teslim edilemesi gerekir.

639 _{Yazıcıoğlu, Geç Teslim, s. 1042.}

640 _{Kender, Çetingil, s. 135;Seven, Sorumluluk, s. 26; Çağa, Kender, 2. Cilt, ss. 131, 132; Zeyneloğlu,}

hükümlere tabidir641

. Anılan maddede yalnızca eĢyanın zıya ve hasarından dolayı taĢıyanın sorumluluğundan söz edildiği için bu görüĢe katılmak doğru değildir.

Geç teslimden dolayı taĢıyanın sorumlu tutulabilmesi için eĢyanın geç teslim edilmiĢ olması, zarar, kusur ve zarar ile kusur arasında illiyet bağının olması gerekir. EĢyanın taĢınmak üzere yükleten tarafından teslimindeki gecikme ayrı bir sorumluluk nedeni olmakla beraber bu gecikme eĢyanın sözleĢmede kararlaĢtırılan sürede teslimini imkânsız hale getiriyorsa taĢıyanın kusurundan söz edilemez. TaĢıyanın gecikmeden sorumlu tutulabilmesi için eĢyanın gecikmeli de olsa teslim edilmiĢ olması gerekir. EĢyanın hiç teslim edilmemesi (zıyaı) ve hasarlı teslimi eĢyaya özen yükümlülüğünün ihlalidir. Bununla birlikte eĢya hasarlı biçimde geç teslim edilmiĢse, taĢıyan hem eĢyaya özen gösterme yükümlülüğünün ihlali, hem de geç teslim nedeniyle sorumlu olacaktır. EĢyanın bir kısmının ziyaa uğraması diğer kısmının ise sağlam ancak geç teslim edilmesi durumunda da taĢıyan her iki yükümlülüğüne aykırı davranmıĢ olur.

TTK‟da taĢıyanın gecikmeden doğan sorumluluğuyla ilgili bir hüküm olmadığı gibi, eĢyanın hangi sürede teslim edilmesi gerektiği konusunda da bir düzenleme de bulunmamaktadır. TaĢıma süresinin veya eĢyanın teslim edilmesi gereken sürenin sözleĢmede kararlaĢtırılmamıĢ olması durumunda; gemi, geminin yükü, hava koĢulları, yolculuğun gerçekleĢeceği mesafe, deniz Ģartları ve düzenli hat seferi yapan gemilerin tarifeleri dikkate alındığında642 tedbirli taĢıyandan beklenecek makul sürede eĢyanın teslim edilmelidir. EĢyanın gönderilene teslim edilmesi gereken sürenin baĢlangıcı eĢyanın taĢıyana teslim edildiği andır. TaĢıyanın eĢyanın zilyetliğini gönderilene devriyle eĢya teslim edilmiĢ olur.

Haksız sapma, can ve mal kurtarma ya da baĢka haklı bir neden olmaksızın rotadan ayrılma nedeniyle (TTK m.1091) veya baĢka gemiye aktarma veyahut yükleme (TTK m. 1028) nedeniyle eĢya geç teslim edilmiĢ ise ve bundan dolayı eĢyanın zıyaı ve hasarı dıĢında bir zarar ortaya çıkmıĢsa taĢıyan sorumlu olur. TTK

641 _{Okay, s. 175.}

m.1092‟ye göre ise; TTK‟nın 1083–1090. maddelerinde belirtilen durumlar dıĢında, yolculuğun baĢlamadan önce veya baĢladıktan sonra tabii hadiseler veya umulmayan diğer haller yüzünden gecikmesi halinde sözleĢmenin belli amacı gecikme yüzünden ortadan kalkmadıkça tarafların hak ve yükümlülüklerinde bir değiĢiklik meydana gelmez. Bu maddede belirtilen nedenlerden ötürü eĢyanın geç teslim edilmesi durumunda taĢıyan kusuru olmadığından sorumlu tutulamaz643

, ancak bu durumlardan biriyle karĢılaĢılmasında taĢıyan, adamları veya ifa yardımcılarının kusuru varsa taĢıyan sorumlu olur.

Yukarıda belirtilen maddeler uyarınca sorumluluk emredici olmadığından, BK m.99 ve 100 uyarınca daraltılması mümkündür644. Düzenli hat taĢımacılığında kullanılan tip kabul kaydı formları ve koniĢmentolarda sapma klozlarına (deviation clause) yer verilerek taĢıyanın sorumluluğu daraltılmaktadır (Conlinebill 2000 m.5).

Gecikmeden doğan zarar çeĢitli Ģekillerde ortaya çıkabilir. Örneğin geç teslim nedeniyle üçüncü kiĢiye cezai Ģart ödemek zorunda kalınması, gecikmeden dolayı eĢyanın değerinin düĢmesi, kar kaybı, eĢyanın kullanılamamasından doğan masraflar, gümrük masraflarının, ardiye giderlerinin artması, boĢaltma iĢçilerine verilen ücretin artması, gönderilen tarafından yapılan diğer masraflar vb. olabilir. Gecikme nedeniyle eĢyanın zarar görmesi bunlar içinde görülmez645

, ancak gecikme TTK m.1063‟de belirtilen bir nedenden kaynaklanmıĢsa ve taĢıyanın nedenin ortaya çıkmasında kusuru yoksa, geç teslimden ötürü sorumlu olmayacaktır.

643

Tabii hadiseler veya umulmayan hallere örnek olarak; buz tehlikesi, yetersiz su derinliği, varma limanına giden rotanın deniz seferine kapatılması, haksız seferden men kararı gösterilebilir (Yazıcıoğlu, Geç Teslim, ss. 1052, 1053).

644 _{Yazıcıoğlu, Geç Teslim, s. 1052; Çelik, s. 192.}

645 _{Yazıcıoğlu, Geç Teslim, 1054; Özlem Karaman, CoĢgun,. “Kara ve Deniz Yolu ile Yapılan EĢya}

TaĢımalarında TaĢıyanın Gecikmeden Doğan Sorumluluğu”, Prof.Dr.Fahiman Tekil’in Anısına

Armağan, Beta Yay., 2003, Ġstanbul, ss. 499-521, s. 516; Canan Özlem Ilgın Çelik, “Deniz Yolu ile

EĢya TaĢımacılığında Geç Teslimden Kaynaklanan Zararlardan Sorumluluk”, İstanbul Ticaret

EĢyanın geç teslimi nedeniyle doğan zararlardan taĢıyanın sorumluluğunun üst sınırı TTK m.1114‟e göre belirlenir646

. Bu konuda Alman Hukuku‟nda (HGB §660 – TTK m.1114) hükmünde “yükün zıya veya hasarından dolayı her halde” ifadesinin açıklığı nedeniyle gecikme zararlarında tazmin borcunun sınırlandırılmadığını fakat TTK m.1114‟de böyle bir açıklık olmaması ve maddede geçen “her halde” ifadesinin navlun sözleĢmesinin ihlâline dair her durumu kapsadığından hareketle; haksız sapma, eĢyanın aktarılması veya baĢka gemiye yüklenmesi ve geminin sefere elveriĢsizliği nedeniyle geç teslim hallerinde 1114‟ün uygulanacağı belirtilmektedir647

.

Anglo-Amerikan Hukuku‟nda geç teslim, improper delay (haksız gecikme) olarak adlandırılır ve taĢıyanın sorumluluğuna yol açar. Bu bir kusur sorumluluğudur648

. Ġzlenmesi gereken rota sözleĢmede kararlaĢtırılmadıysa yükleme ve boĢaltma limanları arasındaki doğru üzerindeki coğrafi rotadır. Bunun dıĢındaki bir rotanın geleneksel olduğunu, düzenli hat taĢıyanlarının o rotayı izlediklerini belgeleyerek ispat edebilirler. Rotadan sapmanın haklı olduğu durumlar can kurtarma ve geminin güvenliği için sapmadır. Bununla birlikte eĢya kurtarmak için sapma haklı sapma sayılmaz649

. Bir davada koniĢmentoda taĢıyanın ara limanlara uğrama hakkının bulunmasına karĢın sözlü olarak ara limana uğranmayacağının ve varma gününün taahhüt edildiği fakat taahhüdün yerine getirilmemesi üzerine gecikme nedeniyle eĢyanın değer kaybının tazmini talep edilmiĢ, mahkeme taĢıyanın tazminat ödemesine karar vermiĢtir650

.

Uluslararası andlaĢmalardan Lahey Kuralları‟nın III. maddesinde taĢıyanın gemiyi denize, yüke ve yola elveriĢli durumda bulundurma; yükleme, istif, muhafaza, nakil ve boĢaltma safhalarında eĢyaya özen gösterme yükümlülüklerine yer verilmiĢ olmasına karĢın taĢıyanın eĢyayı zamanında teslim etme yükümlülüğüne

646

Conlinebill 2000 koniĢmentosunun 3/b. maddesine göre taĢıyanın gecikmeden ve dolaylı zararlardan sorumluluğu gecikmeden dolayı eĢyaya gelen zarar ve hasar dıĢındaki zararlardan sorumluluğu navlun veya 3/a maddesine göre belirlenecek sınırdan hangisi düĢükse onunla sınırlıdır.

647 _{Yazıcıoğlu, Geç Teslim, s. 1055 Çağa, Kender, 2. Cilt, ss. 190 vd.} 648

Çelik, ss. 180-184

649 _{Chuah, ss. 175-177.}

650 _{The Ardenness (1951) 1 K.B. 55( D‟arcy, Murray, Cleave, s. 258; Girvin, s. 76; Wilson, ss. 134,}

ve geç teslimden doğan sorumluluğuna yer verilmemiĢtir. Hamburg Kuralları‟nda651 ve Multimodal Konvansiyon‟da652

ise taĢıyan eĢyanın geç tesliminden sorumluluğu düzenlenmiĢtir. Tasarı‟nın 1178/II. maddesinde taĢıyanın gecikmeden doğan

651

Kurallar‟a göre taĢıyanın karĢı tarafın uğradığı zarardan sorumlu tutulabilmesi için zararın, eĢyanın taĢıyan tarafından teslim alındığı andan, eĢyanın teslim edildiği ana kadar geçen sürede gerçekleĢmiĢ olması gerekir (m.IV/I). Teslim alma, eĢyanın zilyetliğinin taĢıyan, fiili taĢıyan (Hamburg Kuralları‟nın X/2. maddesine göre fiili taĢıyan, taĢımanın kendisi tarafından ifa edilen kısmı ile sorumludur) veya bunların adamları ya da temsilcileri (m.IV/3) tarafından elde edilmesidir. Zilyetlik, gönderenden ya da onun adına hareket eden kiĢiden veya yükleme limanı düzenlemelerine göre eĢyanın taĢınmak üzere teslim edilmesi gerekli makamlardan kazanılabilir (m.IV/2/a/i,ii,iii). Teslim etme ise, eĢyanın gönderilene ya da adamları veya temsilcilerine (m.IV/3) teslimidir.

Hamburg Kuralları‟nda gönderilen; eĢyayı teslim almakla yetkili kılınan kiĢi olarak tanımlanmıĢtır (m.I/4). Gönderilenin gönderen dıĢında üçüncü bir kiĢi olması halinde eĢyayı almakla yetkili kılınabilmesi; navlun sözleĢmesinde, koniĢmentoda veya koniĢmento benzeri navlun sözleĢmesini ispat eden bir belgede adının belirtilmesi Ģeklinde olabilir. Bu ihtimallerden baĢka gönderilenin kimliğinin boĢaltma tamamlanıncaya kadar; telsiz, telefon, e-posta ya da faks ile taĢıyana bildirilmesi mümkün olmalıdır. Gönderilen, eĢyayı teslim almaktan kaçınırsa; navlun sözleĢmesi uyarınca veya boĢaltma limanında geçerli kanunlara yahut ticari teamüle göre gönderilenin tasarrufuna bırakıldığı anda eĢya teslim edilmiĢ sayılır (m.IV/2/b/i,ii,iii).

Kurallar‟a göre geç teslim; eĢyanın navlun sözleĢmesi uyarınca boĢaltma limanında teslim edilmesi gereken zamanda teslim edilmemesidir. Navlun sözleĢmesinde taraflar belirli bir süre tayin etmemiĢlerse tedbirli bir taĢıyanın durumun özelliklerine göre teslim edeceği makul süre temel alınarak teslim süresi belirlenir (HK m.V/2). ġayet eĢya teslim edilmesi gereken günden 60 gün geçmiĢ olmasına rağmen teslim edilmemiĢse, eĢyanın zıyaı halinde dava açma hakkını haiz olan kiĢi eĢyayı zayi olmuĢ kabul ederek taĢıyanı dava edebilir (HK m.V/3). TaĢıyan geç teslimin meydana gelmemesi için kendisinin, adamlarının ve temsilcilerinin makul olarak alınması gerekli tüm tedbirleri aldıklarını ispat edebilirse sorumluluktan kurtulacaktır (HK m.V/1).

Hamburg Kuralları‟nda eĢyanın geç tesliminden dolayı taĢıyanın ödemekle sorumlu tutulduğu miktar geciken eĢyanın taĢınması için ödenen navlunun iki buçuk katıdır. Bu miktar navlun sözleĢmesi uyarınca ödenecek toplam navlunu geçemez (HK m.VI/1/b). Bu son cümle, eĢyanın taĢınması için birden çok sefer yapılması gereken durumlarda önem arz eder.

652 _{Multimodal Konvansiyon‟da iĢletici, eĢyanın geç tesliminden dolayı verdiği zarardan da sorumlu}

tutulmuĢtur (m.XVI/1). Konvansiyon‟a göre iĢleticinin karĢı tarafın uğradığı zararlardan sorumlu tutulabilmesi için zararın, eĢyanın zilyetliğini devraldığı andan, eĢyayı teslim ettiği ana kadar geçen sürede gerçekleĢmesi Ģarttır (m.XIV/1). ĠĢleticinin eĢyanın zilyetliğini devraldığı an; gönderen veya onun adına hareket eden bir kiĢiden (m.XIV/2/a/i) ya da eĢyanın taĢınması için zilyetliğinin devredileceği yer hukukuna göre yetkili olan makamdan veya üçüncü kiĢiden eĢyanın zilyetliğini devraldığı andır (m.XIV/2/a/ii). EĢyayı teslim ettiği an ise; eĢyayı gönderilene teslim ettiği (m.XIV/2/b/i) ya da gönderilenin eĢyayı teslim almaması halinde; multimodal taĢıma sözleĢmesi veya teslim yeri hukuku ya da teslim yeri ticari teamüllerine göre gönderilenin tasarrufuna tevdi ettiği (m.XIV/2/b/ii) ya da o yer hukukuna göre eĢyanın teslim edilmesi gereken makam veya üçüncü kiĢiye teslim ettiği andır (m.XIV/2/b/iii). ĠĢletici bu andan sonra eĢyaya gelen zarardan sorumlu tutulamaz.

EĢyanın geç tesliminden ne anlaĢılması gerektiği Konvansiyon‟un XVI/2 maddesinde açıklanmıĢtır. Maddeye göre eĢyanın teslim süresi taraflarca açık olarak belirlenmemiĢse, basiretli bir iĢleticinin durumun özelliklerine göre teslim edeceği makul süre göz önünde bulundurularak teslim süresi belirlenir. Bu Ģekilde belirlenen teslim anından 90 gün geçmesine rağmen teslimat gerçekleĢmemiĢse, eĢya zayi olmuĢ sayılır (m.XVI/3).

Multimodal Konvansiyon‟da eĢyanın geç tesliminden doğan zarardan dolayı iĢleticinin ödemekle sorumlu tutulduğu miktar, geciken eĢyanın taĢınması için ödenen ücretin iki buçuk katıdır. Bu miktar multimodal taĢıma sözleĢmesi uyarınca ödenecek toplam taĢıma ücretini geçemez (m.XVIII/4).

sorumluluğu Hamburg Kuralları esas alınarak düzenlenmiĢtir653

. Bir görüĢe göre Tasarı‟nın yasalaĢması durumunda taĢıyanın gecikmeden doğan sorumluluğu da taĢıyanın eĢyaya verdiği zarar kapsamında değerlendirilecektir654

.