Lahey Kuralları’nın Uygulanması Sorunu

Yabancılık unsuru içeren kırkambar sözleĢmesine uygulanacak hukukun tarafların özgür iradesiyle belirlenebileceğine yukarıda değinmiĢtik. Taraflarca seçilen hukuk, vatandaĢlık bağı ile bağlı oldukları ülke hukuku, baĢka bir ülke hukuku ya da bir uluslararası sözleĢme olabileceği gibi bunların karması da olabilir. Örneğin, Hamburg ve Rotterdam Kuralları‟nın belli hükümlerinin karmasının ya da sözleĢmenin belli kısmına bir ülke hukukunun, diğer kısmına baĢka ülke hukukunun ya da uluslararası bir sözleĢmenin uygulanmasının kararlaĢtırılması da mümkündür (MÖHUK m.24/II). Yabancılık unsuru taĢıyan bir kırkambar sözleĢmesinde taraflar Türk Hukuku‟nun uygulanacağı konusunda anlaĢmıĢlarsa169

ya da yukarıda açıklanan MÖHUK m.29 uyarınca uygulanacak hukuk Türk Hukuku ise, MÖHUK m.1/II‟ye göre öncelikle Türkiye‟nin taraf olduğu uluslararası andlaĢmaların uygulanması söz konusu olur170

.

Bu nedenle uygulanacak hukukun Türk Hukuku olması durumunda Türkiye‟nin taraf olduğu Lahey Kuralları‟nın uyuĢmazlığa ne Ģekilde uygulanacağının belirlenmesi gerekir. Nitekim Türkiye, hem 1924 tarihli bu uluslararası andlaĢmaya taraf olmuĢ hem de andlaĢmayı sonradan, 1956 tarihli Türk Ticaret Kanunu ile Alman Ticaret Kanunu‟nun Dördüncü Kitabı‟ndan dolaylı olarak iktibas etmiĢtir171

. Dolayısıyla yabancılık unsuru içeren kırkambar sözleĢmesine Lahey Kuralları‟nın asıl haliyle mi yoksa mehaz Alman kanunundan iktibas edildiği Ģekliyle mi uygulanacağı sorunu ortaya çıkmıĢtır. Bu sorun uygulamada özellikle taĢıyanın sınırlı sorumluluğu bahsinde kendini gösterir. TTK uygulanacaksa

169 _{Tarafların bu konuda anlaĢmıĢ olmaları halinde dahi HUMK m.76‟ya göre yabancı hukuka}

dayanan taraf bunu ispat etmelidir. Ġspat olunmadığı takdirde hâkim Türk Hukuku‟na göre karar verir.

170 _{Bkz. Emine Yazıcıoğlu, “Uluslararası Deniz TaĢımacılığında Uygulanacak Kural Sorunu”, Deniz}

Hukuku Dergisi, Yıl. 5, S. 1-4, ss. 45- 56, (Uluslararası Deniz TaĢımacılığı), s. 45.

171 _{Fakat Almanya‟nın 1924 tarihli SözleĢme‟ye koyduğu geniĢ kapsamlı çekinceler nedeniyle TTK}

ile Lahey Kuralları arasında çeliĢkiler bulunmaktadır. Tasarı‟da bu çeliĢkiler giderilmiĢtir (Tasarı Genel Gerekçe).

taĢıyanın sorumluluğunun sınırı m.1114‟e göre, Kurallar uygulanacaksa m.IV/5 ve IX/1‟e göre belirlenecektir.

Yazıcıoğlu, Lahey Kuralları‟nın imza protokolüne göre taraf devletlerin andlaĢmayı aynen ya da değiĢtirerek, ancak her iki halde de kanun kuvvetinde bir düzenleme ile iç hukuklarına almakla yükümlü kılındığına iĢaret etmektedir172

. Yazara göre, Lahey Kuralları‟na taraf olunduğu tarihteki 1924 Anayasası‟nda, Kurallar‟a, uygun bulma kanunu ile kanun kuvveti tanındığına dair bir düzenleme bulunmamaktadır. Bu nedenle onaylamanın uygun bulunduğuna dair 14.2.1955 tarih ve 6469 sayılı Kanun ile Lahey Kuralları‟na kanun hükmü verildiği ve Kurallar‟ın aynen Türk iç hukukuna aktarıldığı Ģeklinde bir sonuç çıkarmak mümkün değildir173

. Diğer yandan Kurallar‟a kanun kuvveti tanınmıĢ olsa dahi Türkiye Lahey Kuralları‟na taraf olduktan sonra (1955‟ten sonra) TTK kabul edildiği ve yürürlüğe girdiği için sonraki kanun olan TTK hükümlerinin uygulanması gerekir. TTK gerekçesinde de kanun koyucunun iradesinin TTK ile Kurallar‟ı değiĢtirmek olduğu görülür174

. Yargıtay da TTK yürürlüğe girdiğinden beri koniĢmentolardan doğan uyuĢmazlıklara çoğunlukla TTK hükümlerini uygulamıĢtır175

.

Bu konuda öncelikle, normlar hiyerarĢisine göre uluslararası andlaĢmaların kanun üstünde olmadıklarını vurgulamak gerekir. Anayasamızın bu konuyu

172

Kerim Atamer, “Parça BaĢı Sınırlı Sorumluluk ve 1924 Brüksel SözleĢmesi”,Deniz Hukuku

Dergisi, Yıl. 5, S. 1-4, ss. 57-94, (Parça BaĢı Sınırlı Sorumluluk), s. 59; Emine Yazıcıoğlu, “Lahey

Kuralları ile Türk Ticaret Kanunu Arasında Uygulanacak Kurallar Sorunu”, Deniz Hukuku Dergisi, Yıl. 4, S. 3-4, 1999, (Uygulanacak Kurallar Sorunu), s. 39-60. s. 49; Hakan Karan, “Yargıtay‟ın KoniĢmentolu TaĢımalar Hakkındaki 1924 La Haye Kaideleri‟ni Uygulaması Gereği”, Ticaret

Hukuku ve Yargıtay Kararları Sempozyumu, XVII 9-10 Haziran 2000, BATİDER, ss. 219-247,

(Sempozyum), s. 226.

173 _{Yazıcıoğlu, Uygulanacak Kurallar Sorunu, s. 64; Yazıcıoğlu, Uluslararası TaĢıma, s. 53.}

Yazıcıoğlu; Aybay, Oral, Biçen‟in (Aybay, Gündüz; Nilüfer Oral,; Esra Biçen. Türk Hukuku’nda

Taşıyanın Sınırlı Sorumluluğu Üstüne, Aybay Yay., Ġstanbul, 2000, ss.18, 19) o tarihte yürülükte

olmamasına rağmen 1982 Anayasası‟nın m.90. maddesi yürürlükteymiĢ gibi yorumlayıp Kurallar‟a kanun hükmü verildiğini söylemelerini eleĢtirmektedir (Uygulanacak Kurallar Sorunu, s. 49).

Karan ise 1924 Anayasası‟nın 26. maddesi uyarınca TBMM tarafından onaylanan uluslararası andlaĢmaların kanun hükmünde olduğunu iddia etmektedir. (bkz. Karan, Sempozyum, s. 227).

174 _{Ebru AteĢ, Taşıyanın Sorumluluğunu Düzenleyen ''Konişmentolu Taşımalar Hakkında Bazı}

Kuralların Birleştirilmesine Dair 1924 Brüksel ( Lahey ) Konvansiyonu'nun Türk Hukuku’na Etkisi (1924 Lahey Kuralları), Vedat Kitapçılık, Ġstanbul, 2008, ss. 50 vd. Bu görüĢün eleĢtirisi için

bkz. Aybay, Oral Biçen, ss. 23 vd.

175 _{Yazıcıoğlu, Uluslararası Deniz TaĢımacılığı, s. 49 (Yazar örnek olarak 11 HD.‟nin 3.12.1992 T. ve}

1.11.1993 T. kararlarını vermektedir). KrĢ. Yrg 11 HD 22.2.1999 (K. Atamer, Parça BaĢı Sınırlı Sorumluluk, ss.66-68).

düzenleyen 90/V. maddesi uyarınca usulüne göre yürürlüğe girmiĢ uluslararası andlaĢmalar kanun hükmündedir. Bunlar hakkında Anayasaya aykırılık iddiası ile Anayasa Mahkemesine baĢvurulamaz. Eğer kanun ile uluslararası andlaĢma arasında uyuĢmazlık çıkarsa, uluslararası andlaĢmayı da bir kanun gibi kabul etmek; öncelik- sonralık, özellik-genellik ve diğer kıstaslara göre uygulanacak olanı tespit etmek gerekir. Nitekim kural olarak uluslararası andlaĢma ile kanun arasında hiyerarĢik ast- üst iliĢkisi bulunmamaktadır176

. Bunun tek istisnası temel hak ve özgürlüklere iliĢkin düzenlemelerdir. Bu anlatılanlar yürürlükteki Anayasa bakımından geçerlidir oysa Yazıcıoğlu‟nun da belirttiği gibi Lahey Kuralları‟na taraf olunduğu tarihte yürürlükte bulunan 1924 Anayasasının 26. maddesinde kanun ve uluslararası andlaĢma yapma yetkisi Büyük Millet Meclisi‟ne verilmiĢ olsa da uluslararası andlaĢmanın kanun hükmünde ya da ondan üstün olduğuna dair bir düzenleme bulunmamaktadır.

Ġkinci olarak Lahey Kuralları‟nın imza protokolünde taraflara, Kurallar‟ı değiĢtirerek iç hukuka alma imkânı tanınmıĢtır. Ülkemiz taraf olduktan sonra kabul etmiĢ olduğu Kanun (TTK) ile Kurallar‟ın TTK‟da düzenlendiği haliyle uygulanmasını kabul etmiĢtir177_{. Aksi görüĢ aynı taĢımalara uygulanacak iki farklı} hukuk kuralı olduğu anlamına gelir. Nitekim Lahey Kuralları ile TTK arasında özel kanun-genel kanun iliĢkisi de bulunmamaktadır. Her iki düzenleme de uluslararası taĢıma - iç taĢıma ayrımı yapmamıĢtır178

. TTK m.1116/III hükmü de bu ayrımın yapıldığı Ģeklinde yorumlanamaz.

Gerçekten, Lahey Kuralları‟nın koniĢmento veya aynı nitelikte bir belgede güverteye konduğu beyan edilen ve fiilen bu Ģekilde taĢınan canlı hayvan hariç, eĢyanın deniz yolu ile taĢınmasını konu alan sözleĢmelere179

uygulanabilmesi için

176 _{Melda Sur, Uluslararası Hukukun Esasları, Beta Yay., Ġstanbul, 2006, s. 53.}

177 _{… lex posterior derogat priori ilkesi uyarınca sonradan çıkarılan bir yasa ile mevcut temel haklar}

dışında bir andlaşma hükmünün bertaraf edilmesi mümkündür ve geçerlidir. (Sur, s. 52).

178

Lahey Kuralları ülke içinde yapılan taĢımalara da uygulanır (m.X). Aksi görüĢ Visby Protokolü ile adı geçen maddede yapılan değiĢikliği anlamsız kılmaktadır.

179_{Lahey Kuralları‟nın V/2. maddesinde, Kurallar‟ın koniĢmento düzenlenmedikçe çarter partilere}

uygulanmayacağı ifade edilmiĢtir. Bu hükmün zıt anlamından Kurallar‟ın, koniĢmento düzenlenen çarter sözleĢmelerine de uygulanacağı anlaĢılır (bkz. m.I/b. Resmi Çeviride “Ġngilizce metinde yer alan “charter party” ibaresi “navlun mukavelenamesi” olarak ifade edilmiĢtir, bu çeviri hatalıdır.). Görülüyor ki Kurallar anlamında “navlun sözleĢmesi” koniĢmento ya da benzeri bir emtia senediyle ispat edilebilen kırkambar sözleĢmeleri yanında, yolculuk çarteri sözleĢmelerini de kapsamaktadır,

koniĢmentonun Kurallar‟a taraf bir ülkede düzenlenmiĢ olması gerekmektedir (m.X) ve taĢımanın iki devlet arasında yapılması zorunluluğu bulunmamaktadır. Diğer bir ifadeyle Kurallar, iç taĢımalara da uygulanacaktır180. Daha sonra Visby Protokolü‟nün V. maddesi ile Lahey Kuralları‟nın uygulama alanı ile ilgili X. maddesi değiĢtirilmiĢ ve AndlaĢma‟nın uygulanabilmesi için öncelikle taĢımanın uluslararası olması gerektiği belirtilmiĢtir. Ayrıca söz konusu değiĢiklikle Kurallar‟ın; gemi, taĢıyan, gönderen ya da gönderilenin uyruğuna bakılmaksızın, koniĢmento düzenlenen ve iki farklı ülke limanı arasında yapılan taĢımalarda;

1. KoniĢmentonun akit bir devlet ülkesinde düzenlenmiĢ olması halinde (m.X/1/a) veya

2. TaĢımanın akit bir devlet limanından yapılması durumunda (m.X/1/b) veya 3. Düzenlenen koniĢmentoda, Kurallar‟ın taĢıma sözleĢmesine uygulanacağını

öngören herhangi bir ülke hukukuna atıfta bulunulması halinde (m.X/1/c) ya da, 4. Düzenlenen koniĢmentoda doğrudan Kurallar‟a atıfta bulunulmuĢsa (m.X/1/c) uygulanacağı kabul edilmiĢtir. Ayrıca adı geçen maddenin son fıkrasına göre taraf devletler dilerlerse yukarıda belirtilen nitelikleri haiz olmayan koniĢmentolara da Kurallar‟ı uygulayabileceklerdir181.

fakat Kurallar; koniĢmento ya da benzeri bir emtia senedi düzenlenmemiĢ olan navlun sözleĢmelerine, örneğin yolculuk çarteri sözleĢmesi uyarınca düzenlenmiĢ bir çarter partiye uygulanamaz. Ayrıca canlı hayvan, eĢya kavramına dahil olmadığından bunlarla ilgili olarak da Kurallar uygulanmaz.

180

Daha sonra Visby Protokolü ile değiĢtirilen bu düzenleme, taraf ülkelerdeki iç taĢımaya iliĢkin koniĢmentolara da Lahey Kuralları‟nın uygulanabilmesine olanak tanımaktadır.

Yazıcıoğlu, Uluslararası Deniz TaĢımacılığı, s. 51; Yazıcıoğlu, Hamburg Kuralları, s. 17; Özdemir‟e göre de, akit bir devlet ülkesinde düzenlenmek Ģartıyla uluslararası olmayan taĢımalara da Lahey Kuralları‟nın uygulanması gerekir. Nitekim Yazara göre Lahey Kuralları ile uluslararası taĢımalar değil koniĢmentolu taĢımalara iliĢkin yeknesak kurallar getirilmeye çalıĢılmıĢtır (Özdemir, s.67.); bu konudaki tartıĢmalar için bkz. Muharrem Gençtürk, Lahey (Brüksel) Kurallarının Uygulama Alanı ve Türkiye‟nin Lahey Kurallarına Taraf Olma ġekli, Erciyes Hukuk Fakültesi Dergisi, C.1 S.1, 2006, ss. 199, 200 (Gençtürk, Makale); Karan, Sempozyum, s. 240.

181_{Yeri gelmiĢken Kurallar‟ın VI. maddesine değinmekte yarar vardır. Öncelikle belirtelim ki, bu}

madde istisnai bir düzenlemedir. Maddede, Kurallar‟ın diğer hükümlerine ve kamu düzenine aykırı olmamak Ģartıyla; taĢıyan, taĢıyanın adamları ve temsilcilerinin, belirtilen hususlardaki sorumluluk, mükellefiyet, hak ve muafiyetlerine dair anlaĢma yapılabileceği belirtilir, ancak böyle bir anlaĢma yalnızca; olağan ticari eĢya hariç olmak üzere, taĢınacak eĢyanın niteliği, özellikleri ve taĢımaya iliĢkin Ģartlar uyarınca makul görülmesi halinde; hiçbir koniĢmento düzenlenmemiĢ olması ya da düzenlenememesi ve ciro edilmez (non-negotiable) kaydını taĢıyan bir makbuzda yer alması Ģartıyla yapılabilir.

Yukarıda da belirttiğimiz gibi bu hüküm istisnaidir, dar yorumlanmalıdır. Dolayısıyla Kurallar‟ın koniĢmento düzenlenmemiĢ ticari eĢyanın taĢınmasına da uygulanabileceği veya eĢyanın ya da taĢımanın niteliği gerektirmese de koniĢmento düzenlenmemiĢ taĢımalara da uygulanabileceği gibi bir sonuç çıkarılmamalıdır. Zaten maddenin sözü de bunu açıkça ifade etmektedir.

Buna rağmen bir düĢünceye göre; TTK‟nın uygulanabilmesi için taĢımaya Lahey Kuralları‟nın uygulanmasının mümkün olmaması gerekir. Diğer bir ifadeyle taĢıma; a) “gemi tahsis” sözleĢmesi ile yapılıyor ve koniĢmento halen yükletenin elinde ise, b) Türk limanları arasında gerçekleĢtiriliyorsa (kanımca bu durumda Lahey Kuralları‟nın yalnızca uluslararası taĢımalara uygulanacağı kabul ediliyor olmalıdır), c) yükleme ve boĢaltma öncesi karada gerçekleĢtiriliyorsa182

, ç) canlı hayvanlar ve güverte yüküne iliĢkinse TTK hükümleri uygulanır183.

Kanımca, sırasıyla TTK m.1118, m.1116/III, m.1117/I/b.1, m.1117/I/b.2 hükümleri yukarıda belirtilen durumlar dikkate alınarak kabul edilmiĢtir. Yukarıdaki paragraflarda yapılan açıklamalara ek olarak belirtmek gerekir ki, TTK‟nın 1116. maddesi yalnızca Türk limanları arasında yapılan taĢımalara uygulanacak idiyse (ki uluslararası taĢımalarda Lahey Kuralları‟nın geçerli olacağı kabul edilmiĢ olacaktı) bu maddenin üçüncü fıkrasının kaleme alınmaması gerekirdi. Oysa ki, Türkiye‟nin Lahey Kuralları‟na taraf olmasından doğan yükümlülüğe uygun olarak, Kurallar‟la uyumlu olan emredici hükümlerin koniĢmento düzenlenmiĢ olması Ģartıyla uluslararası taĢımalara da uygulanacağı vurgulanmıĢtır.

Sonuç olarak, gerek iç taĢımalarda, gerekse Türk Hukuku‟nun uygulanmasını gerektiren koniĢmento düzenlenmiĢ uluslararası taĢımalarda Türk Ticaret Kanunu uygulanacaktır184

, ancak taraflar açıkça Lahey Kuralları‟nın asıl metninin uygulanacağını kabul etmiĢlerse Kurallar uygulanır. Nitekim düzenli hat taĢımacılığında sıklıkla kullanılan Conlinebill 2000 koniĢmentosunun 3. maddesinde (General Clause Paramount)185 yükleme limanı ya da varma limanının bulunduğu

182 _{Kırkambar sözleĢmesinde bu durumla sıklılkla karĢılaĢılır.} 183 _{Karan, Sempozyum, s. 241.}

184

AteĢ, ss. 42 vd; Özlem Gürses, “Uluslararası EĢya TaĢımalarında Kullanılan TaĢıma Senetleri”,

Özer Seliçi’ye Armağan, Ankara, 2006, ss.267-309, s.270; Yazıcıoğlu, Uluslararası Deniz

TaĢımacılığı, ss. 51-55; Yazıcıoğlu, Uygulanacak Kurallar Sorunu, ss. 48 vd.; Farklı görüĢ için bkz. K. Atamer Parça BaĢı Sınırlı Sorumluluk, ss. 69 vd. ve Aybay, Oral, Biçen, ss. 21 vd. Bu konuyla ilgili Kanada mahkemesi tarafından verilen ve TTK hükümlerinin uygulanmasına hükmedilen karar için bkz. AteĢ, ss. 53 vd.

185 _{Paramount Klozu 1924 tarihli Ġngiliz COGSA‟ya (3. section) dayanmaktadır. Bu düzenlemeye göre}

Büyük Britanya limanlarından taĢımalarda düzenlenen koniĢmentolara COGSA‟nın uygulanacağı yönünde kayıt konulması zorunluydu. (Okay, s. 34, dn. 221).

ülkelerde Kurallar yürürlüğe girmemiĢse Kurallar‟ın asıl metninin uygulanacağı belirtilir.