Öğretide Tezcanlı’ya göre, genel olarak sermaye piyasalarında uygulanan manipülasyon yöntemleri şunlardır: 1) Hisse senedi talebini artırmak amacıyla birden fazla işlemle fiyatı yükseltmek, 2) Satışı artırmak amacıyla birden fazla işlemle hisse senedi fiyatını düşürmek, 3) İşlem hacmini artırmak amacıyla, fiyatlara belli bir istikrar kazandıracak şekilde birden fazla işlemle etkide bulunulması, 4) Alım satım işlemlerinde yanıltıcı izlenim oluşturmak amacıyla yapılan faaliyetler, 5) Yanıltıcı durum oluşturmak amacıyla fiyat üzerinde yapılan her türlü hesaplamalar, 6) Hisse senetlerinin gerçekten el değiştirmediği işlemler yaparak fiyat dalgalanmalarına
249 Çalışmamızın ilgili kısmında değineceğimiz üzere SPK md. 107/2’de 2015 yılında yapılan değişiklikle bilgiye dayalı piyasa dolandırıcılığı suçunda menfaat elde etme şartının getirilmesi söz konusu AB Direktifi’ndeki düzenleme ile bağlantılıdır. Ancak, AB Direktifi’ndeki düzenlemede başkasına menfaat sağlama da suçun oluşumu için yeterli görülürken SPK’da sadece failin kendisine menfaat sağlanması aranmıştır.
89
neden olunması, 7) Gerçekleşen işlemlerde emir karşılaştırmalarını amaca uygun olarak etkilemeye dönük işlemler250.
Bir olayda bu manipülasyon türlerinin sadece biri gerçekleşebileceği gibi birden çok tür birlikte de gerçekleşebilir. Örneğin, hisse senetlerinin gerçekten el değiştirmediği kurgusal işlemler yapmak suretiyle fiyat dalgalanmalarına neden olduktan sonra o hisse senetleri üzerinde alım veya satım işlemi yapmak suretiyle manipülasyon gerçekleşebilir. Ayrıca teknoloji geliştikçe yeni yöntemlerin ortaya çıkması da kuvvetle muhtemeldir. Bu nedenle, daha önce belirttiğimiz üzere manipülasyonun tanımı kesin olarak yapılamamakta ve türlerine kesin çizgiler çizilememektedir.
Manipülasyon, içeriden öğrenenlerin piyasa fiyatını etkileyecek şekilde eylemlerde bulunmasından (Enron krizinde olduğu gibi), internet sohbet odalarında251 veya istenmeyen (spam) e-postalar yoluyla252 yanıltıcı bilgi veya söylentilerin yayılmasına kadar çeşitli şekillerde ortaya çıkabilir. Bundan başka, bir yatırımcı çok sayıda hisse senedi satın alarak o hisse senedinin fiyatını yükseltebilir.
Sonrasında aynı yatırımcı bu hisseleri satabilirse büyük oranda kâr elde edebilir253. İlk durumda bilgiye dayalı, ikinci durumda işleme dayalı manipülasyon söz konusudur. Ayrıca, yapılan araştırmalar göstermiştir ki bir firma hakkında bilgili olduğu bilinen ve sözüne güvenilen kişiler de yanlış, yanıltıcı veya yönlendirici duyurularla manipülasyon yapabilmektedirler254.
250 TEZCANLI, s. 127.
251 Bir araştırmaya göre, internet sohbet odalarında adından sıkça bahsedilen şirketler genellikle daha yüksek piyasa değerine, yüksek işlem hacmine ve yüksek analist takibine sahip olmaktadır. Bu sonuç da göstermektedir ki internet sohbet odalarında yazılan mesajların tamamı kuru gürültü (noise) olarak değerlendirilemez, piyasaya etkileri olmaktadır. ŞENSOY, agm., s. 379.
252 Bu yöntemde, manipülatörler öncelikle “penny stock” olarak adlandırılan çok düşük fiyatlı hisse senetlerine yatırım yaparlar. Sonrasında bu hisse senetlerinin alınmasını tavsiye eden e-postaları yatırımcılara gönderirler. E-postaları alan yatırımcılar bu düşük fiyatlı hisse senetlerini almaya başladıklarında talep arttığından hisse senetlerinin fiyatı da artmaya başlar. Bunun üzerine hisse senedini elinde bulunduran manipülatörler bunları ellerinden çıkararak kâr elde etmeyi amaçlarlar.
ÖZCAN, agm., s. 26.
253 Rajesh K. AGGARWAL/Guojun WU, “Stock Market Manipulation- Theory and Evidence”, AFA 2004 San Diego Meetings, March 11, 2003, s. 1; Yu Chuan HUANG/Roger C. Y. CHEN/Yao Jen CHENG, “Stock Manipulation and Its Impact on Market Quality”, https://www.researchgate.net/publication/241291762, E. T. 04/01/2020.
254 BARUT ÖZGER, s. 63- 64.
90
Manipülasyonun sermaye piyasası araçlarının fiyatları üzerindeki etkisi hisse senedi örneği üzerinden şöyle açıklanabilir: Manipülatörler, fiyatlarda bir yükselme olacağı veya bir artış varsa bunun devam edeceği konusunda algı oluşturarak hisse senetlerinin daha yüksek bir değere ulaşmasını sağlarlar. Böylece ellerinde bulunan hisse senetlerini daha yüksek bir fiyata satma fırsatı elde etmiş olurlar. Bunun yanında, fiyatları sabit tutmak amacıyla da manipülasyon yapılabilir. Bunun için manipülatörler birtakım işlemlerle veya bilgi yaymak suretiyle fiyatları dengede tutabilirler. Bu suretle yatırımcıların beklentileri engellenmiş olur. Son olarak manipülatörler birtakım işlemlerle veya olumsuz bilgi yaymak suretiyle fiyatları düşürerek hisse senetlerini düşük fiyata alma şansı elde etmiş olurlar255.
Sermaye piyasalarında yapay fiyat hareketleri ortaya çıkaran ve böylece manipülasyonu oluşturan davranışların temel amacı kazanç sağlamak veya muhtemel zararlardan korunmaktır. Bu davranışlardan zarar gören ise bu ortamdan veya bilgilerden haberi olmayan iyiniyetli yatırımcılar olacaktır256.
Manipülasyon, SPK’daki adıyla piyasa dolandırıcılığı; Türk hukukunda, işleme dayalı ve bilgiye dayalı olmak üzere ikili bir ayrıma tabi tutulmaktadır257. İşleme dayalı manipülasyonda, adından da anlaşılabileceği gibi en temel unsur işlemdir.
Ancak sermaye piyasasının en doğal ve temel faaliyeti de işlem yapmaktır. Bir işlemin manipülatif olarak değerlendirilebilmesi için piyasanın doğal arz-talebine etki etmesi ve yapay fiyat oluşturması gerekir. Bu iki unsur, manipülatif işlemin objektif unsurları olarak nitelendirilebilir. İşlemin sübjektif unsuru ise amaç unsurudur. Buna göre, objektif unsurlar yanında işlemin belli bir amaçla yapılması da
255 Doğan KUTUKIZ, “Menkul Kıymet Piyasalarında Manipülasyon ve İstanbul Menkul Kıymet Borsası’nda Manipülasyon Önlemleri”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yüksekokulu Dergisi, C. 2, 125- 139, s. 127.
256 Güler ARAS, “Sermaye Piyasalarında Asimetrik Bilgi Etkisi ve Piyasaların İşleyişindeki Rolü”, İktisat İşletme ve Finans Dergisi, Y. 19, S. 225, Aralık 2004, 81- 94, s. 90.
257 Manipülasyonun sınıflandırılması konusunda bir referans kaynak olarak görülen Allen/Gale’e göre manipülasyon üçe ayrılır: Harekete dayalı manipülasyon (action based manipulation), bilgiye dayalı manipülasyon (information based manipulation) ve işleme dayalı manipülasyon (trade based manipulation). Harekete dayalı manipülasyonda, manipülatörler belirli hisselerin fiyatını reel bir hareketle istedikleri şekilde yönlendirerek bu fiyat hareketinden kâr elde etmeyi amaçlarlar. Bilgiye dayalı manipülasyonda, manipülatörler piyasaya asılsız dedikodu veya yanlış bilgi yayarak fiyatları istedikleri yöne çekmeyi amaçlarlar. İşleme dayalı manipülasyonda ise manipülatörler sadece alım- satım yaparak hissenin fiyatını yönlendirmeyi amaçlarlar. İşleme dayalı manipülasyonun en sık karşılaşılan örneği, kendinden kendine işlemlerdir. Rasim ÖZCAN, “Hisse Senedi Piyasalarında Manipülasyon Stratejileri”, İMKB Dergisi, C. 13, S. 49, 19- 41, s. 24- 25.
91
gerekir. Manipülatör yapay fiyat oluşturucu işlemi yaparken başkalarını istediği doğrultuda işlem yapmaya ikna etmeyi, yönlendirmeyi amaçlamalıdır258.
Bilgiye dayalı piyasa dolandırıcılığında ise manipülatif nitelikte işlem söz konusu değildir. Burada en temel unsur kamuya açıklanan bilgidir. Burada da işleme dayalı piyasa dolandırıcılığında olduğu gibi bilginin piyasanın doğal arz talep dengesini bozucu olması gerekir. Burada da aynı şekilde amaç unsuru çok önemlidir. Bu çerçevede değerlendirilecek olursa bilgiye dayalı piyasa dolandırıcılığını ispatlamak, işleme dayalı piyasa dolandırıcılığını ispatlamaktan daha kolaydır denilebilir.
Çalışmamızın ilerleyen bölümlerinde bu unsurlara detaylı olarak değineceğiz.