Türkiye’de medyaya karşı çocukları koruyucu önlemler

1990’lara kadar, kamu yayıncılık sisteminin egemen olduğu Türkiye medyasında, çocuklara ilişkin koruyucu önlemlerin alın-masında devlet temel aktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Anaya-sa ve Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu yönetmeliği, yayınla-rın düzenlenmesinde temel olmuştur. TRT döneminde çocuklayayınla-rın korunmasına ilişkin algı, tıpkı Avrupa’daki yayın sistemlerinde ol-duğu gibi, kamu hizmeti ve sosyal sorumluluk kavramları çerçeve-sinde ve devlet merkezli biçimlenmiştir. TRT kanununda, yönet-meliklerinde ve genel yayın planlarında belirtilen yayın izleme ve denetleme birimlerinin kriterleri çerçevesinde, çocuklara yönelik yayınların niteliği de belirlenmiştir. 1990’lara kadar TRT’nin ço-cukları koruyucu politikası yayın içeriğini denetlemek, yayın sa-atlerini izleyici gruplarına göre planlamak, şikâyetleri değerlen-dirmek ve çocuk programlarında uzman görüşlerine başvurmak olarak sınıflandırılabilir. Genel ahlak, çocukların fiziksel, zihinsel, ruhsal ve bedensel sağlıkları ve ahlaki gelişimlerini olumsuz yön-de etkileyebilecek yayınlar yapılmaması, alkol, içki ve kamuoyu-nun sağlıklı oluşturulabilmesi gibi ilkeler, geçmişte ve günümüzde de koruyucu politikalar için temel oluşturmaktadır.

1990’da yasal olmayan biçimde başlayan özel radyo ve televiz-yon yayıncılığının ilk yılları, kuralların olmayışı ile tanımlanır (bkz. Kejanlıoğlu, 2004). Bu dönemde deneme-yanılma biçiminde gelişen yayıncılıkta içerik düzenlemesine ve izleyicinin korunma-sına ilişkin herhangi bir politika olmadığı gibi, düzenleme yapıl-masına karşı yayın kurumları ve siyasal aktörler tarafından önem-li bir direnç de gösterilmiştir. Bu dönemde yayın kurumlarının öz-düzenleme mekanizmalarının anayasa ve ceza yasalarına uymak-la sınırlı olduğu söylenebilir. Yerli yapımuymak-ların sınırlı olduğu ve dı-şalımlarla daha çok gerçekleştirilen çocuk programları planlama-sında yayıncılıkta geleneksel olarak yerleşmiş olan izleyici kitlesi ve izleme zamanını dikkate almanın etkili olduğu söylenebilir. Bu

dönemde televizyon program türlerindeki çeşitlenme ile birlikte ortaya çıkan önemli bir yayın düzenleme biçimi, cinsel içerikli ya-yınların kırmızı noktalı olarak işaretlenmesi ve gece geç saatlerde yayınlanmasıdır. Program ve kanalı şifreleme, çocukların erişimi-ni engelleyerek içerikten koruma biçimidir.

Radyo ve Televizyonların Kuruluşu ve Yayınları Hakkında Ka-nun (3984 sayılı RTÜK KaKa-nunu, 1994) ise çocukların görsel, işitsel medya içeriğindeki zararlı unsurlardan korunmasına yönelik ya-sal düzenlemeleri ve buna uyulmadığında gerçekleşecek yaptırım-ları içermektedir. Avrupa Sınır Ötesi Televizyon Sözleşmesi’ne ve yukarıda zikredilen diğer uluslararası belgelere uyumlu bir biçim-de hazırlanan Kanunun yayın ilkeleri kısmında çocuklar ve genç-lerin fiziksel, ruhsal, bedensel ve ahlaki gelişimgenç-lerine aykırı yayın-lar yapılamayacağı belirtilir. Reklamyayın-lar bölümünde ise çocukyayın-lara yönelik ve çocukların kullanıldığı reklamlara ilişkin yasaklamalar sıralanır.

2000 tarihinden itibaren Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne giriş müzakereleri çerçevesinde çıkarılan uyum yasaları ve AB med-ya politikalarındaki değişmelere paralel olarak RTÜK kanunun-da kimi değişikliler yapılmıştır (bkz. Bek, 2003). Bu değişiklikler geleneksel medya yanında, interneti de dikkate almaktadır. İnter-netin güvenli kullanımı için çocuklara ve ebeveynlere yönelik bil-gilendirme programları yanında, zararlı içeriğe erişimin engellen-mesi için filtreleme programları RTÜK tarafından sunulmaktadır. Benzer biçimde RTÜK tarafından geleneksel medyaya karşı ço-cuk haklarını dikkate alarak projeler geliştirilmektedir (www.rtük. gov.tr). Bu konuda yapılan uygulamalar arasında ön plana çıkan-lar şunçıkan-lardır:

İçerik sınıflandırma ve uyarma: Akıllı İşaretler. Çocukları

te-levizyonun olası zararlı etkilerinden korumak ve programın han-gi yaş grubuna uygun olduğunu göstermek amacıyla bir işaret sis-temi olarak akıllı işaretler oluşturulmuştur. Bu sistem, televizyon

yayıncılarının, anne babaların ve genelde toplumun, çocukları ve gençleri televizyon yayınlarının olası zararlı etkilerinden koruma sorumluluğunu yerine getirmelerinde onlara yardımcı olmak üze-re tasarlanmıştır. Zararlı etkileri olabilecek içerik alanları; şiddet ve korku, cinsellik ve örnek oluşturabilecek olumsuz davranışlar-dır (ayrımcılık, alkol ve sigaranın aşırı kullanımı, madde kullanı-mı, yasadışı davranışlar, küfür vb.)

Farkındalık yaratma: Medya Okuryazarlığı. İzleyicinin

te-levizyonu sorgulayabilmesi ve eleştirel bir değerlendirmeye tabi tutabilmesi amacıyla medya okur yazarlığı projesi başlatılmıştır. Proje 2007 tarihinde, Radyo ve Televizyon Üst Kurulu ile Milli Eğitim Bakanlığının işbirliği sonucu hayata geçirilmiştir. Öğret-men ve uzmanlar aracılığıyla televizyon endüstrisinin özellikleri, program türleri ve içerikleri vb. gibi konularda çocukların eleştirel bir değerlendirme yapabilmeleri, aktif izleyici olabilmelerinin ko-şulları yaratılmaya çalışılmaktadır.

Uyarma ve duyarlılık artırma: İyi Uykular Çocuklar. Radyo ve

Televizyon Üst Kurulu ile Televizyon Yayıncıları Derneği’nin işbir-liği sonucunda hazırlanan “İyi Uykular Çocuklar Projesi”, okul ön-cesi ve ilköğretim çağı çocuklarına akşamları erken yatma alışkan-lığının kazandırılmasını, anne ve babaların çocukların erken yatı-rılması konusunda duyarlılıklarının ve etkinliklerinin artıyatı-rılması- artırılması-nı ve çocukların geç saatlerdeki televizyon yayınlarıartırılması-nın olası za-rarlı etkilerinden korunmasını amaçlamaktadır.

Görüş ve Öneri Bildirme: RTÜK İletişim Merkezi. İzleyici

gö-rüşlerinin bir telefon hattı ile kayda alındığı bu sistem ile izleyi-ci beğeni ve şikayetlerini bildirerek medya politikasına dahil edil-mektedir.

İzleyici Temsilcisi: Ulusal ve yerel televizyon ve radyo

kanalla-rından seçilen bir temsilci aracılığıyla izleyici şikâyet ve değerlen-dirmeleri alınmaktadır.

Sonsöz

BM Çocuk Hakları Sözleşmesi’nde ve uluslararası diğer me-tinlerde açıkça belirtildiği gibi, medya çevresinin genişlediği gü-nümüz koşullarında çocukların medyaya karşı korunması bir hak olarak belirginleşmektedir. Bu çerçevede medya içeriğinin yayın-lanmasının, koşullarının ve kullanımının çocukların yararına dü-zenlenmesi gereği ortaya çıkmaktadır. Çocukların medya karşı-sındaki konumu, piyasanın rekabet koşullarına bırakılamayacak bir kamusal sorumluluktur.

Yukarıdaki değerlendirmeler ışığında Türkiye’de çocukları medyaya karşı koruyucu politikaların Birleşmiş Milletler ve Avru-pa Birliği’nin bu konudaki kararları temelinde biçimlendirildiği ve düzenlemenin devlet tarafından gerçekleştirildiği görülmektedir. Anayasa, TRT ve RTÜK kanunu ve yönetmelikler, medyanın dü-zenlenmesinin temel araçlarıdır. Buna karşılık yayın kurumlarının öz-düzenleme biçiminde ilke ve kurallar geliştirdikleri de görül-mektedir. Benzer biçimde RTÜK, Milli Eğitim Bakanlığı ve yayın kurumlarının işbirliği ile gerçekleştirilen uygulamaları ise ortak/ paralel-düzenleme denemeleri olarak görmek mümkündür. Diğer taraftan Türkiye için söz edilmesi gereken kimi gelişmeler de ol-maktadır. Bunlardan biri UNICEF tarafından başlatılan ve Tür-kiye’deki belli başlı iletişim fakültelerinin işbirliği ile devam eden “Çocuk Hakları ve Medya” konulu ders programı önemli bir örnek oluşturmaktadır. Ders programı aracılığıyla gelecekte profesyonel olacak genç iletişim öğrencilerinin bilgilendirilmesi ve duyarlılık geliştirmeleri sağlanmakta, hem de iletişim araçları öğrenciler ta-rafından eleştirel bir değerlendirmeye konu edilmektedir (unicef. org.tr). Diğer bir etkinlik ise Bağımsız İletişim Ağı tarafından ha-ber verme pratiğini dönüştürmek ve mevcut haha-ber pratiğini eleş-tirel bir değerlendirmeye tutmak üzere başlatılan “Çocuk Odak-lı Habercilik”tir (bianet.org). Türkiye’de çocuk hakları ve

yayıncı-lık konusunda faaliyet gösteren sivil toplum örgütü ise yok dene-cek kadar azdır.

KAYNAKLAR

Akdeniz, Yaman (2004), “Who Watches the Watchmen? The Role of Filtering Software in Internet Content Regulation”, in Organization for Security and Co-Operation in Europe (“OSCE”) Representative on Freedom of the Media (eds), The Media Fre-edom Internet Cookbook, Vienna: Austria, pp: 101-125. http://www.osce.org/pub-lications/rfm/2004/12/12239_93_en.pdf (Erişim tarihi Eylül 2010)

Bek, Mine G. (2003), Avrupa Birliği ve Türkiye’de İletişim Politikaları (der.), Ümit Ya-yıncılık, Ankara.

Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Bildirgesi, (1959), www.cocukhaklari.gov.tr (Eri-şim tarihi, Eylül 2010).

Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi, (1989), www.cocukhaklari.gov.tr (Eri-şim tarihi, Eylül 2010).

European Parliament and the Council (1989), The Television without Frontiers Di-rective (Avrupa Birliği Sınır Tanımayan Televizyon Direktifi), Council DiDi-rective 89/552/EEC. http//eur-lex.europa.eu (Erişim tarihi, Eylül 2010).

European Parliament and the Council (1997), European Convention on Transfrontier Television, (Avrupa Sınır Ötesi Televizyon Sözleşmesi), Directive, 97/36/EC. http// eur-lex.europa.eu (Erişim tarihi, Eylül 2010).

European Parliament and the Council (2006), Protection of Minors and Human Dig-nity and on the Right of Reply. (Görsel-İşitsel ve Enformasyon Hizmetlerinde Çocukların ve İnsan Onurunun Korunması ve Cevap Hakkı) Recommendation 2006/952/EC. http//eur-lex.europa.eu (Erişim tarihi, Eylül 2010)

European Parliament and he Council (2007), Audiovisual Media Services Directi-ve (Avrupa Birliği Görsel İşitsel Medya Hizmetleri Sözleşmesi), (2007), DirectiDirecti-ve 2007/65/EC. http//eur-lex.europa.eu (Erişim tarihi, Eylül 2010).

Hans J., Kleinsteuber (2004), “The Internet between Regulation and Governan-ce”, Self-regulation, Co-regulation, State Regulation, in Organization for Security and Co-Operation in Europe (“OSCE”) Representative on Freedom of the Media (eds), The Media Freedom Internet Cookbook, Vienna: Austria, pp:61-75 http:// www.osce.org/publications/rfm/2004/12/12239_93_en.pdf (Erişim tarihi, Eylül, 2010)

Lowery, Shearon, Melvin DeFleur (1983), Milestones in Mass Communication Rese-arch. Longman Press, New York.

Kejanlıoğlu, Beybin (2004), Türkiye’de Medyanın Dönüşümü, İmge Yayınları, Ankara. May, Bruce, E; J.C. Chen, K.W. Wen (2004), “The Differences of Regulatory Models

and Internet Regulation in the European Union and the United States”, Informati-on and CommunicatiInformati-on Technology Law, Vol. 13, No. 3, pp: 259-272.

Meyrowitz, Joshua, (1985), No Sense of Place, Oxford University Press, New York. Siebert, Fred,, Theo- Dore Peterson, and W. Schramm (1956), Four Theories of the

Press. University of Illinois Press, Urbana.

Schulz Wolfgang and Thorsten Held (2006), “Together They Are Strong? Co-Regulatory Approaches for the Protection of Minors within the European Uni-on”, Regulation, Awareness, Empowerment Young People and Harmful Media Con-tent in the Digital Age. Ulla Carlsson (eds.) The International Clearinghouse on Children, Youth and Media.

Timisi, Nilüfer (1991), Televizyon Çocuk Programlarının Toplumsallaştırıcı İşlevleri: Örnek Olay, Susam Sokağı, basılmamış yüksek lisans tezi, A.Ü. SBE İletişim Ana-bilim Dalı, Ankara.

The European Union Action Plan on Promoting Safer Use of the Internet (1999), (Avru-pa Birliği İnternetin Güvenli Kullanımı için Eylem Planı), Decision No 276/1999/ EC, 25 January.

UNESCO (1997), Children and Violence on the Screen, (Çocuk ve Ekrandaki Şiddet), http//www.unesco.org. (Erişim tarihi, Eylül 2010).

UNESCO (1998), Action Plan on Cultural Policies for Development, (Kalkınma için Kültürel Politikalar Eylem Planı), http//www.unesco.org (Erişim tarihi, Eylül 2010).

UNESCO (1999), Declaration on Child Pornography and Peadophilia on the Internet (İnternette Çocuk Pornografisi ve Pedofili Deklerasyonu), http//www.unesco.org. (Erişim tarihi, Eylül 2010).

www.bianet.org www.rtük.gov.tr www.unicef.org.tr