Yenilikçilik kavramı firma düzeyinde bilimsel bilgiye ve araştırma geliştirme çalışmalarına dayalı buluşçu süreç olarak tanımlanırken; bölgesel kalkınma paradigmalarında yaşanan değişime paralel olarak, firmalar ve aktörler arasındaki sürekli ve uzun süreli işbirliğiyle değişen koşullara uyum sağlama ve değişebilme kapasitesi olarak daha geniş anlamda tanımlanan bir kavram olarak değerlendirilmeye başlanmıştır [99, 100]. Yenilikçilik kavramında yaşanan değişimle birlikte, yenilikçi süreçlerin arka planını oluşturan öğrenme, bilgi birikimi, işbirliği ve bilgi ağları gibi konular ön plana çıkmaya başlamıştır. Porter [101] sanayi kümelerinde yenilikçiliğin temel faktörünün, piyasa ve teknolojik gelişmeler hakkında bilgi kaynağı olan aktörlerin
42
olduğunu söylemektedir. Bu aktörler firmalar için müşteri davranışlarını öğrenme ve taleplere göre süreci yenileme fırsatları yaratmaktadır. Dolayısıyla yenilikçilik aktiviteleri öğrenme, bilgi birikimi ve bilgi ağlarının zenginleştiren aktörlerle yapılan işbirliğinin doğal bir sonucu olarak görmek gerekmektedir. Bu çerçevede yenilikçilik kavramının tanımı ve boyutları ile yenilikçilik kavramının kaynağını oluşturan bilgi kaynakları ve bilgi ağlarına ilişkin kavramsal yaklaşımlar irdelenmiştir.
2.2.1 Yenilikçilik Kavramı ve Boyutları
OECD’ye göre yenilikçilik; süreç olarak “fikrin bir ürün ya da hizmete, geliştirilmiş bir imalata ya da dağıtım yöntemine ve toplumsal hizmete dönüştürülmesi”, sonuç olarak ise “fikrin bir ürün ya da hizmete, geliştirilmiş bir imalata ya da dağıtım yöntemine ve toplumsal hizmete dönüştürülmesi sonucunda ortaya çıkan ürün, yöntem ya da hizmet” anlamına gelmektedir [102].
Yenilikçilik sektör için tamamen yeni ürün üretilmesi, firma için yeni bir sürece geçiş, mevcut bir ürünün ya da sürecin geliştirilmesi ve üretim organizasyonunun iyileştirilmesi sürecini kapsamaktadır. Bu nedenle, sanayi kümelerinde yenilik faaliyetleri küme başarısı açısından önemli bir faktör olarak değerlendirilmektedir. Bu bağlamda firmaların yenilikçilik potansiyelini etkileyen faktörler de küme başarısı açısından önemlidir [99]. Firma yenilikçilik potansiyelini etkileyen faktörleri içsel faktörler ve dışsal faktörler olarak iki grupta değerlendirmek mümkündür. İçsel faktörler girişimcinin eğitim düzeyi ve becerisi, deneyimi, firma ar-ge faaliyetleri ve harcamaları, sertifika ve kalite belgeleri gibi kriterler bağlamında değerlendirilmektedir. İçsel faktörler kullanılarak yaparak öğrenme, deneme ve tecrübelerle geliştirilen süreçler, var olan teknolojinin geliştirilmesi ve iyileştirilmesi gibi yenilikçi aktiviteler başarılabilmektedir [103]. Ancak kümelerin yapısı, istihdam olanakları ve ekonomik avantajları göz önüne alındığında, yenilikçi aktivitelerde içsel faktörlerin yetersiz kaldığı durumlar olabilmektedir. Bu aşamada, müşteri ve tedarikçilerden alınan bilgi, küme dışındaki girişimciler, araştırma kurumları ve üniversitelerle işbirliği, ortak eğitim faaliyetleri, küme dışına yapılan ziyaretler sonucu ortaya çıkan bilgi ağları yenilikçi aktiviteleri besleyen dışsal faktörler olarak değerlendirilmektedir [103]. Bilgi ağları bilgi değişiminin en temel yolu olduğundan, yenilikçi süreçler için önemlidir. Yenilikçi süreçler firmanın bilgi ve teknoloji üretim kapasitesi gibi içsel faktörlere bağlı olduğu kadar diğer firmalar ve kurumlarla işbirliği kurabilme kapasitesine de bağlıdır [99].
43
Sanayi kümeleri yazınında, yenilikçilik kavramının gerek ürün geliştirme ve iyileştirme gerekse servis ya da süreç yenileme kapsamında tanımlanması analitik çalışmalarda yenilikçilik aktivitelerin belirlenmesi ve ölçülmesi açısından belirsizliklere neden olmaktadır. Bu nedenle, yenilikçilik kavramı sanayi kümeleri yazınında ürün ve süreç yenilikçilik aktiviteleri olmak üzere iki farklı biçimde ele alınmıştır.
Ürün yenilikçilik aktivitesi, mevcut ürünlerde önemli teknolojik gelişmeler yapılması ya da geliştirme ve yenileme sonucu piyasaya yeni ürünler çıkarılmasını ifade etmektedir. Bu süreçte yeni ürünlerin tasarımı ve üretimi söz konusudur. Ürün yenilikçilik aktiviteleri temelde değişen ve çeşitlenen müşteri ihtiyaçları neticesinde ürünlerin yaşam süresinin giderek kısalması ve müşteri beklentilerini karşılayabilmek amacıyla yeni ürünler geliştirmek ve firmaların uzun süreli stratejilerini şekillendirmek amacıyla gerçekleştirilmektedir. Bir başka deyişle, ürün yenilikçiliği müşteri beklentileri ve taleplerini yerine getirmek ve rekabetçi koşullarda firmaların uzun süreli stratejilerinin belirlenmesi ihtiyacı sonucu ortaya çıkmaktadır. Bir firma tarafından geliştirilen yeni ürün firma için yeni, pazar için yeni olmayabilir. Bu durum firmanın ürün yenilikçilik aktivitesi gerçekleştirmediği anlamına gelmez [98].
Süreç yenilikçiliği ürün yenilikçilik aktivitelerinden tamamen bağımsız bir yenilikçilik türüdür. Süreç yenilikçiliği yeni ya da geliştirilmiş bir ürünü elde etme amacıyla kullanılan üretim tekniği ya da yeni teknolojilere adaptasyon süreci olarak kabul edilmektedir. Üretim organizasyonunun herhangi bir aşamasında yapılan yeniliklerin tümü süreç yenilikçilik aktivitesi olarak kabul edilmektedir. Bir başka deyişle, üretimi yapılan ürünün imalatı sürecinde ve ürünün pazarlanması, teslimi sürecinde yapılan bütün düzenleme ve iyileştirmeleri kapsamaktadır [98]. Süreç yenilikçilik aktiviteleri ürün faaliyetlerinde yapılan değişikliklerle sınırlı olmayıp, işletme faaliyetleri kapsamındaki tüm süreçlerin gözden geçirilmesi, yapılandırılması, iyileştirilmesi ve geliştirilmesi yoluyla köklü değişiklikler olarak tanımlanabilir [104]. Süreç yenilikçilik aktiviteleri ürün yenilikçilik aktivitelerinin tersine firmaların özellikle kriz döneminde ya da firmanın ekonomik darboğaza girdiği dönemlerde, firmanın ekonomik açıdan ayakta kalabilmesi adına gerçekleştirilen kısa sureli stratejileri olarak görülmektedir.
2.2.2 Yenilikçilik Aktivitelerinde Bilgi Ağları
Sanayi kümeleri yazınında bilgi (konowledge), firmaların sahip oldukları nitelikli işgücünün deneyim ve tecrübeleri sonucu problemleri çözmek için keşfedilen yeni
44
yollar ve yöntemler olarak tanımlanmaktadır [105]. Firmalar arasında bilginin paylaşımı ve yayılması sanayi kümelerinin başarısındaki en önemli süreçlerden biri olarak görülmektedir. Bu nedenle, sanayi kümeleri karşılıklı öğrenme süreçlerinin gerçekleştiği bilişsel ve öğrenme sistemleri olarak tanımlanabilmektedir. Dolayısıyla, sanayi kümelerinin en önemli özelliklerinden biri öğrenme ve bilgi paylaşma atmosferinin geliştiği mekânlar olarak görülmektedir. Dolayısıyla, mekânsal yığılma, bilgi ve becerilerin paylaşımı ve yenilikçilik potansiyelleri sanayi kümeleri yazınında birbiriyle ilişkili konulardır. Ancak, mekânsal yığılmaların ya da coğrafi yakınlığın sanayi kümelerinde bilgi ve becerilerin paylaşımı ve yenilikçilik potansiyeli olarak tanımlanan bilişsel süreçlerin gerçekleşmesi için yeterli olmadığı görüşü hâkimdir [106]. Bu durumda, yakınlığın diğer türleri devreye girmelidir. Bilişsel süreçlerde coğrafi yakınlık kadar, sosyal, bilişsel, organizasyonel ve kurumsal yakınlığın önemli olduğu vurgulanmaktadır [107].
Deneyimler, beceriler ve bilgiler kümenin uzmanlaşmış işgücü, teknolojik düzeyi ve deneyim gibi potansiyellere bağlı olarak firmalar arasında kolay bir şekilde yayılır. Bu nedenle bilgi ve deneyimlerin paylaşımı ve yenilikçi süreçler kümenin ya da firmanın özelliklerine göre farklı sonuçların ortaya çıkmasına neden olabilmektedir [108, 109, 110]. Deneyimlerin ve bilginin paylaşımı ve yayılması mekânsal olarak birbirine yakın firmalar arasında olmasına karşın; yüz yüze ilişkiler, aktörler arasındaki ortak değer ve kültür, işgücü hareketliliği gibi faktörlerin etkileşimi olmadan deneyimlerin, becerilerin ve bilginin yayılma süreci sağlıklı bir şekilde gerçekleşmez [111]. Morosini [111], sosyal bir varlık olarak değerlendirilen sanayi kümelerinin yüz yüze ilişkilere olanak tanıması, işgücü hareketliliğini ve ortak değerlerin paylaşılmasına olanak tanıması firmalar arasında deneyimler, tecrübe ve bilgi paylaşımını zenginleştirdiğini belirtmektedir. Dolayısıyla, aktörler arasındaki ilişkileri düzenleyen sosyal yapı olmaksızın, bilgi paylaşımının gerçekleşmesi olası değildir. Bu nedenle, küme yenilikçilik potansiyeli açısından içsel ve faktörlerin yanı sıra, müşteriler ve tedarikçilerle birlikte öğrenme, deneyim ve tecrübe paylaşımı ve kültürel değerler, normlar gibi sosyal faktörlerde önemli bir etken olarak değerlendirilmektedir [111]. Örneğin güven ve sosyal sermaye bilgi ve deneyimlerin paylaşımı ve yayılması sürecinde koordinasyon ve kurumsal destek sağlar [110]. Kümedeki farklı aktörler arasında işbirliği ve koordinasyon formel ve enformel davranışları düzenleyen güven ve sosyal sermaye unsurlarının etkileşimiyle gerçekleşir. Güven ve sosyal sermaye temelli
45
gelişmeyen ilişkilerde farklı firma ya da aktörler arasında işbirliği ortamının sağlanması ve bu işbirliği sonucu ortaya çıkması beklenen öğrenme ortamının gelişmesi oldukça zordur. Sosyal sermaye firmaların işlem maliyetlerini azalttığı için firmalar arasında bilgi akışını kolaylaştırır ve yenilikçilik aktivitelerine katkı sağlar. Sosyal sermayenin bilgi ağları ve yenilikçilik aktivitelerine katkısı birçok kümenin ya da firmanın rekabetçi gücünün devamlılığını sağlamaktadır [112]. Sanayi kümelerinde, özellikle kümede örtük ya da gömülü olarak tanımlanan kavramsal bilgiye ulaşmada sosyal sermaye önemli bir faktör olarak görülmektedir. Çünkü örtük ya da gömülü bilgi pazar koşullarında elde edilen kodlanmış bilgilerin etkili bir biçimde kullanılması sonucu deneyimler ve becerilerin geliştirilmesi yoluyla öğrenilmektedir [107].
Morosini [111], sanayi kümelerinin ekonomik ve bilişsel başarısı, rekabetçi yapısı ile kümenin deneyim, beceri ve bilgi paylaşımı arasındaki ilişkilerine yönelik yaptığı araştırmalarda; birçok sanayi kümesinde kümenin deneyim, beceri ve bilgi paylaşımı ne kadar yüksekse kümelerin ekonomik performansı, bilişsel başarısı ve rekabetçi gücünün de o kadar yüksek olduğunu tespit etmiştir. Boschma ve Ter Wal [35], İtalya ayakkabı imalatı kümesinde firmaların bilgi özümseme kapasitesi (absorptive capacity) ile yenilikçilik aktiviteleri arasında doğrusal bir ilişki tespit etmiştir. Benzer biçimde, sanayi kümeleri yazınında deneyim, beceri ve bilgi kapasitesi ile firma başarısı arasında ilişkilere odaklanan birçok çalışma vardır [113, 114, 115, 116, 117, 118].