Sanayi Kümeleri Tipolojisi

Sanayi kümeleri tipolojilerine ilişkin yapılan en kapsamlı çalışma, Markusen [10]’in doktora öğrencileri ve kendi çalışmaları sonucu geliştirmiş olduğu tipolojidir. Bu çalışmaların sentezi sonucu, Markusen [10] dört tip sanayi kümesi tanımlanmıştır. Bu

31

sanayi kümeleri; Marshall Sanayi Kümeleri4, Merkezcil ve Merkezcil Sanayiyi Çevreleyen Sanayi Kümeleri, Uydu Sanayi Kümeleri ve Devlet Destekli Gelişen Sanayi Kümeleridir. Markusen [10] çalışmasında, sanayi kümelerinin tipolojilerini irdelerken devletin rolü, pazar imkânları, üretici davranışları, yenilikçilik kapasitesi, büyük firmaların rolü, firmaların hem sanayi bölgesi içinde hem de bölge dışındaki ilişkileri, uzun dönemli gelişme dinamikleri, istihdam artışları, sivil toplum örgütleri ve politik kaygılar, firma büyüklüğü, firmalar arası ilişkiler gibi birçok kriter bağlamında değerlendirme yapmıştır.

4

İtalyan sanayi kümeleri özellikleri açısından Marshall sanayi kümelerine benzerlik göstermektedir. Bu nedenle Markusen’in çalışmasında İtalyan sanayi kümeleri bir tipoloji olarak nitelendirilmek yerine Marshall sanayi kümelerinin bir devamı gibi değerlendirilmiştir.

32

Şekil 2.2 Sanayi kümeleri tipolojisi,[10]

M ü şt eri le r T ed ari k çi le r

Büyük ölçekli yerel yönetici firma _{Küçük yerel firma Ofisler}

Marshall Tipi Sanayi Kümeleri

Merkezcil ve Merkezcil Sanayiyi Çevreleyen Sanayi Kümeleri

33

Çizelge 2.3 Sanayi kümelerinin tipolojileri ve özellikleri

Özellikler Marshall Tipi Sanayi Kümeleri, İtalyan Tipi Sanayi Kümesi Merkezcil ve Merkezcil Sanayiyi Çevreleyen Sanayi Kümeleri Uydu Sanayi Platformu Devlet Destekli Gelişen Sanayi Kümeleri Baskın Pazar Yapısı Yerel küçük ve orta ölçekli girişimciler

Bir veya birkaç büyük firma Bölge dışı büyük firmalar Hükümetlerin alt yapı sunumuna bağlı gelişen firmalar Ölçek

Ekonomileri Düşük Yüksek Yüksek Yüksek

Yerel Firmaların

Aktiviteleri Yüksek Düşük Düşük Düşük

Bölge İçi Ticaret Gelişmiş

Büyük girişimciler arasında

Düşük Yüksek

Anahtar

Yatırımlar Yerel kararlar

Yerel kararlar fakat küresel düzleme yaymak Bölge dışı kararlar Bölge dışından ya da yerel yönetimler Alıcı-Üretici

İşbirliği Önemli Düşük Yok Düşük

İlişkilerin Düzenlenmesi Uzun dönemli anlaşmalar Uzun dönemli anlaşmalar Kısa dönemli anlaşmalar Kısa dönemli anlaşmalar Bölge Dışında Firmalarla İşbirliği

Düşük Yüksek Ana firmalarla işbirliği

Ana firmalarla işbirliği

Personel Değişimi Yüksek Orta Yüksek Vasıflı işgücü için

yüksek

Yerel Kültürel

Kimlik Gelişmiş Gelişmiş Yok Gelişmiş

Finans ve Teknolojik Desteklerin Kaynakları

Bölge içinden Büyük firma Dışardan

Yerel ve merkezi hükümet, askeri birlikler, üniversiteler

Yerel Hükümetin

Rolü Önemli Önemli Önemli

Altyapıda önemli, denetimde zayıf Uzun Dönemli Büyüme Var Büyük firmalara bağlı Aktivitelerin yeniden organizasyonuna bağlı Hükümet bağlı

- Marshall Sanayi Kümeleri

Marshall Sanayi Kümelerinde, küçük yerel firmaların yoğunluğu gözlenmektedir. Marshall Tipi Sanayi Kümeleri, firmalar arasında işbirlikleri ve uzun dönemli anlaşmaların bulunduğu sanayi kümeleri tipleridir. Dolayısıyla yerel firmalar arasındaki ilişkilerin gücünden bahsetmek mümkündür. Buna karşılık küme dışındaki firmalarla bağlantılar ve işbirliği zayıftır. Bu tip sanayi kümelerinde iş gücü esnekliğinden de söz etmek mümkündür. Yani firmalar arası işgücü değişimi çok sık gözlenebilmektedir. Ölçek ekonomilerinin düşük olması büyük ölçekli firmaların gelişimini önlemektedir.

34

Yerel ve merkezi yönetimler, Marshall tipi sanayi kümesinin oluşmasında önemli bir etkendir. Hem Marshall sanayi kümeleri hem de İtalyan sanayi kümeleri uzun dönemli büyüme eğilimi gösterirler. Marshall tipi sanayi kümelerinin diğer özellikleri sıralanacak olursa5;

 Küçük ve yerel firmalar baskındır,

 Ölçek ekonomileri nispeten düşüktür,

 Bölge içinde alıcı-satıcı arasındaki ticari aktivite yoğundur,

 Anahtar yatırım kararları yerel olarak verilir,

 Yerel satıcılar ve alıcılar arasında uzun dönemli anlaşmalar ve sözleşmeler olur,

 Bölge dışında bir firma ile ilişkiler zayıftır,

 Çalışanlar firmadan daha çok bölgeye bağımlıdırlar. Yani bölge dışına çıkmayı tercih etmezler,

 Bölge içine işçi göçü yüksek iken, bölge dışına işçi göçü düşüktür,

 Yerel kültürel kimlik önemlidir,

 Firma dışında bölgede işçi servisleri, teknik eğitimler gibi hizmetler sunulmaktadır,

 Uzun dönemde istihdam ve büyüme gibi bir başarı söz konusudur. - Merkezcil ve Merkezcil Sanayiyi Çevreleyen Sanayi Kümeleri

Bu tip sanayi kümelerinde bölgesel ekonomilerin gelişimine yön veren ana firma vardır. Bu firma hem ulusal hem de uluslararası pazarlara erişmede ve ilişkili olduğu tedarikçilerle işbirliği içindedir. Toyota City’deki Toyota fabrikası ve Seattle’daki Boeing fabrikası bu tip sanayi tipolojilerine örnek verilebilir. Bu kümeler yatayda

5

İtalyan sanayi kümelerinin özellikleri, Marshall sanayi kümelerine ilişkin özelliklere ek olarak, müşteri ve tedarikçi arasında personel değişiminin yüksek olması, firmalarda vasıflı iş gücünün vasıfsız iş gücüne oranla daha düşük olması, finansal ve teknik yardım, ortak risk, pazar, eğitim, altyapı-yönetim gibi konularda güçlü ticari birliklerin varlığı ve bölgenin biçimlenmesinde yerel yönetimlerin önemli bir tutması gibi kriterleri dâhil edebiliriz.İtalyan yazınında sanayi kümelerin doğuşu ve gelişimini analiz etmede iki farklı perspektif kendisini gösterir. İlkyazın; yüksek işgücü bölüşümü, firmaların ileri düzeyde üretim uzmanlaşması, yeniliklerin yaratılması ve dağılımı gibi Marshallcı endüstriyel kümenin klasik ekonomik özelliklerinin gelişmesi ve yayılması üzerinde yoğunlaşırken, ikinci yazın ise endüstriyel kümenin sosyo-ekonomik yönüne değinerek disiplinler arası çalışmalara özel bir yol açmıştır. Bu perspektif, endüstriyel kümelerin oluşumu ve gelişiminin sadece ekonomik faktörlerle açıklanamayacağını savunur. Piore ve Sabel, Bellandi, Becattini, Brusco, Alberti, Tapi, Vertova, Ferri ve White bu yazarlara örnek olarak verilebilir [82].

35

tamlaşmış, büyük firmaların baskın olduğu ve etrafında küçük ya da daha güçsüz firmaların çevrelediği sanayi kümeleridir. Bu tip sanayi kümelerinin önemli bir özelliği de, yatırım kararlarının yerel olarak verilmesine karşılık küresel ekonomiyi etkileyebilecek güce sahip olmasıdır. Merkezcil ve Merkezcil Sanayiyi Çevreleyen Sanayi Kümeleri tipolojisinin diğer özellikleri sıralanacak olursa;

 Ana firma yerel değildir, bölge dışındaki rekabetçiler ve tedarikçiler ile güçlü bağlantıları vardır,

 Ölçek ekonomileri nispeten yüksektir,

 Hâkim firma ve tedarikçileri arasında bölge içerisinde ticari ilişkiler yoğundur,

 Anahtar yatırım kararları yerel olarak verilir, küresele yayılmaz,

 Hâkim firma ve tedarikçiler arasında uzun dönemli anlaşmalar vardır,

 Küçük, yüksek derecede uzmanlaşma gösteren firmalardan oluşur, yerel bazda kendine has niteliklere sahiptir,

 Üretici ve alıcılar arasında oldukça güçlü bir alışveriş söz konusudur,

 Kümedeki firmalar arasında yüksek derecede işbirliği vardır,

 Küme içindeki ve dışındaki firmalar arasında önemsenmeyecek derecede

ekonomik ilişkiler mevcuttur,

 Kümedeki tüm firmalar kendi aralarında finansal kaynakları, teknik uzmanlık ve iş hizmetlerini paylaşır,

 Yüksek derecede esnek bir işgücü piyasasına sahiptir,

 Yerel toplum tarafından alınan kararlar üzerinde endüstriyel faaliyetler etkilidir, ekonomik ilişkilerde sosyal yapı olarak ifade edilen “endüstriyel atmosfer” tarafından etkilenir.

 Müşteriler ve tedarikçiler arasında personel değişiminde katı bir durum söz konusudur,

 Büyük rekabetçi firmalar arasında risk paylaşımı, pazara ulaşmak, buluşçuluk gibi konularda işbirliği zayıftır,

36

 Çalışanlar öncelikle firmalarla anlaşırlar, daha sonra bölgeye bağımlı olurlar, en son aşamada ise küçük firmaları tercih ederler,

 Bölge içi göç oranı yüksektir, bölge dışına göç düşüktür,

 Yerel kültürel kimlik önemlidir,

 Finans, teknik eğitim, iş servisleri gibi hizmetler büyük firmalar tarafından verilir,

 Yerel yönetimlerin etkinliği önemlidir,

 Yerel kaynaklara dayalı altyapı yatırımları söz konusudur,

 Uzun dönemli büyüme, baskın firmaların stratejilerine bağlıdır. - Uydu Sanayi Kümeleri

Uydu Sanayi Platformu, dışarıdaki firmalar tarafından kurulmuş büyük ölçekli firmaların baskın olduğu sanayi kümeleridir. Anahtar yatırım kararları küme dışından verilir. İşgücü, kümeden çok firmalar için çalışmaktadır (işgücü esnekliğinden söz edilemez). Bu tip sanayi kümelerine, Amerika’da Triangle Araştırma Parkı, Japonya’da Kumamoto Sanayi Kümesi örnek verilebilir. Uydu tipi sanayi kümelerinin orta dönemde geleceği tehdit altındadır. Yüksek aktivitenin sonu, vasıflı iş gücüne olan bağımlılık bu tehdidin temel nedenidir. Uydu tipi sanayi kümelerinin diğer özellikleri sıralanacak olursa;

 Büyük firmaların baskın olduğu aynı zamanda yönetici firmaların yer seçtiği kümelerdir,

 Ölçek ekonomileri düşüktür,

 Alıcılar ve tedarikçiler arasında küme içi alış veriş oranı minimum düzeydedir,

 Yerelde tedarikçiler için uzun dönemli anlaşmalar yoktur,

 Özellikle ana firmalar arasında işbirliği yüksektir,

 Küresel düzeyde müşteriler ve tedarikçi firmalar arasında iş gücü değişimi söz konusu değildir,

 Pazara ulaşmak, buluşçuluk, risk paylaşımı gibi konularda işbirliği yoktur,

37

 Yönetici, profesyonel, teknik eleman transferi yüksektir, hem küme içinde hem de küme dışında mavi yakalı ve pembe yakalıların oranı beyaz yakalılara oranla daha düşüktür,

 Yerel kültürel kimliğin önemi yoktur,

 Risk paylaşımı, makine temini, altyapı yönetimi, finansal yardımlar gibi konularda firmaları destekleyen birlikler yoktur,

 Altyapı sağlamak, vergi indirimleri ve diğer konularda yerel yönetimlerin etkinliği fazladır.

- Devlet Destekli Gelişen Sanayi Kümeleri

Bu tip sanayi kümeleri kar amacı gütmeyen çeşitli askeri yatırımlar, üniversiteler, yönetim binalarının yoğunlaştığı alanlar ve araştırma geliştirme gibi faaliyetlerin yer aldığı kümelerdir. Bu tip sanayi kümeleri temelde diğer sanayi kümeleri tipolojilerinin gelişimine katkı sağlamaktadır. Silikon Vadisi ve Seattle gibi sanayi kümelerinin gelişimi, bu kümelerde devlet eliyle kurulan üniversite alanları, araştırma enstitülerinin kurulması ve altyapı olanaklarının sağlanması sonucu ortaya çıkmıştır. Devlet Destekli Gelişen Sanayi kümelerinin uzun dönemde büyüme stratejileri iki temel faktöre bağlıdır. Bunlardan ilki; bu bölgelerde yapılacak yatırımların ekonomik ve sosyal açıdan bölgeye olan katkısının devamlılık göstermesi, ikincisi ise; bu bölgede faaliyet gösterecek olan firmaların, tedarikçilerin yerel ekonomik gelişmeye katkısının devam etmesidir. Devlet destekli gelişen sanayi kümelerinin diğer özellikleri sıralanacak olursa;

 Tedarikçiler ve müşteriler firmalar tarafından çevrelenmiş, farklı

büyüklüklerdeki kurumların baskın olduğu kümelerdir. Bu kurumlar askeri kurumlar, devlet ya da ulusal sermaye bazlı kurumlar, üniversiteler, araştırma geliştirme enstitüleri olabilir,

 Yerel yatırımcının sermaye oranı düşüktür,

 Tedarikçiler ve baskın konumda olan kurumlar arasında, ticari işbirliği vardır,

 Anahtar yatırım kararları küme içinden, küme dışından ve merkezi-yerel yönetimler tarafından verilir,

 Müşteriler, tedarikçiler ve baskın kurumlar arasında anlaşmalar ve işbirlikleri kısa sürelidir,

38

 Yönetici firmaların diğer firmalarla olan ilişkileri güçlüdür,

 Risk paylaşımı, pazara erişmek, yenilikçilik gibi konularda işbirliği söz konusu değildir,

 Küme içerisinde devlet sermayesi varsa, bu sermaye ya askeri amaçlı ya da Ar- ge amaçlı kullanılır,

 Profesyonel işgücünün oranı yüksektir,

 Çalışanlar önce firmalarla anlaşırlar, daha sonra küme içerisinde yer değiştirirler, son aşamada ise küçük ölçekli firmaları tercih ederler,

 Yerel kültürel kimlik önemlidir,

 Zayıf ticari birlikler vardır,

 Altyapının sağlanmasında yerel kaynakların önemi büyüktür,

 Uzun dönemli büyüme yerel ve merkezi yönetim kararlarına bağlıdır.

Belgede Sanayi kümelerinin başarısında sosyal sermayenin rolü: Ankara ve Konya makine imalat sanayi örneği (sayfa 50-58)