Sanayileşme, sosyo-ekonomik gelişme ya da kalkınmanın temel dinamiğini oluşturmaktadır. Dolayısıyla gelişmekte olan ülkeler için işsizlik ve yoksulluğu aşma yolunun sanayileşme olduğu bilinmektedir. Yeniliklere uyum sağlaması ve bu yenilikleri teknolojik gelişim süreci içinde üretime yansıması açısından imalat sanayi, sanayinin temelini oluşturmaktadır. Bu bağlamda imalat sanayinin ekonomi içindeki yeri, bir ülkenin gelişme sürecinde önemli faktör olarak değerlendirilebilir. Türkiye ekonomisi içinde imalat sanayi sektörü, gerek yaratılan katma değer gerekse istihdam ve ihracata katkıları nedeniyle en önemli sektör konumundadır.
Türkiye’de imalat sanayinin gelişimi, 1923'te İzmir'de gerçekleştirilen I. İktisat Kongresi ile başlamıştır. Bu kongrede, özel sektörün teşvik edilmesi öngörülmüş ve bu amaçla Türkiye İş Bankası ve Sümerbank kurulmuştur. 1927 yılında ise ulusal sanayinin canlandırılması amacıyla gümrük, vergi, ulaşım ve hammadde temininde birtakım kolaylıklar getirilmiştir. Türk imalat sanayinde yapısal dönüşüm, 1960-1970 yılları arasında yoğunluk kazanmıştır. Gerek kamu gerekse özel imalat sanayi yatırımlarının toplam yatırımlar içindeki payı artmış, imalat sanayinin alt sektörlerinde özellikle ana metal sanayi, tütün, içki, gıda, dokuma giyim sektörlerinde yatırımlar artmıştır. Emek yoğun sanayilerin yerine uzmanlaşmış sanayilerin payında artış yaşanmış ve kamu kesimi imalat sanayi yatırımlarından hızla çekilmiştir [253].
124
Sanayi sektörü, Türkiye ihracatı içinde en önemli paya sahip sektör konumundadır. Türkiye’de özellikle son 20 yıl göz önünde bulundurulduğunda ihracat alanında çok önemli gelişmeler yaşanmıştır. 2010 yılında sanayi sektörünün toplam ihracat içerisindeki payı %82.26’dır. Türkiye’de imalat sanayinin toplam ihracat içerisindeki payı büyük önem arz etmekte ve yıllar itibariyle artış göstermektedir. 2010 yılında toplam 171.365.898 bin TL ihracat gerçekleştirilmiş ve bunun %93 gibi büyük bir oranını imalat sanayi sağlamıştır. İmalat sanayi içerisinde ise en büyük payı motorlu kara taşıtları ve römorklar (%14.7), ana metal sanayi (%13.7), tekstil (%10.3) ve giyim eşyası (%10.1) alt sektörleri almaktadır.
Çizelge 4.1 İmalat sanayi ihracat ve ithalat değerleri, [254].
KODLAR16 İhracat (bin TL) İthalat (bin TL)
Türkiye Ankara % Konya % Türkiye Ankara % Konya %
15 10062058 256333 2.55 233522 2.32 5144186 149828 2.91 88365 1.72 16 444116 400 0.09 0 0.00 139117 0 0.00 0 0.00 17 16417268 114992 0.70 17476 0.11 9108615 103810 1.14 17066 0.19 18 15986071 64805 0.41 4833 0.03 3509015 22478 0.64 542 0.02 19 984923 33995 3.45 1589 0.16 1791227 37912 2.12 3837 0.21 20 858738 47501 5.53 1023 0.12 1431863 63187 4.41 6488 0.45 21 1795081 6488 0.36 11586 0.65 4945573 141612 2.86 51072 1.03 22 210652 29390 13.95 315 0.15 832929 109916 13.20 163 0.02 23 6340337 15109 0.24 122 0.00 20771105 287604 1.38 19927 0.10 24 8578027 1046198 12.20 75151 0.88 40657772 1237508 3.04 291579 0.72 25 7344429 264804 3.61 46176 0.63 5250752 306680 5.84 39657 0.76 26 5998082 315671 5.26 49102 0.82 2296149 138366 6.03 17244 0.75 27 21819761 694365 3.18 184333 0.84 28021701 1265843 4.52 150055 0.54 28 7472619 989519 13.24 79675 1.07 4784082 393692 8.23 14129 0.30 29, 30 13826010 1512701 10.94 348621 2.52 28057546 2862754 10.20 182823 0.65 31, 32 10228388 513128 5.02 11119 0.11 20377537 1604208 7.87 32910 0.16 33 615106 145344 23.63 3493 0.57 5776849 1184296 20.50 19195 0.33 34 22347855 571392 2.56 282401 1.26 23671641 736321 3.11 43064 0.18 35 2521115 345749 13.71 1206 0.05 8028006 1520286 18.94 5733 0.07 36 4927060 207974 4.22 23732 0.48 3785173 368562 9.74 5407 0.14 İmalat Sanayi 158777696 7175858 4.52 1375475 0.87 218380838 12534863 5.74 989256 0.45 16
15 gıda ürünleri ve içecek imalatı, 16 tütün ürünleri imalatı, 17 tekstil ürünleri imalatı, 18 giyim eşyası imalatı, 19 tabaklanmış deri, bavul, el çantası, saraciye ve ayakkabı imalatı, 20 ağaç ve mantar ürünleri (mobilya hariç); hasır vb. örülerek yapılan maddeler imalatı, 21 kâğıt ve kâğıt ürünleri imalatı, 22 basım ve yayım; plak, kaset vb. imalatı, 23 kok kömürü, rafine edilmiş petrol ürünleri ve nükleer yakıtlar imalatı, 24 kimyasal madde ve ürünler imalatı, 25 plastik ve kauçuk ürünleri imalatı, 26 metalik olmayan diğer mineral ürünler imalatı, 27 ana metal sanayi imalatı, 28 metal eşya sanayi (makine ve teçhizatı hariç) imalatı, 29-30 başka yerde sınıflandırılmamış makine ve teçhizat (büro, muhasebe ve bilgi işleme makineleri dâhil) imalatı, 31-32 başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine, radyo, televizyon, haberleşme teçhizatı ve cihazları imalatı, 33 tıbbi aletler; hassas optik aletler ve saat, imalatı 34 motorlu kara taşıtı ve römork imalatı, 35 diğer ulaşım araçları imalatı, 36 mobilya ve başka yerde sınıflandırılmamış diğer ürünler imalatı,
125
Çalışmanın araştırma alanları olan Ankara’nın imalat sanayi değeri, Türkiye’nin imalat sanayi değeri içerisindeki oranı %4.52 iken, Konya’nın imalat sanayi değerinin oranı %0.87’dir. Ankara’da 2010 yılında toplam 7.175.858 bin TL imalat sanayi ihracatı gerçekleşmiş olup, en büyük payı %21,1 oranla başka yerde sınıflandırılmamış makine ve teçhizat alt sektörü oluşturmaktadır. Konya’da ise 1.375.475 bin TL imalat sanayi ihracatı gerçekleşmiş ve en büyük payı yine başka yerde sınıflandırılmamış makine ve teçhizat alt sektörü almıştır. Bu alt sektörün ihracatı için Ankara’nın Türkiye toplamı içerisindeki oranı % 10.94 iken, Konya’nın oranı %2.52’dir. Alt sektörler bazında Türkiye toplamı içerisinde illerin oranlarına bakıldığında; Ankara’nın en yüksek orana sahip olduğu imalat sanayi alt sektörü tıbbi aletler; hassas optik ve saat sektörüdür. Konya’da ise en yüksek orana sahip alt sektör, başka yerde sınıflandırılmamış makine ve teçhizat alt sektörüdür.
Türkiye’nin 2010 yılı itibariyle toplam ithalat değeri 278.554.997 bin TL olup, imalat sanayinin toplam ithalat içerisindeki oranı %78.4’tür. İthalata en fazla konu olan imalat sanayi alt sektörleri kimyasal madde ve ürünler (%18.6), başka yerde sınıflandırılmamış makine ve teçhizat (%12.8), ana metal sanayi (%12,8) alt sektörleridir. Türkiye’nin toplam imalat sanayi ithalatının %5.74’ünü Ankara sanayi, %0.45’ini Konya sanayi gerçekleştirmektedir. Sektörel bazda, Ankara’da en fazla gerçekleştirilen ithalat tıbbi aletler alt sektöründe (%20.50), Konya’da ise gıda yiyecek ve içecek alt sektöründe (%1.72) görülmektedir.
Türkiye’de 2010 yılı itibariyle imalat sanayinde toplam 2.910.319 kişi istihdam edilmektedir. Toplam çalışan sayısının %21,3’ü tekstil sanayinde %14’ü gıda yiyecek ve içecek sanayinde ve %9.3’ü giyim eşyası sanayinde istihdam edilmektedir. Ankara’da imalat sanayinde 165.972 kişi istihdam edilmekte olup, Türkiye’de imalat sanayinde toplam çalışanların %5,70’ini oluşturmaktadır. Konya imalat sanayinde ise 77.631 adet çalışan bulunmakta ve Türkiye’de imalat sanayide toplam çalışanların %2.67’sini karşılamaktadır. Ankara’da en fazla çalışanın metal eşya sanayinde istihdam edildiği, Konya’da ise gıda yiyecek ve içecekleri sanayinde istihdam edildiği görülmektedir. Sektörler bazında çalışanların oranına bakıldığında, Ankara’da en fazla oranın %27.61 ile tıbbi aletler alt sektöründe, Konya’da ise %5.57 oran ile başka yerde sınıflandırılmamış makine ve teçhizat alt sektöründe olduğu bilinmektedir. Konya, Türkiye’deki en önemli ayakkabı sanayine sahip olduğundan, ikinci olarak en fazla
126
çalışan sayısına sahip alt sektör tabaklanmış deri, bavul, el çantası, saraciye, ayakkabı sektörüdür (çizelge 4.2).
Çizelge 4.2 İmalat sanayi alt sektörlere göre çalışan sayısı, [254].
KODLAR Çalışan Sayısı
Türkiye Ankara Oranı (%) Konya Oranı (%)
15 406334 17774 4.37 16323 4.02 16 12159 0 0.00 0 0.00 17 620391 6598 1.06 5137 0.83 18 271948 7263 2.67 4730 1.74 19 34901 1059 3.03 1882 5.39 20 100574 8283 8.24 2169 2.16 21 46570 1888 4.05 951 2.04 22 38905 4645 11.94 1581 4.06 23 48792 1523 3.12 294 0.60 24 151827 4747 3.13 3745 2.47 25 172365 7179 4.16 5157 2.99 26 46059 3028 6.57 1408 3.06 27 119055 6486 5.45 5578 4.69 28 229203 25911 11.30 7241 3.16 29, 30 194683 25470 13.08 10845 5.57 31, 32 125485 13946 11.11 967 0.77 33 27095 7480 27.61 481 1.78 34 167074 9356 5.60 7738 4.63 35 26307 6309 23.98 106 0.40 36 70592 7027 9.95 1298 1.84
İmalat Sanayi Toplam 2910319 165972 5.70 77631 2.67
Ankara, Cumhuriyetin ilk yıllarında tarım ve hayvancılığa dayalı bir ekonomiye sahipken; başkent olmanın gerektirdiği hizmetleri verebilecek bir şehir kurulması amacıyla, yoğun bir şekilde alt ve üst yapı inşaatları başlatılmış ve böylece ticari hayat canlanmış, daha sonra inşaat malzemeleri ihtiyacını karşılamaya yönelik bazı ufak çaplı imalathanelerin yapımına başlanmıştır. 1923'lerden sonra Makine ve Kimya Endüstrisi, Sümerbank Genel Müdürlüğü ve Etibank Genel Müdürlüğü gibi Kamu Sanayi Kuruluşlarının ve bu kuruluşlara bağlı fabrikaların Ankara'da yapılmış olması hem bu fabrikalara yan sanayi olarak çalışan küçük boyutlu özel işletmelerin kurulmasını, hem de işgücü olarak Ankara'ya çok sayıda nüfusun göçünü teşvik etmiştir. Bu süreçten sonra, sırasıyla fişek sanayi, mühimmat fabrikası, gıda sanayi, çimento fabrikası, havagazı üretimi, kereste imalathaneleri, dokuma fabrikası, hızla sayıları artan matbaalar devreye girmiş ve 1950’li yıllara kadar sanayinin gelişimi, bu dönemde
127
Ankara’da karayolu gelişimi yeterli düzeyde olmadığından, demiryolları çevresinde görülmüştür. 1950’lerden sonra hükümetin özel sektörü destekleyen politikalarına yönelik olarak, Ankara’da sanayi sektöründeki gelişmeler hız kazanmıştır. Ankara'da Savunma Sanayi ile ilgili önemli yatırımlar gerçekleştirilmiştir. Savunma Sanayinin oluşturduğu altyapı ve talep sonucu Makine ve Metal Sanayi, Ankara ekonomisinde önemli bir yere sahiptir. Bugün sanayi kuruluşlarının yüzde 40'ının üretim yaptığı alan Makine ve Metal Sanayidir[255].
1950-1970 dönemi arasında sanayinin gelişimi, kamu sanayisinin büyümesi ve yatırımların artmasıyla, çevre yollarının açılması ve böylece sanayinin yer seçimi kararlarını etkilemesiyle ilişkili olarak sürmüştür. Bu dönemde kamu kuruluşlarının gelişimine paralel olarak özel sektörde küçük sanayi siteleri gelişmeye başlamıştır. Ankara’da bazı sanayi hizmetlerinin ortak olarak verildiği planlı sanayi siteleri oluşturulmuştur.
Ankara'nın sanayileşmesi uzun yıllar coğrafi yapısı nedeniyle ortaya çıkacak olan hava kirliliği gerekçe gösterilerek engellenmiştir. Ancak çevreye karşı duyarlı bir sanayileşme bilinciyle, Ankara bugün ülke genelinde illerin ekonomik faaliyet konularındaki ağırlığı itibariyle sanayi ağırlıklı iller arasında yer almaktadır[255]. Ankara’da sanayinin çoğunluğunu küçük ve orta ölçekli işletmeler oluşturmaktadır. Konya, sahip olduğu coğrafi konum itibariyle tarih boyunca, kuzey-güney ve doğu-batı illeri arasında ulaşımı sağlamış ve ticaret yollarının konaklama, merkezi haline gelmiştir. Eskiden beri bir tarım kenti olarak bilinen Konya, son yıllarda sanayi merkezi olma özelliğini de kazanmıştır. Tarım ve sanayi sektörlerinin yanı sıra, ticaret ve turizm açısından da önemli bir merkez konumdadır.
Konya ilinde sanayi ve ticaret, Cumhuriyet’in ilk yıllarında belirlenen Kalkınma Planları Kararlarıyla birlikte gelişme sürecine girmiştir. Konya'da özellikle 1950-1960 yılları arasında imalat sanayinde hızlı bir gelişme gerçekleşmiş ve tesis sayısı 47'den 91'e yükselmiştir. Sanayi faaliyeti 1960 yıllarından itibaren istikrarlı bir gelişme göstermiştir. Konya kent merkezinde inşa edilen Organize Sanayi Bölgeleri ile merkez ve ilçelerdeki küçük sanayi siteleri bu gelişmeyi hızlandıran başlıca faktörler olmuştur. Konya sanayinin gelişim sürecinde, 1960 öncesinde gıda sanayi ve özellikle un fabrikalarının geliştiği, 1950-1960 yıllarındaki tarımda makineleşme çabalarının sonucu olarak tarım alet ve makineleri imalat ve onarım sanayi gündeme gelmiştir. 1960
128
sonrasında özellikle gıda sektörüne yönelik makine sektörü ortaya çıkarken, oto yedek parça sektörünün geliştiği görülmektedir [83]. 1965 yılından sonra Konya'daki imalat sanayindeki gelişmelerin bir sonucu olarak 3.Kalkınma Planı çerçevesinde Organize Sanayi Bölgelerinin oluşturulması yönünde ciddi bir eğilim ortaya çıkmıştır.
Konya ekonomisi ve sanayi yapısı farklı sektörlerden oluşmakta ve bu sektörlerin birçoğu küçük sanayi bölgelerinde ve kamu ya da özel organize sanayi bölgelerinde konumlanmış küçük ya da orta ölçekli işletme pozisyonundadır. Konya’da 1976 yılında faaliyete giren Konya 1.Organize Sanayi Bölgesi 134 hektarlık bir alan üzerinde 150 işyeri kapasitesi ile kurulmuştur. Daha sonraki yıllarda yapılmış olan 2. ve 3. Organize Sanayi Bölgelerinde 1641 ha alanda 339 işyeri üretime geçmiştir. Bunun yanında, BÜSAN ve KOSTİM Özel Organize Sanayi Bölgeleri yüzde yüz doluluk oranıyla birçok küçük ve orta ölçekli işletmeyi barındırmaktadır [256].
Konya merkez ve ilçelerde olmak üzere 2011 yılı itibariyle 9 adet Organize Sanayi Bölgesi bulunmaktadır. Ayrıca ilde 120 ha alana ve 460 faal işyerine sahip Özel BÜSAN Sanayi Bölgesi bulunmaktadır. Organize Sanayi Bölgelerinin dışında 38 adet küçük sanayi sitesi bulunmakta ve bu kapsamda 6.800 işyeri mevcut olup, bu iş yerleri 15.330 istihdam kapasitesine sahiptir. İldeki 38 adet küçük sanayi sitesinin 15 adedi il merkezinde, 23 adedi ilçelerde bulunmaktadır. İlçelerdeki küçük sanayi sitesi sayısı daha fazla olmasına rağmen, il merkezinde bulunan işyeri sayısı ve buna bağlı olarak istihdam kapasitesi daha fazladır (çizelge 4.3).
Çizelge 4.3Konya ili küçük sanayi siteleri, [256].
YERİ KSS SAYISI TOPLAM İŞYERİ İSTİHDAM KAPASİTESİ
KONYA MERKEZ 15 4.204 9.220
İLÇELER 23 2.596 6.110
TOPLAM 38 6.800 15.330
Konya ili son yıllarda sanayi alanında önemli aşamalar kaydetmiş olup, özellikle imalat sanayinde Türkiye’de ön sıralarda yer almıştır. Konya sanayisinde son 20 yılda tarıma dayalı sanayileşmenin yanında; makine ve yedek parça imalatı, otomotiv yedek parça ve ekipmanları, demir-çelik ve plastik sanayi açısından dünya ile rekabet edebilecek düzeye ulaşmış, ayrıca tekstil, boya, inşaat malzemeleri alanlarında da ülke bazında söz sahibi olmuştur.
129
Makine ve teçhizat imalat sanayi, Konya sanayinde öne çıkan sektörlerden biridir. Bu sektörde traktör ve tarım alet makine ve ekipmanları imalatı, Türkiye pazarının % 65’ine sahiptir. Konya, Türkiye’nin tarım alet ve makineleri ihracatının da % 45’ini gerçekleştirmektedir. Konya sanayinde değirmen makineleri imalatı da önemli bir paya sahiptir. İlin ihracatında en üst sırada yer almaktadır. Bunun yanı sıra Konya döküm sanayi yaklaşık 450 firma ve 150 bin ton üretim kapasitesi ile Türkiye’nin toplam döküm üretiminin %12’sini karşılayarak önemli üretim merkezlerinden biri olmuştur. Döküm sektörü, makine ve otomotiv yedek parça gibi birçok sektöre hizmet vermektedir. Otomotiv yan sanayi, ana metal sanayi ve makine imalat sanayi Konya’nın savunma sanayi üssü olmasını sağlayan imalat sanayi sektörleridir[256].
Konya’daki birçok sanayi firması üretimlerinin büyük bir kısmını ihracata yönelik sürdürmektedir. İhracatın sektörel dağılımına bakıldığında toplam ihracatın tamamına yakınının imalat sanayine yönelik olduğu görülmektedir. Ürün çeşitliliğinden ve yeni pazarların açılmasından dolayı, il bazında ihracat değeri yıllar itibariyle artış göstermektedir. Bu olumlu gelişmelere rağmen, Konya sanayinin rekabet gücü ucuz girdi ve ucuz emeğe dayalı olduğundan yeni ürünler ve üretim süreçlerine yönelik buluşçuluk sınırlı düzeydedir.