Gelişmiş ve Gelişmekte Olan Ülkelerde Sanayi Kümeleri Örnekler

Küçük ve orta büyüklükteki firmaların mekânsal yığılma süreçleri ve sektörel uzmanlaşma eğilimleri bölgesel kalkınma sürecinde gelişmekte ve gelişmekte olan tüm ülkelerin ortak özellikleridir. Sektörel açıdan mekânsal yığılma ve uzmanlaşma eğilimi çoğunlukla tekstil, giyim, ayakkabı-deri, halı, mobilya, makine imalatı gibi uzun tarihsel geleneğe sahip sektörlerde gerçekleşmiştir. Bu süreçte kümelenme3 analizlerinin birçoğunda uzmanlaşmış girişimciler, ileri-geri bağlantılar ve destekleyici kurumların varlığı gibi ilişkiler irdelenmiştir.

Gelişmiş ülkelerde sanayi kümelerinin en önemli özelliği sosyo-kültürel özelliklerin baskın konumda olmasıdır. Özellikle Silikon Vadisi, Üçüncü İtalya ve Baden- Würtemberg gibi başarılı mekânların gelişmesinde sosyo-kültürel faktörlerin rolü yadsınamaz. Üçüncü İtalya’da sanayi kümelerinin gelişiminde, işbirliğine yatkın kültürel özellikler, belirli bölgelerdeki paylaşım, güven ve bilgi aktarımı göreceli olarak kümelerin gelişiminde rol oynamıştır [78, 79, 80, 81]. Bunun yanı sıra, federal veya yerel yönetimlere ait kurumlar ve merkezi hükümetler tarafında sağlanan teşvikler Üçüncü İtalya ve Baden-Würtemberg gibi sanayi bölgelerinin gelişmesinde önemli derecede rol oynamıştır. Örneğin İtalya’da küçük firmalara destek sağlayan kooperatif bankaları, belediyelere ait bankalar ve yerel bankalar gibi birçok finansal kuruluş Üçüncü İtalya sanayi bölgesinin gelişmesine katkı sağlamıştır. Aile firmalarının baskın olduğu ve kendi içine kapalı yatay işbirlikleri, yerel kimliklerin ve sosyal ilişkilerin güçlü etkisi gelişmiş ülkelerde sanayi kümelerinin gelişmesinde ateşleyici bir etki yaratırken; ulusal ve uluslar arası ağlara eklemlenme ve bu nedenle ortaya çıkan yeni pazar avantajlarından yararlanma, tedarikçi ve müşterilerle dikey ilişkilerin kurulması, tasarım bazlı üretim için daha yenilikçi ve araştırma geliştirme kurumlarıyla yoğun işbirlikleri kümelerin başarısının sürekliliğini sağlamıştır.

3

Sanayi kümeleri, ülke ya da endüstrilerin rekabet gücüyle yakından ilişkilidir. Kümeler, belirli bir konuda birbiriyle bağlantılı firma ve kurumların coğrafi olarak birbirine yakın olduğu grubu niteler. Kümeler; bir dizi ilişkili endüstrileri ve üniversiteler, gönüllü eğitim kurumları, ticaret birlikleri gibi rekabet için önemli olan diğer varlıkları içerir. Sanayi kümeleri dinamiği girişimciler arasında işbirliği ve rekabetin bir kombinasyonunu gerektirir [13, 82].

28

Çizelge 2.1 Gelişmiş ülkelerde sanayi kümelerinin özellikleri

Kriterler Üçüncü İtalya (Emilia-

Romagna)_İtalya Baden-Würtemberg_Almanya

Uzmanlaştığı Konular

Tekstil, mobilya, gıda, makine sektörleri

Otomobil üretimi, makine ve elektrik sektörleri

Firma Büyüklükleri Küçük ölçekli işletmeler Orta ve büyük ölçekli işletmeler

Pazar Geleneksel malların ihracatı

-İhracat temelli

-Kürsel düzeyde çok uluslu şirketlerin genişlemesine bağlı olarak ortaya çıkan Pazar avantajları,

Girişimci tipleri Aile temelli şirketlerin varlığı ----

Yatırım kararları Yerel yönetimler,

Yerel yönetimler tarafından girişimcilere finansal destekler sağlanır,

Üretim İlişkileri

-Kendi içine kapalı yatay işbirliği, -Tasarım yoğun ürün geliştirme, -Esnek uzmanlaşma,

-Esnek üretim,

-Tedarikçi ve müşteri arasında dikey ilişkiler,

-Makine ve otomobil sektöründe uzmanlaşmış bazı büyük firmalar ağ ilişkilerinin merkezindedir, -Büyük firmalar küçük ölçekli firmalarla yapacağı anlaşmalarda baskın konumdadır,

Teknolojik durum ve buluşçuluk

-İleri teknoloji kullanımı

-Buluşçuluk kapasitesinin arttırılması için, üniversite, araştırma geliştirme kurumlarıyla işbirliği,

-Büyük firmalar teknolojiye adaptasyonu hızlıdır,

-Merkezi yönetim ar-ge konusunda destek sunar,

İşbirlikçi ağlar

-Kompakt ağlar

-Küçük firmaların meydana getirdiği ağsal ilişkiler,

-Teknoloji elde etmek ve ortak pazara erişmede firmaların işbirliği,

-Tedarikçiler ve satıcı firmalar arasında belli kısımlarda işbirliği, -Ar-ge, üniversite, finans kurumları gibi birçok kurum arasında işbirliği, -Tedarikçi firmalar yüksek

derecede rekabetçidir, ancak iş biriliği için çekincelidir,

İş gücü ilişkileri

-Yüksek derecede başarılı işgücü, -Büyük firmalarda sendikalaşmadan söz edilirken, küçük firmalarda sendikalaşmadan söz edilemez,

-Başarılı ve çok yönlü işgücünün varlığı,

-Hem büyük firmalarda hem de küçük firmalarda yüksek oranda sendikalaşma,

-Eğitim ve becerilerin

geliştirilmesine yönelik faaliyetler,

Kurumsal çevre

-Üretim aktivitelerinde ticari acentelerin organizasyonu,

-Ticaret birlikleri, kamusal acenteler, girişimci dernekleri, teknik okulların varlığı,

-Firmaların büyümesinde rol oynayan kamusal ve özel kurumlar

-Bölgedeki sanayi atmosferi daha çok aktörler arasındaki kurumsal etkileşime bağlıdır,

Toplumsal özellikler -Yerel kimlik, açık sistem (open

system), sosyal ilgilerin gücü

-Kırsal geleneklerin devam ettiği bir yapı söz konusudur,

-Protestan etnik kimliğinin varlığı,

29

Çizelge 2.2 Gelişmekte olan ülkelerde sanayi kümelerinin özellikleri

Kriterler Sinos Vadisi_Brezilya Trippur Town_Hindistan

Uzmanlaştığı Konular Ayakkabı sektörü, Pamuklu eşyalar ve tekstil sektörü,

Firma Büyüklükleri Küçük, orta, büyük ölçekli

firmaları içerir,

Küçük üniteli firmalar olduğu kadar, orta ve büyük ölçekli firmalarında vardır,

Pazar

-İhracat temellidir,

-İhracat acentelerinin etkinliği çok fazladır,

-Küçük ölçekli firmalar daha çok yerel pazarlara ulaşmaktadır, -Ulusal ve uluslararası pazarlara daha çok büyük ölçekli firmalar ulaşmaktadır,

Girişimci tipleri

-Geleneksel toplumsal özellikler, -Aile işletmeleri,

-Çalışanların kendilerine ait olan işletmeler,

Daha çok kendi işlerinde çalışmayı amaçlayan girişimciler yoğundur,

Yatırım kararları

Merkezi ve yerel yönetimler tarafından finansal destekler sağlanır,

Ürünün geliştirmek adına elde olan bilgilerin kullanılması sonucu yerel olarak yatırım kararları alınır,

Üretim İlişkileri

-Üretim süreci uzun bir banda sahiptir,

-Dikey ilişkiler sınırlıdır,

-Firmalar arası iş bölümü ve dikey bütünleşmeye doğru bir eğilim vardır,

-Son firma ile belli kısımların üretimini yapan firmalar arasında ilişkiler güçlüdür,

-Kendi içine kapalı yatay ilişkler vardır,

-Tasarım ve zanaat temelli üretimler,

-Esnek uzmanlaşma,

-Bölge içi ve bölge dışıyla yapılan alt anlaşmalar,

-Uluslar arası alt anlaşmalar,

Teknolojik durum ve buluşçuluk

-Ürün geliştirmek için teknoloji geliştirme çabaları yoğundur, -Teknoloji kullanımı konusunda heterojenlik söz konusudur. Yani hem ikinci el makinelerin kullanımı hem de gelişmiş özelliklere sahip makine kullanımı söz konusudur,

-Teknolojik değişimler çok fazla önemli değildir,

İşbirlikçi ağlar

-Kendi kendine yardım eden bir sistem söz konudur,

-Güven ve iş birliğini içeren ortak sosyal kimlik,

-Yerel ağlar,

-İleri ve geri bağlantılar fazladır, -Yatay ilişkiler söz konusudur, -Firmalar arası bağlantılar vardır,

İş gücü ilişkileri

-Düşük ücretli çalışanlar, -Belirli etnik kimliğe sahip kişilerin istihdamı,

-Düşük ücretli çalışanlar ve sendikalaşma zayıftır, -Hem kadım hem de çocuk çalışanların oranı yüksektir,

Kurumsal çevre

-Kamusal ve özel kurumlar kalkınmada önemli rol üstlenir, -Yerel kurumların yanı sıra, ihracatçı acentelerin varlığı, -Firmaların kümelenme eğilimi ve toplumsal özellikler bir birinden ayrılmaz özelliklerdir,

-Bankalar hem kredi sağlamak hem de bilgi dolaşımını sağlamakta önemli rol oynar.

-Bölgenin gelişiminde, ihracat konusunda uzmanlaşan tüccarlar ve acentelerin rolü büyüktür,

Toplumsal özellikler

-Ekonomik olmayan, yerel ve etnik kimlik ön plandadır, -Güçlü sosyo kültürel özelliler vardır,

-Çalışanların ve girişimcilerin eğitim açısından konumları ve etnik kimlikleri firmaların gelişiminde önemlidir,

30

Gelişmiş ülkelerde sanayi kümelerinin gelişiminde sosyo-kültürel faktörlerin rolü üzerine birçok tartışmalar yapılmasına karşın, gelişmekte olan ülkelerde bu tür çalışmaların yeterli olduğu söylenemez. Sanayi kümelerinin gelişiminde güçlü aile bağları, etnik ve dini kimlik gibi öğeler önemlidir. Sosyal ve kültürel kimlik sanayi kümelerinde işbirliği ve güven ortamının oluşmasında önemli rol oynar. Örneğin Hindistan Trippur Town kırsal sanayi kümesinde ortak yaşam özelliklerine sahip nüfusun yoğunluk gösterdiği gözlenebilir. Buna rağmen; Meksika Trippur Town sanayi kümesinde giyim sektöründeki kümelerde artan çeşitliliğe rağmen sosyal ağların zayıf olduğu gözlenmiştir. Trippur sanayi kümesinde ortaya çıkan iş bölümü, uzmanlaşma, yan sanayi mallarının sağlanmasında önemli rol oynayan tedarikçilerin varlığı, ulusal ve uluslar arası pazarlara ulaşmada yardımcı olan acentelerin varlığı kümenin gelişmesine pozitif yönde katkı sağlamaktadır. Bir diğer örnek olarak, Brezilya’daki Sinos Vadisinden bahsedebiliriz. Sinos Vadisinde güçlü bir sosyo-kültürel yapı söz konusudur. Buradaki insanların çoğu son yüzyılda Almanya’dan göç eden insanlardan oluşmaktadır. Sinos Vadisinde ekonomik olmayan (untraded interdependence) ilişkiler çok yoğundur. Bazı durumlarda etnik kimlik öne çıkarken, bazen akrabalık ve hemşerilik ilişkileri ön plana çıkmaktadır. Ancak Sinos Vadisinde hızı büyümeye bağlı olarak firmalar arasındaki sosyo-kültürel ilişkilerin ve güven ilişkilerinin zayıfladığı gözlemiştir. Sinos Vadisindeki sosyo-kültürel değişim; 1970’lere kadar sosyo-kültürel kimliğin işbirliği ve anlaşmalar için çok önemli olduğu dönem, 1970-1980 yılları arasında firmalar arasındaki ilişkilerde sosyo-kültürel kimliğin öneminin azaldığı dönem ve 1980’den sonraki dönemde imalatçılar, tedarikçiler arasındaki ilişkilerde bazı değişimlerin gözlendiği ve güven, işbirliği, anlaşmalar gibi konulara önem verildiği dönem biçiminde evrimle süreci geçirmiştir. Schmitz’in Sinos Vadisinde yaptığı çalışmada elde ettiği önemli bulgulardan biride, sosyo-kültürel faktörlerin varlığı hem sosyal normları düzenlemekte hem de kümedeki ekonomik yapının değişiminde önemli rol oynamaktadır.