5. UYGULAMA
5.4. Prosedür ve Materyaller
Çalışma kapsamında katılımcılara Cloninger’ın Mizaç ve Karakter Envanteri ile Pompian (2012-1 ve 2012-2), Kahneman ve Tversky (1979) ve Cesarini vd. (2011) tarafından hazırlanan ve finansal yatırım kararlarında bireylerin etkisinde kaldıkları literatürdeki çalışmalarla kanıtlanmış çeşitli ön yargıları tespit etmek amaçlı hazırlanan sorular yöneltilmiştir. Ayrıca duygusal ön yargılar olarak tespit edilen ön yargıların genetik temellerinin araştırılmasında aday gen çalışması da yapılacağından katılımcılardan DNA örnekleri de alınmıştır.
Yapılan çalışma Üsküdar Üniversitesinden Etik Kurul Onay Belgesi almış olup tüm katılımcılara onam belgesi imzalatılmıştır.
5.4.1. Kişilik Ölçümü
TCI-MKE (Temperament and Character Inventory-Mizaç ve Karakter Envanteri) çalışması Köse vd. (2004) tarafından Türkçe’ye çevrilmiş ve geçerlik güvenirlik çalışması yapılmıştır. Bu çalışma Cloninger tarafından Türkçe TCI olarak kabul görmüş ve literatüre girmiştir. Çalışmada davranışsal genetik çalışmalarında sıklıkla kullanılan TCI-Mizaç ve Kişilik Envanteri 240 maddelik orijinal formu
kullanılmıştır. Orijinal formdan Türkçe’ye çeviri yapılmamış, Samet Köse vd. tarafından hazırlanan Türkçe TCI kullanılmıştır. Envantere ait geniş bilgi ilgili bölümde verilmiştir.
Köse vd. tarafından (2004, 110-119) yapılan çalışmada Türkçe TCI’ın sağlıklı bir Türk örnekleminde psikometrik özellikleri ve faktör yapısı araştırılmıştır. Ölçeğin faktör yapısını irdeleyebilmek için önce yedi-faktörlü çözüme göre Kaiser normalizasyonu oblimin dönüştürülmesine göre Temel Eksen Faktör Analizi uygulanmış, ardından mizaç ve karakter boyutlarına ayrı ayrı analiz uygulanmıştır. Kaiser normalizasyonu varimax dönüştürmesine göre Temel Bileşen Faktör Analizi sonuçları ölçeğin bu faktör yapısı ile sağlıklı Türk katılımcıların yer aldığı başka çalışmalarda kullanılabileceğini göstermektedir. Ölçeğin faktör yapısı dört mizaç ve üç karakter boyutunu tutarlı biçimde çıkarmıştır.
Köse vd. tarafından (2004) yapılan çalışmada temelde Türk toplumu ile Amerikan toplumunun ortalamaları karşılaştırılmıştır. Buna göre Türk toplumunun puanları mizaç boyutunda yenilik arayışı ile savurganlık, düzensizlik alt ölçekleri, ödül bağımlılığı ile duygusallık, bağlanma ve bağımlılık alt ölçekleri puanları Amerikan toplumundan anlamlı şekilde düşük; zarardan kaçınma ile beklenti endişesi, belirsizlik korkusu, çabuk yorulma ve dermansızlık alt ölçekleri puanları ise anlamlı şekilde yüksek çıkmıştır. Karakter boyutunda kendini yönetme ile sorumluluk alma, beceriklilik ve kendini kabullenme, İş Birliği yapma ile sosyal onaylama, empati duyma, yardımseverlik, acıma ve erdemlilik, kendini aşma ile manevi kabullenme puanları Amerikan toplumunun puanlarından düşük bulunurken, amaçlılık ve kişiler ötesi özdeşim alt ölçekleri yüksek bulunmuştur (Köse vd., 2004, 110). Köse vd.’nin çalışmalarından elde edilen puan ortalamaları ve bu çalışmada elde edilen puan ortalamaları aşağıdaki şekilde özetlenebilir:
Değişken Köse ve diğerlerinin çalışmasına göre Türk toplumu ortalamaları (2004)
Mevcut çalışmanın verileri12
Yenilik arayışı 18,5 19,2
Keşfetmekten heyecan duyma 6,3 6,3
Dürtüsellik 3,6 4,2 Savurganlık 4,6 4,3 Düzensizlik 3,9 4,5 Zarardan kaçınma 16,8 15 Beklenti endişesi 5,6 5,4 Belirsizlik korkusu 4,1 3,7 Yabancılardan çekinme 3,4 2,7
Çabuk yorulma ve dermansızlık 3,6 3,2
Ödül bağımlılığı 14,1 13
Duygusallık 6,9 7,1
Bağlanma 4,5 3,8
Bağımlılık 2,7 2,1
Sebat etme 4,8 5,5
Kendi kendini yönetme 29,1 27,7
Sorumluluk alma 5,1 4,3
Amaçlılık 6 5,7
Beceriklilik 3,4 3,4
Kendini kabullenme 5,7 5,9
Uyumlu ikincil huylar 8,9 8,4
İş birliği yapma 29,4 28,4 Sosyal onaylama 6,3 6 Empati duyma 4,3 4,4 Yardımseverlik 4,8 4,4 Acıma 7,1 6,9 Erdemlilik-Vicdanlılık 6,9 6,7
Kendi kendini aşma 18,6 20,4
Kendilik kaybı 5,9 7
Kişiler ötesi özdeşim 4,9 5,6
Manevi kabullenme 7,8 7,8
Tablo 6-TCI Puan Ortalamaları Karşılaştırması
Türkçe TCI olarak dünya literatürüne giren ve Köse vd, (2004) tarafından yapılan çalışmada envanterin geçerlik ve güvenirlik çalışması Cronbach alfa yöntemi
12 Mevcut çalışma kapsamına alınan 51 çift ikiz (102 kişi) üzerinden hesaplanmıştır. Çalışma kapsamı dışında bırakılmak zorunda kalınan 18 kişi hesaplamaya dâhil edilmemiştir.
kullanılarak yapılmıştır. Buna göre mizaç ve karakter ile bunların alt ölçekleri için minimum değer 0,44 ile 0,85 arasında değişmektedir. Bu çalışmada bulunan değerler ise 0,45 ile 0,79 arasında değişiklik göstermiştir. 240 soruluk ölçeğin genel cronbach alpha değeri ise 0,87 olarak saptanmıştır. Aşağıdaki tablo Köse ve diğerleri tarafından yapılan Türkçe TCI çalışması ile bu çalışmanın Cronbach Alpha değerlerini ölçekler bazında karşılaştırmalı olarak göstermektedir.
Değişken
Köse ve diğerlerinin çalışmasına göre Cronbach Alpha değerleri (2004)
Mevcut çalışmanın verileri Cronbach Alpha değerleri13
Yenilik arayışı 0,74 0,63
Zarardan kaçınma 0,85 0,71
Ödül bağımlılığı 0,60 0,45
Sebat etme 0,62 0,62
Kendi kendini yönetme 0,83 0,54
İş Birliği yapma 0,82 0,63
Kendi kendini aşma 0,82 0,79
Tablo 7-TCI Cronbach Alpha Değerleri Karşılaştırması
Çalışmanın uygulama bölümünde yapılan analizlerde TCI puanlamaları kabul görmüş pozitif ve negatif değerler aracılığıyla yapılmıştır. Aday gen çalışmasında indeks vaka ve mukayese vakası bireyler, literatür tarafından kabul edilen Türkçe TCI’da bulunan ortalamalar dikkate alınarak belirlenmiştir.
5.4.2. Duygusal Ön Yargılar Ölçümü
Duygusal ön yargıların tespitinde Pompian (2012-1 ve 2012-2), Kahneman ve Tversky (1979) ve Cesarini vd. (2011) tarafından yapılan çalışmalarda, ön yargıların tespiti için hazırlanan tanılayıcı testler kullanılmıştır. Testler Türkçe’ye birebir çevrilmiş ve katılımcılar tarafından daha rahat anlaşılması için düzenlenmiştir. Testlerde kullanılan parasal ifadeler günün ekonomik değerleri dikkate alınarak Türkiye şartlarına ve Türk Lirasına uyarlanmıştır. Anket soruları bu eserlere atıf
13 Mevcut çalışma kapsamına alınan 51 çift ikiz (102 kişi) üzerinden hesaplanmıştır. Kapsam dışında bırakılmak zorunda kalınan 18 kişi hesaplamaya dâhil edilmemiştir.
yapılarak hazırlanmıştır. Hazırlanan test tüm katılımcılara anket formunda verilmiş ve cevaplatılmıştır.
Kayıptan kaçınma ön yargısında 8, 9, 10, 11 ve 16 numaralı sorular kullanılmıştır. 8 ve 9 numaralı sorular Kahneman ve Tversky (1979), 10 ve 11 numaralı sorularda Pompian (2012-1 ve 2012-2), 16 numaralı soru ise tarafından kullanılanların kalıbında oluşturulmuştur.
Aşırı güven ön yargısında 21, 23, 24, 25 ve 26 numaralı sorular, statükoyu koruma ön yargısında 20, 29 ve 30 numaralı sorular, sahiplenme ön yargısında 19, 31, 32 ve 33 numaralı sorular, pişmanlıktan kaçınma ön yargısında 18, 34 ve 35 numaralı sorular, otokontrol ön yargısında 17, 27 ve 28 numaralı sorular, benzeşim ön yargısında 12, 13, 14, 15 ve 22 numaralı sorular hazırlanmıştır. Sorular hazırlanırken orijinal formlarında kullanılan yabancı para birimleri için günlük kur dikkate alınmış, soruların temelindeki kayıp ve kazanç oranları yüzdesel olarak aynen korunmuştur. Ayrıca 2013 yılı Türkiye’de hane halkının yıllık ortalama geliri dikkate alınmıştır. Sorular önce Türkçe’ye birebir çevrilmiş ve daha sonra her soru için sorgulanan temel konunun özünden sapmadan ifadeler sadeleştirilmiştir.
Katılımcıların incelenen ön yargı puanlamaları ve bu önyargılara sahip olup olmama durumları formda kullanılan soruların orijinal kaynaklarında belirtildiği şekilde tespit edilmiştir. Çalışmanın uygulama bölümünde duygusal ön yargılar açısından indeks vaka ve mukayese vakası bireyler 102 kişinin ortalama puanları dikkate alınarak saptanmıştır.
5.4.3. Gen Bölgelerinin Analizi
Çalışmanın DNA analizleri ve genetik ile ilgili iş ve işlemleri Üsküdar Üniversitesi Davranışsal Genetik Laboratuvarında tamamlanmıştır.
Çalışmada 60 ikizden girişimsel olmadan ağız içerisinden swab14 yardımı ile
epitel hücre alımı gerçekleştirilmiştir. Elde edilen materyaller güvenli bir şekilde
Üsküdar Üniversitesi Davranışsal Genetik laboratuvarında saklanmış ve gönüllülerin isimlerini başka araştırmacıların görmemesi veya olası bir sorunu engellemek amacıyla birer kod numarasına dönüştürülmüştür. Bu kod numaraları sadece araştırma yürütücüsü tarafından bilgisayar ortamında saklanmıştır. Mevcut materyal ile izolasyon yapılarak DNA elde edilmiştir. Elimizde bulunan DNA materyalinden ilgili gen bölgeleri (COMT rs4680, BDNF rs6265 ve SLC6A4) PZR yöntemi ile çoğaltılmıştır. Genotipleme işlemi SLC6A4 için PCR; COMT rs4680 ve BDNF rs6265 için ise dizi analizi yöntemi kullanılmıştır. Veriler aşağıdaki tabloda özetlenmiştir. Dizileme işlemi için aynı primerler ve aynı kurallar kullanılmıştır.
GEN PRİMER PZR KOŞULLARI
COMT
5'-primer: 5’-GGAGCTGGGGGCCTACTGTG-3’ (forward)
3'-primer: 5’-GGCCCTTTTTCCAGGTCTGACA-3’ (reversed)
95 ℃’de 30 saniye
55 ℃’de 45 saniye
72 ℃’de 1 dakika
BDNF
5'-primer: 5’-GAGGACAAGGTGGCTTGGCCTA-3’ (forward)
3'-primer: 5’-GGCCGAACTTTCTGGTCCTC-3’ (reversed)
95 ℃’de 30 saniye
60 ℃’de 35 saniye
72 ℃’de 1 dakika
SLC6A4
5'-primer: 5’-ATGCCAGCACCTAACCCCTAATGT-3’ (forward)
3'-primer: 5’-GGACCGCAAGGTGGGCGGGA-3’ (reversed)
95 ℃’de 30 saniye
55 ℃’de 55 saniye
72 ℃’de 1 dakika Tablo 8-Çalışılan Gen Bölgeleri ve PZR Şartları