Cloninger’ın Mizaç ve Karakter Envanteri (TCI-MKE)

Mizaç veya huy (Temperament), karakter (Character) ve kişilik (Personality) birbirinden farklı kavramlardır. Huy, kalıtımla geçen ve yaşam boyunca çok az oranda değişen yapısal özelliklerdir. Karakter ise çevrenin ve yetiştirilmenin etkisi altında gelişmiş, öğrenilmiş tutumlardır, dolayısıyla zamanla değiştirilebilecek özellikleri içerir. Kişilik ise genetik olarak gelen huyla, sonradan elde edilmiş karakterin birleşiminden oluşur (Sayın ve Aslan, 2005, 277). Cloninger ise kişiliği, değişen kalıplar ve sürekli değişen iç ve dış çevre koşulları vasıtasıyla bireyin psikobiyolojik sistemi içinde var olan dinamik bir oluşum olarak tanımlamaktadır (Fahlgren vd. 2015, 3).

Cloninger’a göre insan kişiliği, insanoğlunun evrim süresince attığı adımların uzunca bir bölümünde öğrenme ve hafızanın üç temel sistemi ile gelişmiştir. İlk temel sistem prosedürel sistemdir. Prosedürel sistem, öfke, tutku, tiksinme ve hırs gibi farklı duygusal tepkileri düzenler ki bu kişiliğin mizaç boyutudur. Öğrenme ve hafızanın ikinci sistemi proporsiyonel sistemdir. Bu sistem, bir sosyal çevre içinde birlikte yaşama ve kendi kendini yönetme ile ilgilidir. Üçüncü sistem ise episodik sistem olarak bilinir. Episodik sistem, sadece insanlar arasında görülür ve otobiyografik hafızanın iç gözlem ve hatırlama eylemlerini gerçekleştirmesine izin veren öz farkındalığa dayanır (Fahlgren vd. 2015, 4).

Cloninger’ın kişilik kuramı kişiliğin genetik temelinden, davranışın nörobiyolojik temellerine, kişiliğin bilişsel ve emosyonel yapısı ve gelişiminden, kişilik boyutlarında bireysel farklılıkların davranışsal bağlarına, kişilik yapılarının gelişimsel etmenlerle etkileşiminden, psikiyatrik bozukluklara yol açmasına uzanan çok sayıda alanda kapsamlı bilgi sağlama potansiyeline sahiptir (Köse, 2003, 86). Bir başka ifadeyle bu model kişiliğin üç boyutunu ele alır: beden, ruh ve akıl (Fahlgren, 2015, 4).

Cloninger, kişiliğin yapısını ve gelişimini tanımlamak için genel bir psikobiyolojik kuram geliştirmiştir (Cloninger 1987, Cloninger vd. 1993). Cloninger’ın kişilik modeli davranış görünümleri ve nörotransmitterler arasında

bağlantı kurma olanağı da verir. Buna göre yenilik arayışı (davranışsal aktivasyon) ile dopamin, zarardan kaçınma (davranışsal inhibisyon) ile serotonin ve ödül bağımlılığı (davranışı sürdürme) ile norepinefrin ve sebat etme (davranışta ısrar etme) ile glutamaterjik11 aktivite arasında ilişki olduğu bildirilmiştir (Köse, Sayar vd., 2004, 108).

Mizaç ve Karakter Envanteri, mizaç ve karakter boyutlarının her birine ilişkin bireysel farklılıkları ölçmek için tasarlanmış bir öz değerlendirme ölçeğidir (Svrakic, 2002, 190). Model, genetik olarak birbirinden bağımsız, yaşam boyunca orta düzeyde durağan, sosyokültürel etkiler karşısında değişmez oldukları ve algısal bellekte kavram öncesi yanlılıkları içerdikleri varsayılan dört mizaç boyutu ve yetişkinlikte olgunlaştıkları ve kendilik kavramları hakkında içgörü öğrenmesi ile kişisel ve sosyal etkinliği etkiledikleri varsayılan üç karakter boyutunu içermektedir (Arkar, 2005, 191). Bir başka ifadeyle Cloninger’ın mizaç boyutları algıya dayalı huylar ve becerilerde bireysel farklılıkları yansıtır ve genetik olarak homojen ve birbirinden bağımsız olarak kalıtımsaldır. Karakter boyutunun bileşenlerinin ise kişinin yaşı ilerledikçe, benlik kavramının gelişmesiyle veya erişkinlikle gelen kişisel ve sosyal etkinliğin getirdikleriyle olgunlaştığını aktarır (Köse, Sayar vd., 2004, 107-108).

Envanter, 240 maddeden oluşan öz bildirim türü bir ölçektir. Ölçek pek çok dile çevrilmiştir. Türkçe çalışması Köse, Sayar vd. tarafından 2004 yılında tamamlanmıştır. Mizaç ve Karakter Envanteri, mizaç ve karakteri alt boyutlara ayırmaktadır. Buna göre;

Mizaç; Buss ve Plomin (1984) mizacı, köken olarak biyolojik olan kişilik bileşeni olarak tanımlarken, Rothbart ve DerryBerry (1981) yapısal bir temeli olan özdenetim ve reaktivitedeki farklılıklar şeklinde bir tanım bildirmişlerdir. Fahlgren’e göre (2015, 4) ise mizaç algısal uyaranlara otomatik cevaplar içeren ilişkisel öğrenme olarak tanımlanır. Mizaç temel olarak 4 temel boyutta ele alınmıştır (Hansenne vd. 2005).

11 _{Glutamat, santral sinir sisteminde nörotransmitter olarak fonksiyon gören bir amino asittir.} Glutamaterjik sistemin fizyolojik bağımlılık ve madde bağımlılığı gelişiminde rol oynadığı

düşünülmektedir. Bazı bağımlılık yapan maddelerin ani kesilmesi durumunda glutamaterjik aktivite düzeyinde artış gözlenen çalışmalar olduğu bildirilmektedir (Uzbay, 2009)

 Yenilik Arayışı (Novelty Seeking): Davranışsal aktivasyon sistemi ile bağlantılıdır. Yeni bir uyarana yanıt verirken keşfedici-araştırıcı bir etkinlik, dürtüsel karar verme, ödül olasılığı belirdiğinde aşırıya kaçma, çabuk öfkelenme ve engellenmeden etkin kaçınma gibi davranışların görülmesinde kalıtsal yatkınlığı ifade eder (Köse, Sayar vd., 2004, 108, Arkar, 2005, 83).

 Keşfetmekten heyecan duyma-Kayıtsız bir katılık  Dürtüsellik-İyice düşünme

 Savurganlık-Tutumluluk  Düzensizlik-Düzenlilik

 Zarardan Kaçınma (Harm Avoidance): Davranışsal inhibisyon sistemi ile ilgilidir. Gelecekteki muhtemel sorunlar için kötümser endişeler, belirsizlik korkusu, yabancılardan utanma, çabuk yorulma gibi pasif kaçınma davranışları şeklinde kendini gösterir ve davranışın önlenmesi veya durdurulmasına dair kalıtsal bir eğilimdir (Arkar, 2005, 84; Köse Sayar vd., 2004, 108).

 Beklenti endişesi ve karamsarlık-Sınırsız iyimserlik  Belirsizlik korkusu

 Yabancılardan çekinme

 Çabuk yorulma ve dermansızlık

 Ödül Bağımlılığı (Reward Dependence): Davranışsal sürdürme sistemi ile ilgilidir. Kendini aşırı duygusallık, başkalarının onayına bağımlılık, sosyal bağlanma davranışlarının sürekliliği ile gösteren kalıtsal bir eğilimdir (Arkar, 2005, 84; Köse, Sayar vd., 2004, 108).

 Duygusallık  Bağlanma  Bağımlılık

 Sebat Etme (Persistence): Önceleri ödül bağımlılığının bir alt boyutu olduğu düşünülen sebat etme, engellenme ve yorgunluğa karşı sebat

etmeye olan kalıtsal yatkınlığı ifade eder (Arkar, 2005, 84; Köse, Sayar vd., 2004, 108).

 Sebat etme

Karakter; Cloninger’ın kişilik kuramı, kalıtsal yatkınlıklar olarak açıklanan mizaç ve boyutlarından başka bireyin yaşı ilerledikçe erişkinlikle gelen kişisel ve sosyal etkinlikle olgunlaşan karakter ve boyutlarını da içerir (Köse, Sayar vd., 2004, 108).

 Kendi Kendini Yönetme (Self-Directedness): Kişinin tercihleri ve bu tercihlerin sonuçları konusunda, sorun çözmede beceri ve kendine güvenin gelişimi ve bireysel açıdan anlamlı amaçların belirlenmesi kendini yönetme boyutu ile ilgilidir. Kendini yöneten birey, otonom bireydir, sorumludur, amaçları vardır, beceriklidir, kabul edicidir ve görev bilinci mevcuttur (Köse ve Sayar, 2004, 108).

 Sorumluluk alma-Kınama  Amaçlılık-Amaçsızlık  Beceriklilik

 Kendini kabullenme- Kendisiyle çekişme  Aydınlanmış ikinci mizaç

 İş Birliği Yapma (Cooperativeness): İş birliği yapma sosyal kabul, empati, sevecenlik ile erdemlilik ve vicdanlılık sıfatlarını bir araya getiren bir karakter boyutudur. İş birliği yapan insanlar hoşgörülü, empati yeteneği olan, sevecen ve erdemli insanlardır (Köse ve Sayar, 2004, 108).

 Sosyal kabullenme-Sosyal hoşgörüsüzlük  Empati duyma-Sosyal ilgisizlik

 Yardımseverlik-yardım sevmemezlik  Acıma-intikamcılık

 Temiz kalplilik vicdanlılık-Kendi kendine yarar sağlama

 Kendi Kendini Aşma (Self-Transcendence): Kendini aşma, bireyciliğin ve kendiliğin kaybı, kişilerarası özdeşim ve manevi kabullenmeden oluşur

ve bu insanlar, inanç ve manevi duyguları yoğun, bencil olmayan yaratıcı davranışlar sergileyen idealist bireyler olarak tanımlanabilir (Köse ve Sayar, 2004, 108).

 Kendini kaybetme-Kendilik bilincinde yaşantı  Kişiler arası özdeşim-Kendi kendine ayrışma  Manevi kabullenme-Akılcı maddecilik

Envanterin puanlanmasında bazı maddeler pozitif bazıları ise negatif puanlanmıştır. Her alt boyut için ayrı sorular puanlamaya dâhil edilir. Hangi boyutlarda hangi soruların kullanılacağı ve hangi soruların pozitif hangilerinin negatif puanlanacağı Köse, Sayar vd. (2004) tarafından ayrıntılı olarak açıklanmıştır.

Cloninger (1987) kişilik kuramında tüm boyutlardan alınan puanlarla ilgili yorumlamayı şöyle yapmıştır (Fahlgren, 2015, 5):

Boyut Yüksek Puan Düşük Puan

MİZAÇ

Yenilik arayışı Araştırmacı, keşfedici ve meraklı Dürtüsel, içinden geldiği gibi davranan

Savurgan ve hevesli Sinirli ve düzensiz

Çekingen, Düşünceli

Tutumlu, dikkatli para harcayan Mesafeli, kendi ayakları üzerinde duran Kayıtsız ve umursamaz Düzenli ve disiplinli Zarardan kaçınma Endişeli ve karamsar Korkak ve şüpheci Çekingen ve utangaç Çabuk yorulan Kaygılı Rahat ve iyimser Cesur ve kendinden emin Sempatik ve cana yakın Enerjik ve gayretli

Ödül bağımlılığı Duygusal İçten Sıcakkanlı Sevecen

Kendini işine adamış ve Bağlanmış Bağımlılığı yüksek

Tarafsız Mesafeli Soğuk Bağımsız

Mesafeli, kendi ayakları üzerinde duran Çekingen

Sebat etme Çalışkan

Azimli

Beklenenden daha başarılı Mükemmeliyetçi Sebatkâr

Tembel, işten kaçan Kolay vazgeçen Şımartılmış İş bitmeden bırakan Beklenenden daha az başarılı

Gayretli K AR AK TER Kendi kendini yönetme

Sorumluluk sahibi, olgun Amaçlı

Becerikli, her şeye çare bulan Kendini kabullenmiş Disiplinli

Uzun dönemli amaçlarıyla uyumlu alışkanlıkları olan

Suçlayıcı, olgun olmayan Amaçsız

Beceriksiz

Kendi kendisiyle mücadele halinde Disiplinsiz

Uzun dönemli amaçlarıyla uyumlu olmayan alışkanlıkları olan

İş Birliği yapma Temiz kalpli Etik ve prensip sahibi Toplumsal hoşgörü sahibi Empatik

Yardımsever Şefkatli, yapıcı Vicdanlı, merhametli

Toplumsal hoşgörü sahibi olmayan Yerici, eleştirici

Yardım sevmez Duygusuz Bencil

Kindar, intikamcı Fırsatçı davranışları olan

Kendini aşma Yaratıcı Bilge ve sabırlı Sezgili

Kendini düşünmeyen Evrenle birleşmiş Uysal

Manevi değerlere bağlı İdealist

Geleneklere bağlı Mantıklı Şüpheci Sabırsız

Yaratıcı kabiliyeti olmayan İçine kapanık

Kendini beğenmiş ve insani değerlerden yoksun

Maddeci Rölativist

Tablo 5- Mizaç ve Karakter Boyutlarından Alınan Puanların Değerlendirilmesi