Oyun Teorisi

62 ise “vergiler bir ceza değil, kamu hizmetlerine ödenen bir fiyattır” ifadesi yer almaktadır²²¹.

Demokratik süreç içerisinde bireylerin, oy vermek suretiyle seçmiş oldukları temsilciler vasıtasıyla bireysel tercihlerini yansıttıkları varsayılır. Demokratik sürecin iyi işleyemediği ya da aksak şekilde işlediği yönetimlerde yukarıda ifade edilen seçmenlerin bireysel tercihlerinin iyi yansıtılamaması sorunu ortaya çıkabilmektedir. Böyle bir aksaklık beraberinde diğer bazı sorunlar getirecektir. Öncelikle bireyler kendi tercihlerine uygun politikalar sergilemeyen yönetimlere karşı kamu kaynaklarının etkinsiz şekilde kullanıldığı yönünde bir bakış açısına sahip olacaklar ve dolayısıyla da onların politikalarına karşı olumsuz tavırlar sergileyebileceklerdir²²². Bu durumlara yönelik verilebilecek en belirgin örnek bireylerin mevcut hükümetlerin vergi politikalarına karşı olumsuz tavır takınmaları ve vergi ödememeye çalışmaları olacaktır. Doğal olarak da bu durum kamusal malların finansmanı²²³ açısından olumsuz bir durum teşkil edecektir. Bu sorunun önlenmesine yönelik olarak demokratik süreç içerisine halkın daha yoğun katılımının sağlanması, sunulan kamu hizmetlerinin vatandaşların tercihlerine daha fazla yakınlaştırılması, kamu hizmetlerinde etkinliğin gerçekleştirilmesi ve sağlanan bu etkinliğin vatandaşlarca bilinmesinin sağlanması, bedavacılık sorununun önlenmesi için daha etkin işleyen bir vergi denetim mekanizmasının kurulması gerekmektedir.

63 nedenle kurallar, mükelleflerin daha büyük bir kısmını vergi uyumu için cesaretlendirecek ve kurallara uymayanları kesinlikle denetime maruz bırakacak şekilde belirlenmelidir²²⁴.

Alm ve McKee, uyum oyununda, vergi idaresinin mükellef beyanlarında kaydedilen bilgiyi kullanarak kimin denetleneceğini saptadığını ifade etmektedirler. Đdare, iç denetim kuralları ile mükelleflerin verdiği bilgiyi kullanır ve hangi mükelleflerin denetleneceğine karar verir. Önceden sahtekârlık yapan mükellefler gelecekte daha sık denetlenir²²⁵. Alm ve McKee, iç denetim kuralının(endogeneous audit rule), ara sıra yapılan denetim uygulamalarına göre mükellefleri uyumsuzluktan caydırmada daha etkili olduğunu savunmaktadırlar. Makalede Amerikan Vergi Đdaresi (IRS) uygulaması örnek gösterilmektedir. Eğer bir mükellef genel mükellef davranışından saparsa, denetim için hedef gösterilir. Amerikan Vergi Đdaresi (IRS), DIF (Discriminant Index Function) adı verilen bilgisayar programı ile mükelleflerin verdiği bilgiye dayanarak kimlerin denetleneceğini saptamaktadır. Amerikan Vergi Đdaresi, her mükellefe DIF puanı vermektedir. Bu puan, denetim bayrağı olarak ifade edilmektedir. Bir mükellef kendi grup ortalamasından saptığında, kırmızı bayrak ortaya çıkar ve denetlenme olasılığı artmaktadır.

Ancak IRS denetim kuralları tüm topluma uygulanamaz. Kırmızı bayrak almaktan kaçınmak için genel mükellef davranışından sapmamak yeterlidir²²⁶.

Oyun teorisi, gelişmiş toplumlarda işlemeye daha uygundur. Günümüzde internetle çevrelenen dünya’da mükelleflerin bilgi paylaşımı çok daha kolaydır ve bilgi paylaşımının zor olduğu sıfır uyum dengesi şüphelidir.

Oyun teorisi içerisinde, konu ile ilgili olarak tutuklular ikileminin veya diğer bir deyişle mahkûmlar çıkmazı (prisoners dilemma) oyunu ve bu oyunları açıklamada önem arz eden Nash Dengesi’nin açıklanmasında fayda bulunmaktadır.

224 Satranç, poker ve briç gibi oyunlarda oyuncuların davranışlarını modelleme ve akılcı strateji seçimleri üzerine çalışan John von Neuman tarafından oyun teorisi ile ilgili ilk çalışma bir makale olarak 1928 yılında yayınlanmıştır. Daha sonra 1944 yılında Neuman ve Oskar Morgenstern “Oyun Teorisi ve Ekonomik Davranış” adlı kitaplarında bu konuyu ekonomi alanına taşımışlardır. Bu kitapta iki oyunculu, sıfır toplamlı oyunlar ve işbirlikçi oyunları incelemişlerdir. 1950-53 yılları arasında John F. Nash dört çalışma yayınlamış ve oyun teorisini geliştirmiştir. Hem rekabetçi hem de işbirlikçi oyunlarda kullanılabilecek bir denge kavramını ortaya çıkarmıştır. Oyun teorisinin temel yükünü Nash dengesi çekmektedir. Zamanla gelişen oyun teorisi, ekonomi bilimi kadar hukuk, politika, işletme, uluslar arası ilişkiler ve biyoloji gibi bilimlerde vazgeçilmez hale gelen matematiksel bir araç olmuştur. Daha fazla bilgi için Bkz.

http://www.ba.metu.edu.tr/~adil/BA-web/oyunteorisi.htm Erişim tarihi 23.03.2011.

225 James Alm ve Michael McKee, “Tax compliance as a Coordination Game”, Journal of Economic Behavior and Organization, S. 54(3), Temmuz 2004, ss. 297-312., s.298.

226 James Alm ve Michael McKee, a.g.m., ss.298., s.298-299.

64 Ekonomide genel anlamda arz-talep eşitliği diye tanımlanan piyasa denge kavramı merkezi öneme sahip bir kavramdır. Bu kavramın dikkat çekiciliği, denge durumunda hiç kimsenin herhangi bir dışsal faktör olmadan davranışını değiştirme eğiliminde olmamasıdır. Davranışlardaki bu sabitlik veya düzenlilik hali günlük hayatla ilgili kararları alırken insanların tahminlerinin temel dayanağını oluşturmaktadır. Đnsanların davranışlarındaki bu düzenlilikleri, stratejik yapıların tahminlerinde de kullanılmaktadır.

Bunun için genel olarak insanların rasyonel oldukları yani bireysel faydalarını düşündükleri ve diğer insanların davranışlarındaki düzenliliklerden haberdar oldukları varsayılır. Standart arz-talep yapısında olduğu gibi, stratejik yapılarda da rasyonel olarak sürdürülen davranış düzenliliğine denge adı verilmektedir²²⁷. Stratejik yapılardaki en önemli denge kavramlarından biri de John Nash tarafından geliştirilen Nash dengesidir.

Nash dengesinin izahında Tablo 17’den yararlanılacaktır. Tabloda iki oyunculu bir oyun verilmiştir. Bu oyunda her iki oyuncuda da baskınlık ilişkileri bulunmamaktadır.

(U,l) strateji profili incelendiğinde, bu sonucun makul sayılabileceği inançlara bakılarak görülebilecektir. 1. oyuncu eğer 2. oyuncunun l stratejisini seçeceğine inanırsa en iyi tepkisi U stratejisidir. 2. oyuncunun l tercihi de rasyonalize edilebilir, çünkü 2. oyuncu da, 1. oyuncunun U stratejisini seçeceğini düşünürse l stratejisini seçmesi rasyoneldir. Bundan dolayı bu tutarlı inançlar kümesi U stratejisini seçmeyi rasyonel kılmaktadır.

Yine aynı şekilde 1. oyuncu 2. oyuncunun r stratejisini seçeceğini düşünürse, D stratejisini seçmesi rasyoneldir. 2. oyuncu da 1. oyuncunun D stratejisini seçtiğinde r stratejisini seçmesi rasyonel olacaktır. Böylece her iki oyuncunun her iki stratejiye dönük karşılıklı tutarlı inançlara sahip olması (D, r) dengesini verecektir²²⁸.

Tablo 17: Nash Dengesi

l r

U 5,5 4,4

D 4,4 5,5

Kaynak: Ensar Yılmaz, Oyun Teorisi, Literatür Yayıncılık, Đstanbul, 2009, s.20.

227 Ensar Yılmaz, Oyun Teorisi, Literatür Yayıncılık, Đstanbul, 2009, s.19.

228 Ensar Yılmaz, a.g.e., s.20.

65 Ancak oyun sonuçlandıktan sonra iki oyuncu da 1. oyuncunun U, 2. oyuncunun da r stratejisini seçtiğini görürse yani her oyuncu rakibinin oyunu hakkındaki inançlarının doğru çıkmadığını görürse, herkes kendi seçiminden pişmanlık duyar. Bu duruma göre, (U, r) sonucu, her oyuncunun karşı oyuncunun stratejileri üzerinde oluşturduğu inançlara göre en iyi tepkidir ancak oyuncuların birbirleri ile ilgili inançları birbirleriyle tutarlı değildir.

(U, l) stratejisine bakıldığında ise, U stratejisi 1. oyuncu için makul görülebilecek bir strateji olmaktadır. 2. Oyuncu adına da l stratejisinin makul olması için aşağıdaki gibi tutarlı inançlar mevcut bulunmalıdır.

(i) 2. oyuncu, 1. oyuncunun U seçeneğini seçeceğine inanır.

(ii) 2. oyuncu, 1. oyuncunun da kendisinin (2. oyuncunun) l seçeneğini seçeceğine inandığına inanır.

Oyunun bu şekilde oynandığı durumda, 1.oyuncu U hareketini, 2.oyuncu da l seçeneğini seçtiğinde, her oyuncunun diğerinin stratejisi hakkındaki tahmini gerçekten doğru çıkar²²⁹. Bu durumda her oyuncu tutarlı inançlara göre oynadığından, hiçbir oyuncu seçimlerinden pişmanlık duymayacaktır. Diğer bir ifade ile rasyonel oyuncular rakiplerinin stratejilerini tahmin ederken yalnızca rakipleri hakkında oluşturdukları inançlara göre en iyi tepkileri vermezler aynı zamanda da rakiplerinin gerçek oyunlarına da en iyi tepkiyi verirler. Böylece oyuncular rakiplerinin stratejilerini doğru tahmin ettikleri ve bu tahminlere göre en iyi tepkiyi seçtikleri zaman, sonuç strateji profili Nash dengesi’dir²³⁰.

Nash Dengesi ile bağlantılı olarak Tutukların Đkilemi Oyunu, aşağıda Tablo 18’de açıklanmıştır.

Oyunun koşullarına göre Ali (A) ve Veli(V) isimli iki şüpheli ayrı odalarda sorgulanmaktadırlar. Polis bir suçu bu kişilerin işlediğinden emin olmakla beraber, bu durumla ilgili yeterli delil sahibi değildir. Bundan dolayı olayın çözülmesinin tek yolu şüphelilerden birinin konuşmasıdır²³¹.

229 Ensar Yılmaz, a.g.e., s.20.

230 Ensar Yılmaz, a.g.e., s.21.

231Nazım Kadri Ekinci, Modern Mikro Đktisat, Efil Yayınevi, Ankara, 2011, s. 307.

66 Tablo 18: Tutuklular Đkilemi Oyunu

Veli

Ali

K S

K (-2, -2) (1, -3)

S (-3, 1) (0, 0)

Kaynak: Nazım Kadri Ekinci, Modern Mikro Đktisat, Efil Yayınevi, Ankara, 2011, s. 307.

Her iki şüpheliye de “sen konuşursan serbest kalıp mükâfat alırsın” önerisi yapılır.

Şüphelilerin strateji kümeleri K= Konuş ve S= Sus stratejilerinden oluşmaktadır. Tabloya göre, (K,S) strateji profili (Ali konuşur, Veli susar) ile Ali mükâfat alır(UA=1), Veli ise mahkûm olur(UV=-3). Her ikisi birden konuşursa ikisi birden mahkûm olur ve mükâfat sonrasında kazançlar UA=UV=-2 olur. Her ikisi de susarsa hiç kimse mahkûm olmaz ancak mükâfat da almaz UA=UV= 0 ²³².

Oyunun geniş biçimli gösterimi, başlama sırasının kimde olduğu fark etmeksizin Şekil 2’deki gibidir. Çünkü oyuncular karar verirken diğerlerinin ne yaptığını bilmemektedirler.²³³

Şekil 2: Tutuklular Đkilemi Oyununun Geniş Biçimli Gösterimi

Kaynak: Ekinci, a.g.e., s. 306.

232 Nazım Kadri Ekinci, Modern Mikro Đktisat, Efil Yayınevi, Ankara, 2011, s. 307.

233 Ekinci, a.g.e., s. 307.

A

V V

K

K K

S

S S

(-2, -2) (1, -3) (-3, 1) (0, 0)

67 Tutuklular ikilemi oyunu ile vergi cezalarının, mükelleflerin vergi ödeme tercihleri üzerine ne şekilde tesir ettiğini incelemek mümkündür. Vergi ödeme ya da bunun tersi olan vergi ödememe durumları çok genel şartlar altında tutuklular ikilemi oyununa yol açmaktadır.

Tablo 19’da vergi cezalarının vergi ödeme veya ödememe tercihleri üzerindeki etkisi ile ilgili bir tutuklular ikilemi oyunu yer almaktadır. Tabloda A, B, C, D olarak adlandırılan dört alan ve X ve Y olarak adlandırılan iki oyuncu bulunmaktadır. Bu oyundaki tek Nash dengesi her iki oyuncunun da vergi ödemediği D bölgesindedir.

Oyuncuların her ikisinin de vergilerini ödedikleri A bölgesi ise toplumsal açıdan Pareto Optimalitesine yakın ve daha iyi bir durumdur. Ancak normal şartlar altında bu optimalitenin sağlanacağı fiillerin oyuncular tarafından gerçekleştirilmesi pek imkân dâhilinde değildir. Çünkü faydacı insan yaklaşımı dolayısıyla oyuncu için en fazla kişisel çıkar sağlayacak hareket biçimi, diğer oyuncu/oyuncuların hareketlerinden bağımsız olarak vergi kaçırmaya çalışmak olacaktır²³⁴.

Tablo 19: Vergi Cezaları ve Tutuklular Đkilemi Oyunu OYUNCU (X)

ÖDEME ÖDEMEME

OYUNCU (Y) ÖDEME (A)

2, 2 (2,2) (B)

0, 3(0,1)

ÖDEMEME (C)

3, 0 (1,0)

(D) 1, 1 (-1,-1)

Kaynak: Coşkun Can Aktan, “Vergi Psikolojisinin Temelleri ve Vergi Ahlakı”, Vergileme Ekonomisi ve Vergileme Psikolojisi, (Ed. Coşkun Can Aktan, Dilek Dileyici ve Đstiklal Y. Vural), Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2006, s.129.

Bu şartlar altında devlet, vergi kaçıranlardan 2 birimlik vergi cezası alacağını ilan ederek oyun içerisine yeni bir kural koyabilir. Bu getirilen yeni kuralla birlikte ilgili oyunun kuralları değişecektir. Şöyle ki, A bölgesinde her iki oyuncu da vergisini ödediğinden ceza olgusu herhangi bir etki yaratmayacak ve bu alandaki değerler sabit kalacaktır. Đçerisinde vergi ödememe eğilimlerinin bulunduğu B, C ve D bölgelerinde ise sonuçlar sırasıyla (0,1), (1,0) ve (-1,-1) olarak değişecektir. Bu yeni kural sonrasında Nash dengesi, her iki oyuncunun da vergilerini tam olarak verdikleri A bölgesinde oluşacaktır²³⁵.

234 Coşkun Can Aktan, “Vergi Psikolojisinin Temelleri ve Vergi Ahlakı”, Vergileme Ekonomisi ve Vergileme Psikolojisi, (Ed. Coşkun Can Aktan, Dilek Dileyici ve Đstiklal Y. Vural), Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2006, s.129.

235 Aktan, Vergi Psikolojisinin...., a.g.m, s.129.

68 Bu durumdan da anlaşılacağı üzere, devletin vergi cezası koyması, vergi kaçırma hususunda vatandaşlar üzerinde caydırıcı etki yapabilmekte ve mükelleflerin vergilerini tam olarak ödemelerine yol açabilmektedir. Ancak bu oyun modeli sadece ekonomik ve hukuksal faktörleri ele almaktadır. Vergi ahlakının izahında, bu faktörlerin yanısıra sosyal, kültürel, psikolojik ve dini faktörlerin de hesaba katılması gerekmektedir.