Adalet Hissi ve Eşitlik

Vergi ahlâkı ve vergi uyumunun belirleyicilerinin tespiti açısından diğer önemli bir faktör ise mükelleflerin vergi yüklerinin adil olduğunu algılayabilmeleri ve buna bağlı olarak vergilendirme sürecine daha olumlu bir bakış açısı ile bakabilmeleridir.

Bir toplumda mükellefler diğer bireylerin ne kadar daha düşük bir vergi ahlakına sahip olduğunu düşünürse, mükelleflerin dürüst olmayan davranışlarının ahlaki maliyetleri o ölçüde düşük olacaktır¹⁹⁶. Bunun sonucunda toplumda vergi ahlakı aşınmaktadır¹⁹⁷. Toplumda bazı kişiler vergi kanunlarını, idarenin bir sömürü aracı olarak görebilir ve uyuma yanaşmazlar. Bu durumda kişileri çizgi içerisine çekmek için zorlayıcı

191 Andreoni, Erard ve Feinstein, “Tax Compliance", a.g.m., ss. 850-851.

192 Bkz. James Alm, G.H. McClelland ve W.D. Schulze, “Why do people pay taxes?”, Journal of Public Economics, S. 48, 1992, ss.21-38.

193 Bkz. Daniel Kahneman ve Amos Tversky, “Prospect Theory: An Analysis of Decision Under Risk”, Econometica, S. 47, 1979, ss.263-291.

194 Torgler, a.g.e., s. 68.

195 Andreoni, Erard ve Feinstein, “Tax Compliance", a.g.m., s. 851.

196 Benno Torgler, Tax Morale, Trust and Corruption: Empirical Evidence from Transition Countries, a.g.m., s.21.

197 Benno Torgler, “Tax morale, Eastern Europe and European Enlargement”, a.g.m., s.23.

57 uygulamalara başvurulabilir ancak bu zorlama idare tarafından insanları vergi ödemeye ihtiyaç olduğuna ikna etme şeklinde bilinçli çabalarla desteklenmelidir¹⁹⁸.

Lederman, mükelleflerin çoğunun sadece uyum konusunda diğerlerinin ne yaptığına bakmadığını, ayrıca devletin sosyal anlaşmaya uygun hareket edip etmediğine de baktığını savunmaktadır¹⁹⁹. Eğer adil olmayan bir vergi sistemi söz konusu ise bireyler kandırıldığını düşünür ve bu durum vergi kaçırmanın ahlaki maliyetlerini azaltır ve sonuçta vergi ahlakı aşınmaya uğrar. Devletin mükelleflere karşı adaletli davrandığı durumda, toplumda mükelleflerin vergi ödemeye yönelik istekleri artmaktadır. Algılanan mali eşitsizlik ile vergi kaçakçılığı arasında pozitif korelasyon bulunmaktadır ve bireylerin vergi kanunlarına karşı durma davranışı artmaktadır. Çünkü algılanan mali eşitsizlik, vergi uyumunun psikolojik maliyetlerini azaltmaktadır. Bu yüzden mükellef ile devlet arasındaki ilişki, güçlü bir duygusal bağ ve sadakati içeren psikolojik vergi kontratı olarak görülebilir ve bu ilişki, güvene dayanan olumlu hareketler ile sürdürülebilir. Bu yöndeki bakış açısı ile vergiler, adil bir yasal sistemi ve olumlu devlet faaliyetlerini sürdürmenin bir fiyatı olarak kabul edilebilir²⁰⁰.

Bireyler ödedikleri vergilerden bir karşılık görüyor ya da ödenen vergiler devlet tarafından verimli işlere harcanıyor ise bireyler vergi kaçırmaya daha çok karşı çıkmaktadırlar. Devletin eşit ve adil olarak algılanacak bir vergi sistemi oluşturduğu, yolsuzlukları azalttığı, bireylere daha fazla kamusal hizmet sunduğu bir ortamda mükellefler vergi kanunlarına uymaya daha çok gönüllü olmaktadırlar. Bundan dolayı eğer devlet bireylerin vergi ahlakını artırmak istiyor ise vergi kaçakçılığını destekleyen ahlaki nedenleri azaltmalıdır.

Vergi kaçırma, bireylerin eşitliği sağlamaya yönelik bir reaksiyonu olarak da görülebilir. Birçok felsefi ve ampirik çalışmada, vergi sisteminin adaletsiz gözüktüğü,

198 Adalet ve eşitlik konusunda ki bakış açıları için Bkz. John Rawls, A Theory of Justice, Oxford University Press, Đngiltere,1971.; James M. Buchanan, “A Hobbessian Interpretation of Rawlsian Difference Principle”, KYKLOS, S.29, 1976, ss. 5-25.; William J. Baumol, Superfairness, Apllications and Theory, Cambridge, MA:The MIT press, ABD, 1986.; Amartya K. Sen, On Ethics and Economics, Oxford:

Blackwell, Đngiltere, 1987.

199 Leandra Lederman, “The Interplay Between Norms and Enforcement in Tax Compliance”, Ohio. State Law Journal, S. 64, 2003, ss.1453–1514.,s. 1483.

200 Benno Torgler ve Friedrich Schneider, “What Shapes Attitudes Toward Paying Taxes? Evidence from Multicultural European Countries.”, Social Science Quarterly; No. 88, 2; Academic Research Library, Jun 2007, ss. 443-470, s.448.

58 vergi oranlarının çok yüksek olduğu ve politikacıların yolsuzluk yaptığı durumlarda vergi kaçırmanın toplumda haklı olarak kabul edildiği sonucuna varılmıştır²⁰¹.

McGee ve Yuhua tarafından Çin’de yer alan Pekin Uluslararası Đşletme ve Ekonomi Üniversitesi bünyesinde yapılan anket çalışmasında, vergi kaçakçılığını haklı gösteren en güçlü argümanlar, toplanan paraların büyük kısmının boşa harcanması, yine toplanan paranın büyük kısmının yolsuzluk yapan politikacılar ile onların aile ve arkadaşlarının ceplerine gitmesi durumunda ve vergi sisteminin adaletsiz olması durumlarında ortaya çıkmaktadır. Yani vergi oranlarının yüksekliği ile toplanan paraların verimsiz harcanmasının, vergi kaçakçılığını teşvik ettiği görülmüştür. Toplanan paraların büyük bir kısmının faydalı projelere ve akıllıca harcanması durumlarında ise vergi kaçakçılığı olasılığının azalacağı sonucuna varılmıştır²⁰².

McGee ve López Paláu tarafından ABD ve Kolombiya, Ekvator, Porto Riko, Dominik Cumhuriyeti ülkeleri üzerine yapılan çalışmada, vergi kaçakçılığını destekleyen en önemli argüman “toplanan paranın büyük kısmının israf edilmesi” önermesidir. Burada vergi kaçakçılığını destekleyen ikinci önemli argüman “toplanan paranın büyük bir kısmının yolsuzluk yapan politikacılar ya da onların aile ve arkadaşlarına gitmesi”

önermesidir. Vergi kaçakçılığını destekleyen üçüncü önemli argüman ise “vergi sisteminin adaletsiz olduğu” algısı olarak tespit edilmiştir²⁰³.

Benzer sonuçlar Benno Torgler tarafından Latin Amerika ülkeleri üzerine yapılan çalışmada ortaya çıkmıştır. Latin Amerika ülkelerinde vergi kaçakçılığına yol açan birey algılarına bakıldığında, diğer bireylerin kanunlara uyduğu algısının vergi ahlakı üzerinde önemli pozitif etkiye sahip görülmüştür²⁰⁴.

McGee ve Arkadani tarafından Đran’da yapılan anket çalışmasında, katılımcılar vergi kaçırmayı en çok vergi sisteminin adil olmadığı durumda etik bulmaktadırlar. Vergi kaçakçılığını haklı çıkaran ikinci güçlü argüman ise toplanan paraların önemli bir kısmının rüşvetçi politikacılara ya da onların aile ve arkadaşlarının cebine girmesi önermesi

201 Torgler, a.g.e., s. 72.

202 Robert W. McGee ve An Yuhua, “An Empirical Study of Tax Evasion Ethics in China”, Barry University Andreas School of Business Working Paper Series, September 2007, s.6.;

http://ssrn.com/abstract=1017413, Erişim Tarihi: 21.11.2010.

203 Robert W. McGee, ve Silvia López Paláu, “Tax Evasion and Ethics: A Comparative Study of the USA and Four Latin American Countries” Mart 2007, s.5. http://ssrn.com/abstract=971032, Erişim Tarihi:

21.11.2010.

204 Benno Torgler, “Tax morale in Latin America”, Public Choice, S.122, 2005, ss.133-157, s.138.

59 olmuştur²⁰⁵. Bu çalışma ile benzer bir sonuç da Marti, Wanjohi ve Magutu tarafından Kenya’da yapılan çalışmada ortaya çıkmıştır. Ankete katılan mükelleflerin %66’sı vergi sistemini adaletsiz bulduklarını ifade etmişlerdir²⁰⁶.