Bilgi ve Đstihbarat

77 etmesi, kesin bir karar mercii olan vergi idaresi ve devlete olan güveni negatif yönde etkileyebilecektir.

Vergilerini ödemeyen ve hileli yollara saparak bundan avantaj elde etmeye çalışan mükelleflerin, düzenli aralıklarla yürürlüğe giren vergisel aflar ile cezalandırılma dışı kalması, vergisel görevlerini zamanında ve olması gerektiği gibi düzenli bir şekilde yerine getiren dürüst ve uyumlu mükelleflerin bu durumdan zarar görmesine ve bu iki mükellef tipi arasında haksız bir durumun ortaya çıkmasına neden olacaktır.

Diğer bir ifade ile vergisini zamanında ödeyenlerin, ödemeyenlere göre cezalandırıldığı uç bir durum ortaya çıkacaktır. Bunun sonucunda dürüst mükelleflerin vergi idaresi ve devlete karşı olan güvenleri sarsılacak ve onlarda diğer dürüst olmayan mükellefler gibi olumsuz yolları tercih edebileceklerdir.

Bu nedenle vergi afları istisnai olarak uygulandığında olumlu sonuçlar verebilen ve devlet ve mükellef arasında bir konsensüsün sağlanmasına ön ayak olabilen bir uygulama iken, bunun süreklilik kazanması mükellefler üzerinde vergi ahlakı ve uyumu açısından negatif etkiler doğurabilmektedir. Böyle bir durumun varlığı, vergi aflarının, uzun vadede mükelleflerin vergiye olan uyumunun iyileştirilmesi şeklinde olan en temel gayesini²⁶⁰ engelleyici bir yönde etki yaratabilecektir. Bu bağlamda idarelerin vergi affı uygulamalarını çok dikkatli bir şekilde uygulamaları gerekmektedir.

78 ikinci dünya savaşından sonra vergi sistemini yeniden düzenlemiş ve 1949’da ulusal vergi dairesini kurarak bireylerin kendi vergi beyannamelerini doldurması sistemine geçmiştir.

Okada²⁶¹’nın belirttiği üzere Japonya’da vergi idaresi televizyon, radyo, gazete ve broşür dağıtmak suretiyle vergi bilgilerini halka duyurmuştur. Ayrıca her kasım ayında öğrenciler için yuvarlak masa tartışmaları ve yarışma denemeleri yaparak vatandaşları vergi konusunda bilgilendirici “Know-your-tax” adı verilen faaliyetler organize etmiştir. Bu uygulamalar, vergi yönetimlerinin mükelleflere nasıl davranması gerektiğini göstermesi açısından önemli bir örnektir. Mükelleflere hata yaptığında onlara nerede hata yaptıklarını anlamaları için bilgi verilmekte ve örneklerle açıklama yapılmaktadır. Bu uygulamalar Japonya’da vergi idaresi ile mükelleflerin kaynaşmasını sağlamış ve vergi ahlakını arttırmıştır²⁶².

Mükelleflerin vergileme süreci hakkında daha fazla bilince sahip olmalarının sağlanmasının yanı sıra, vergi bilgilerinin yayınlanması da vergi uyumunun önemli bir belirleyicisidir. Vergi bilgisi, vergi istatistikleri ve mükelleflerin vergi beyanı olarak iki kısma ayrılabilir. Genellikle istatistiksel vergi bilgisi ile ilgili birçok veri bulunmaktadır ancak Norveç, Finlandiya gibi istisnai ülkeler dışında her mükellefin beyanını kamuoyuna duyuran çok fazla ülke bulunmamaktadır. Örneğin Kore’de denetim sonrası vergi kaçakçılığıyla ilgili yasal bilgi yayınlanmamakta ve ayrıca her mükellefin vergi beyan bilgileri kamuoyundan saklanmaktadır. Japonya’nın Kore’ye göre kamuoyunu vergi açısından bilgilendirmede daha aktif bir politika izlediği görülmektedir. Japonya’da ise birey ve kurumların denetim sonrası vergi kaçakçılığı bilgileri kamuoyuna verilmektedir.

Ayrıca yasal zeminde bazı varlıklı birey ve kurumların özel bilgileri kamuoyuna duyurulmaktadır²⁶³. Vergi bilgilerinin ifşası, mükelleflerin vergi uyumunu artıran bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır.

261 Y. Okada, “The Japanese Way”, paper presented at the conference New Challenges in Tax Compliance:

Japan’s Experience and its Significance for Latin America, June 11-12 2002., s.2’den aktaran Benno Torgler,

“Tax Morale in Asian Countries”, Crema Working Paper, No:2004-02, 2004, s.22; http://www.crema-research.ch/papers/2004-02.pdf, Erişim Tarihi: 22.11.2010.

262Benno Torgler, “Tax Morale in Asian Countries”, Crema Working Paper, No:2004-02, 2004, s.23.;

http://www.crema-research.ch/papers/2004-02.pdf, Erişim Tarihi: 22.11.2010.

263 Jin Kwon Hyun, “Tax Compliances in Korea and Japan: Why Are They Different?”, Seminar Held by Policy Research Institute, Ministry of Finance, Japan, 2005, ss.9-10; www.mof.go.jp/pri/.../kou16-c02.pdf Erişim tarihi: 21.11.2011.

79 3.3.3. Bürokrasi

Bireylerin vergi uyumuna direnmeleri ve bu konunun uluslararası alanda farklılık göstermesinin nedenlerinden birisi de ülkelerdeki bürokrasi farklılıklarıdır. Devlet işleyişi içerisinde bürokrasinin artması, bürokratik yolsuzlukların artmasına yol açmaktadır. Hem geniş çaplı bir bürokrasinin hem de buna bağlı olarak bürokratik yolsuzlukların varlığı, vatandaşların hükümetlere güvenmelerini, onların politikalarını kabul etme seviyelerini azaltıcı tesirler yaratacaktır.

Devletin bürokrasiyi azalttığı ve yolsuzluğun kontrolünü arttırdığı yerlerde, vergi uyumunun daha yüksek olduğu görülmektedir. Diğer bir ifade ile vergiye uyumu, yolsuzluğun kontrol seviyesi ile doğru orantılı, bürokrasi seviyesi ile ters orantılıdır. Bu durum özellikle vergi uyumunun düşük olduğu ve yetersiz devlet gelirleri nedeniyle ekonomik kalkınmanın zor olduğu gelişmekte olan ülkeler ve geçiş ekonomileri için kritik önem taşımaktadır²⁶⁴. Geçiş ekonomilerinde bürokrasi ve müdahaleciliğin bir kombinasyonu bulunmaktadır. Ayrıca mülkiyet hakları yeterince korunmamakta ve yatırım yapmayı azaltıcı derecede yüksek seviyeli belirsizlik bulunmaktadır²⁶⁵.

Geçiş ekonomilerinde ülkelerde sadece yönetim kalitesinin iyileştirilmesine değil ayrıca vergi yönetimi ya da devlet yapısının gelişmesine de ihtiyaç bulunmaktadır. Mitra ve Stern, “geçiş sürecindeki birçok ülkenin anayasalarında modern vergi kanunlarına yer verildiğini ancak vergi yönetiminin gelişmesinin ise geciktiği” konusuna vurgu yapmışlardır²⁶⁶. Zayıf yönetim uygulamaları yolsuzluğu kolaylaştırmakta ve vergiden kaçınmayı teşvik etmektedir²⁶⁷. Devlet güçlü bir bürokrasi kullanarak vergi uyumsuzluğundan caydırmayı deneyebilir. Geniş bir bürokrasinin muhtemel etkisi, bürokratik yolsuzluğun artmasıdır. Geniş bürokrasi ve bürokratik bozulmanın her ikisi de özellikle vergiye uyum sağlama ve genel olarak da hükümetine güvenme ve kabullenmeye yönelik bireylerin eğiliminde muhtemelen azalmaya yol açacaktır²⁶⁸. Örneğin 1990’larda Rusya’da uygulanan vergi stratejisi, baskı metoduna dayanmaktaydı. Vergi yönetimi gücünü arttırmış ve bürokrasisini büyütmüştür. Bu uygulama zarar verici etkiler ortaya

264 Ahmed Riahi-Belkaoui, “Bureaucracy, Corruption and Tax compliance”, içinde (Ed) Robert W. McGee;

Taxation and Public Finance in Transition and Developing Economies, Springer, 2008, ss. 3-10, s.3.

265 Torgler, “Tax Morale, Trust and Corruption: Empirical Evidence from Transition Countries”,a.g.m., s.6.

266 Pradeep Mitra ve Nicholas Stern, “Tax System in Transition”, World Bank Policy Research Working Paper, No. 2947, Ocak 2003., s.37. http://elibrary.worldbank.org/content/workingpaper/10.1596/1813-9450-2947, Erişim Tarihi: 23.04.2010.

267 Torgler, “Tax morale, Eastern Europe and European Enlargement”,a.g.m., s.23.

268 Ahmed Riahi-Belkaoui, “Bureacuracy, Corruption and Tax compliance”, a.g.m., s.4.

80 çıkarmıştır. Federal vergi yönetiminin uyguladığı bu baskıcı strateji sonucunda Rusya’da vergi ahlakının 1991 ile 1995 yılları arasında önemli ölçüde azaldığı gözlemlenmiştir²⁶⁹. Buradan çıkarılacak sonuç ise daha az bürokrasinin ve yozlaşmanın varlığı halinde, daha yüksek bir vergi uyumu ve vergi ahlâkı seviyesine ulaşılabileceği olmaktadır²⁷⁰.

Tablo 22: Vergi Uyumu, Bürokrasi ve Yolsuzluğun Kontrol Derecesi Ülkeler Vergi Uyumu Düzeyi Bürokrasi

Seviyesi Yolsuzluğun Kontrol Seviyesi

Arjantin 2,41 15,4 -0.27455

Avustralya 4,58 23,7 1.60108

Avusturya 3,60 40,5 1.45711

Brezilya 2.14 24.6 0.05762

Kanada 3.77 21.5 2.05547

Şili 4.20 22.6 1.02921

Danimarka 3.70 37.3 2.12902

Finlandiya 3.53 33.4 2.08459

Fransa 3.86 46.2 1.28239

Almanya 3.41 32.6 1.62029

Endonezya 2.53 17.6 -0.79885

Đsrail 3.69 47.8 1.27669

Đtalya 1.77 43.8 0.80233

Malezya 4.34 19.7 0.63342

Meksika 2.46 14.7 -0.27713

Hollanda 3.40 45.9 2.02641

Yeni Zellanda 5.00 33.4 2.07494

Norveç 3.96 37.2 1.68655

Filipinler 1.83 19.1 -0.22809

Polonya 2.19 37.5 0.49190

Portekiz 2.18 39.0 1.21791

Singapur 5.05 19.8 1.94751

Güney Afrika 2.40 30.4 0.29886

Đspanya 3.29 32.9 1.21426

Đsveç 1.91 41.6 2.08534

Đsviçre 4.49 28.3 2.07173

Tayland 3.41 22.7 -0.16479

Türkiye 2.07 32.1 -0.34887

Đngiltere 4.67 36.9 1.70652

ABD 4.47 19.9 1.40684

Kaynak: Ronald D. Picur ve Ahmed Riahi- Belkaoui; “The Impact of Bureaucracy, Corruption and Tax Compliance”, Review of Accounting and Finance, S.5, No.2.,2006, ss.

174-180., s.176.

269 Alm, Martinez-Vazquez ve Torgler, “Russian attitudes towards paying taxes—Before, during, and after the transition”, a.g.m., s.850.

270 Ronald D. Picur ve Ahmed Riahi-Belkaoui; “The Impact of Bureaucracy, Corruption and Tax Compliance”, Review of Accounting and Finance, S.5, No.2., 2006, ss. 174-180., s.175.

81 Yukarıda yer alan Tablo 22’de 30 ülkenin verileri ele alınmış ve yolsuzluğun yüksek düzeyde kontrol edildiği ve bürokrasinin boyutunun düşük olduğu ülkelerde vergi uyumunun daha yüksek olduğu sonucuna varılmıştır. Tabloda yer alan değişkenler, tanımlamalar ve bunların temin edildikleri kaynaklar şu şekildedir²⁷¹.

Vergi uyumu düzeyi, 0 ile 6 arasında değerler almaktadır. Buna göre yüksek skorlar yüksek vergi uyumunu ifade etmektedir. En yüksek üç skor Singapur, Yeni Zelanda ve Avusturya’ya ait; en düşük skorlar ise Đtalya, Filipinler ve Đsveç’e aittir.

Bürokrasi seviyesi, 1991-1995 yılları için gayri safi yurtiçi hasıla içindeki kamu harcamalarının yüzdesi olarak hesaplanmıştır. Bu veriler Dünya Bankası’ndan temin edilmiştir. En yüksek skorlar, Đsrail, Fransa ve Holanda’ya aittir.

Yolsuzluğun Kontrol Seviyesi verileri -2,5 ile 2,5 arasında bir ölçeğe sahiptir ve Kaufman ve diğerleri (2002)’den temin edilmiştir²⁷². Burada yolsuzluk algısı ölçülmüştür.

Daha yüksek skorlar, daha düşük yolsuzluğu ve daha yüksek yolsuzluk kontrolüne işaret etmektedir. En yüksek skorlar Danimarka, Đsveç ve Finlandiya’ya aittir. En düşük skorlar ise sırasıyla Endonezya, Türkiye ve Arjantin’e aittir. Tablodan da görüleceği üzere, vatandaşların yolsuzluktan ve şişkin bürokrasiden korunduğu yerlerde vergi uyum düzeyi yükselmektedir.