2. VERGĐLENDĐRME ĐŞLEMĐNE KARŞI ORTAYA ÇIKAN DAVRANIŞ VE TEPKĐLER
3.3. AFRĐKA’DA VERGĐ AHLÂKI
3.3.2. Afrika Ülkelerinde Vergi Ahlâkı
Aşağıdaki Tablo 38’de seçilmiş bazı Afrika ülkelerinde vergi ahlakını şekillendiren unsurlar ile vergi ahlakının ortalama değerlerine yer verilmiştir.
Bireylerin cinsiyetine göre vergi ahlakı değerlerine bakıldığında, sadece Mısır’da erkeklerin kadınlara göre vergi kaçakçılığına daha fazla karşı durduğu görülmektedir. Medeni duruma göre vergi ahlakının değişimine bakıldığında, yine Mısır’da evli ve bekâr bireylerin vergi ahlak düzeyinin aynı çıktığı görülmektedir. Mısır’da bireylerin medeni durumu, vergi ahlakını etkileyen bir faktör olarak gözükmemektedir. Diğer ülkelerde ise evli bireylerin vergi ahlakı daha yüksek çıkmaktadır.
Zambiya ve Nijerya’da bireylerin yaşı arttıkça vergi ahlakının önemli ölçüde arttığı görülmektedir. Buna karşılık Ruanda’da orta yaş gurubunun vergi ahlakı, en genç ve en yaşlı guruba göre daha yüksek çıkmaktadır ve bireylerin yaşı ile vergi ahlakı arasında bir ilişkinin oluşmadığı görülmektedir.
Eğitim düzeyinin vergi ahlakına etkisine bakıldığında, ele alınan ülkelerden sadece Zambiya’da tüm eğitim düzeylerinde vergi ahlakı seviyesi aynı çıkmış, Nijerya ve Ruanda’da ise orta eğitimli gurubun vergi ahlakı daha yüksek çıkmıştır. Diğer ülkelerde ise dünya genel eğiliminin aksine en yüksek eğitimli grubun vergi ahlakının daha yüksek çıktığı ve eğitim düzeyi arttıkça, insanların vergi kaçırmaya daha çok karşı oldukları görülmektedir.
Nijerya’da bireylerin dini hizmetlere katılım sıklığı ile vergi ahlakı arasında negatif bir ilişkinin olduğu, Ruanda’da ise dini hizmetlere katılımın vergi ahlakı üzerinde çok fazla etkili olmadığı görülmektedir. Buna karşılık Zambiya ve Güney Afrika’da haftada bir defadan fazla dini ibadete gidenlerin, daha az sıklıkla gidenlere göre vergi kaçakçılığına daha fazla karşı oldukları ve dini hizmetlere katılım sıklığının vergi ahlakının önemli bir belirleyicisi olduğu görülmektedir.
Fas ve Ruanda’da adalet sistemine, parlementoya ve hükümete duyulan güven ile vergi ahlakı arasında pozitif bir ilişkinin olduğu görülmektedir ancak her iki ülkede de, dünya
129 William Easterly ve Ross Levine, “Africa’s Growth Tragedy: Policies and Ethnic Divisions,” Quarterly Journal of Economics. S. 111, No:4, 1997, ss. 1203-1250, s.1205.
157 genel bulgularının aksine, ulusal gurur duygusunun hiç olmadığını ifade eden bireylerde vergi ahlakı düzeyi daha yüksek olduğu görülmektedir. Güney Afrika’da ise adalet sistemine, parlementoya ve hükümete duyulan güven ile vergi ahlakı arasında negatif bir ilişki bulunması yanısıra, ulusal gurur duygusunun hiç olmadığını ifade eden bireylerde vergi ahlakı düzeyinin de daha yüksek olduğu görülmektedir. Genel olarak ele alınan Afrika ülkelerinde güven unsuru ile vergi ahlakı arasında negatif ilişki bulunmaktadır.
Tablo 38: Afrika Ülkelerinde Vergi Ahlakını Şekillendiren Unsurlar
Not: Tabloda yüzde olarak verilen değerler vergi kaçakçılığı asla kabul edilemez cevabının değerlerini, parantez içerisinde yer alan değerler ise ortalama vergi ahlakı değerlerini göstermektedir.
Kaynak: Tabloda yer alan veriler, Dünya Değerler Anketi internet sitesinden (http://www.worldvaluessurvey.org) tarafımızca derlenmiştir.
Mısır
(2008) Fas (2007)
Güney Afrika (2007)
Ruanda
(2007) Zambiya
(2007) Nijerya (2000)
Dünya Geneli Ortalama Vergi Ahlakı VERGĐ AHLAKI
ORTALAMA DEĞERĐ 1,7 1,8 2,5 2,2 3,7 2,0 2,3
CĐNSĐYET
Erkek %78,3(1,7) %76,5(1,9) %51,5(2,6) %47,9(2,3) %33,4(3,8) %57,4(2,1) 2,4
Kadın %76,1(1,8) %81,1(1,7) %55,5(2,4) %48,3(2,2) %35,3(3,6) %59,1(1,9) 2,3
YAŞ
15-29 %73,0(1,8) %76,9(1,9) %50,8(2,6) %46,4(2,3) %30,7(3,8) %58,6(2,1) 2,5
30-49 %77,1(1,8) %80,1(1,7) %53,8(2,5) %51,1(2,1) %38,0(3,6) %56,1(2,0) 2,4
50+ %80,8(1,6) %80,0(1,7) %57,8(2,4) %44,6(2,4) %48,8(2,9) %66,7(1,7) 2,2
EĞĐTĐM DÜZEYĐ
Düşük %76,7(1,8) %74,7(2,0) %44,3(2,9) %47,2(2,3) %32,9(3,6) %55,8(2,2) 2,3
Orta %73,5(1,8) %78,4(1,7) %57,9(2,3) %53,8(2,1) %36,2(3,6) %59,4(1,9) 2,4
Yüksek %82,2(1,6) %82,8(1,6) %53,8(2,6) %55,7(2,0) %38,3(3,6) %59,8(2,0) 2,4
DĐNĐ ALIŞKANLIKLAR
Haftada birden fazla %80,3(1,6)
-
%60,3(2,1) %48,4(2,2) %41,8(3,1) %60,1(2,0) 2,1Ayda bir defa %76,3(1,8)
-
%55,9(2,4) %50,0(2,5) %19,8(4,3) %55,7(2,2) 2,3Asla/Uygulamada Asla %70,1(1,9)
-
%52,4(2,7) %33,3(2,3) %17,4(4,7) %83,3(1,4) 2,4MEDENî DURUM
Evli %77,3(1,7) %81,0(1,7) %59,2(2,3) %48,1(2,2) %34,2(3,7) %59,3(1,9) 2,3
Bekâr %74,3(1,7) %76,1(1,9) %51,5(2,6) %47,5(2,4) %32,6(3,8) %57,9(2,1) 2,5
ADALET SĐSTEMĐNE GÜVEN
Çok Fazla Güveniyorum
-
%90,3(1,3) %48,5(2,9) %53,3(1,9) %34,5(4,0)-
2,2Hiç Güvenmiyorum
-
%71,4(1,8) %58,2(2,2) %37,9(2,9) %29,9(4,1)-
2,6PARLAMENTOYA GÜVEN
Çok Fazla Güveniyorum
-
%88,1(1,4) %46,4(3,0) %52,1(2,0) %38,6(4,0) %55,3(2,3) 2,2Hiç Güvenmiyorum
-
%72,4(1,9) %59,9(2,2) %46,9(2,8) %24,6(4,3) %65,6(2,0) 2,6HÜKÜMETE GÜVEN
Çok Fazla Güveniyorum
-
%87,7(1,5) %51,3(2,7)-
%32,9(4,0) %55,9(2,2) 2,1Hiç Güvenmiyorum
-
%69,4(1,9) %56,1(2,4)-
%29,6(3,9) %65,3(2,1) 2,7ULUSAL ONUR
Çok Gurur Duyuyorum %80,7(1,6) %80,9(1,7) %55,0(2,5) %50,5(2,2) %40,8(3,3) %61,0(1,9) 2,2
Hiç Gurur Duymuyorum %75,4(2,1) %80,0(1,6) %86,5(1,4) %100(1,0) %12,2(5,4) %69,7(2,6) 3,2
158 Afrika ülkelerinden Kenya’da mükelleflerin vergi uyum davranışlarını etkileyen faktörler, Kirinyaga Bölgesi Kerugoya Şehrinde bulunan KOBĐ’lerde ticari kazanç elde eden 260 girişimci mükellefe yapılan anketle ölçülmeye çalışılmıştır130. Yapılan çalışmada mükellef tutumu ile vergi uyumu arasında güçlü bir ilişkiye rastlanmış, mükellef tutumlarının vergi uyumunu arttırdığı bulgusuna ulaşılmıştır131. Yapılan çalışmada mükelleflerin %66’sı vergi sistemini adaletsiz bulduğunu ve %77’si vergi cezalarını hiç ödemediğini ve %84’ü ise 2005 yılında vergi idaresi tarafından denetlenmediklerini ifade etmişlerdir132.
Afrika kıtasında Botswana ve Güney Afrika ülkelerinde vergi ahlakını etkileyen faktörlerin incelendiği 2007 tarihli diğer bir çalışmada ise Botswana’daki bireylerin devletin adaletli ve etkin olduğu algısının çok yüksek olduğu ve ayrıca vergi uyumunun Güney Afrika’dakilere göre daha fazla olduğu sonucuna varılmıştır133. Botswana ve Güney Afrika komşu ülkeler olmasına karşılık çok farklı bir sosyal tarihe sahiptirler. Đki ülkenin vergi sistemleri birbirine benzemekte ve her iki ülkede de Đngilizce yaygın dildir. Bu nedenle devlet algısının vergi ahlakı üzerine etkisini incelemeye fırsat vermektedirler.
Botswana tarihi geçmişi ile diğer Afrika ülkelerinden farklılık arz etmektedir. Đngiliz kolonisi olmasına ve 1996 yılında bağımsızlık kazanmasına karşılık, elmas zengini ülke, Afrika’nın en eski çok partili demokrasisine sahip ülkelerinden biridir. Bağımsızlık sonrası seçimlerde diğer Afrika ülkelerinden farklı olarak hiçbir suç ve yolsuzluk yaşanmamıştır ve Botswana Hükümeti istikrarları ile övünmekte, kendilerini Afrika’nın Elması olarak ifade etmektedirler. Devlet sizin için çalışıyor ve vergi ödemek bu sosyal anlaşmanın bir parçasıdır mesajını vermektedirler134. Güney Afrika’da ise ırkçılık ve sosyal çatışmalar fazla olmasına karşılık, bunlar Botswana’da görülmemektedir. Acemoğlu, Johnson ve Robinson’un yaptığı çalışmada135; Botswana’da Tswana Kabilesi tarafından sömürü öncesi dönemde geliştirilen kurumların işbirliği ve katılımı arttırdığı, politik liderleri kısıtladığı belirtilmektedir. Güney
130 Kenya düşük gelirli bir ülkedir ve vergi uyumu düşüktür. Vergi gelirlerini ve vergi uyumunu arttırmak için Kenya Gelir Đdaresi 1995 yılında kurulmuş ve kendi içinde bölgelere ve bölümlere ayrılmıştır.
131 Lumumba Omweri Marti, Migwi S. Wanjohi ve Obara Magutu, “Taxpayers’ Attitudes and Tax Compliance Behaviour in Kenya (How the Taxpayers’ Attitudes Influence Compliance Behavior among SMEs Business Income Earners in Kerugoya Town, Kirinyaga District)”, African Journal of Business & Management, S. 1, Nisan 2010, ss. 112-120, s.112.
132 Marti, Wanjohi ve Magutu, a.g.m., ss.116-118.
133 Ronald G. Cummings, Jorge Martinez-Vazquez, Michael McKee, Benno Torgler, “Effects of Tax Morale on Tax Compliance: Experimental and Survey Evidence”, NCER Working Paper Series, Working Paper No:12, Şubat 2007, s.5., http://www.ncer.edu.au/papers/documents/WpNo12Feb07.pdf, erişim tarihi: 18.11.2010.
134 Cummings, Martinez-Vazquez, McKee ve Torgler, “Effects of Tax Morale on Tax Compliance: Experimental and Survey Evidence”, a.g.e., s.9.
135 Daron Acemoglu, Simon Johnson ve James A. Robinson, “An African Success Story: Botswana”, MIT Department of Economics Working Paper, No. 01-37, Temmuz 2001, s.29. SSRN:
http://ssrn.com/abstract=290791, Erişim Tarihi: 21.11.2010.
159 Afrika’da seçimler, tartışmalı ve şiddet olaylarına tanık olmaktadır. Güney Afrika suç oranlarında Dünya’nın en yüksek ülkelerinden biridir ve sosyal düzen kırılgan bir yapıya sahiptir136.
Güney Afrika Gelir Đdaresi, 1997’de modern vergi toplama ve idari izleme sistemini kurmuş ve bilgi bütünlüğünü sağlamıştır. Botswana’da ise vergi yönetim sistemi gelişme göstermekte ancak daha kısıtlı kaynaklara sahip bulunmaktadır. Đki ülkede de vergiler ile kamu hizmetlerinin sunumu ilişkilendirilmiştir. Örneğin Güney Afrika Vergi Yasası’nda
“vergiler bir ceza değil kamu hizmetlerine ödenen bir fiyattır” ifadesi yer almaktadır. Đki ülkede şahsi gelir vergisinde uygulanan zorlayıcılık arasında fark bulunmakta ancak denetim süreci ve değerleme birbirine benzemektedir. Vergi kaçakçılığı Güney Afrika’da ciddi bir suç olarak ele alınmakta ve vergi yönetimi sert cezalar vermektedir. Botswana’da ise vergi yönetiminin tutumu daha ılımlıdır. 1999’da genel bir vergi affı yapılmıştır. Botswana’da en yüksek marjinal vergi oranı %25, Güney Afrika’da ise bu oran %45’dir137. Botswana’da vergi kaçakçılığından şüphelenilen durumlarda azami vergi borcu artı faizden oluşan para cezası verilmektedir. Çok büyük dolandırıcılık ve kaçakçılık durumunda ise bir yılı geçmeyen hapis cezaları verilmektedir. Güney Afrika’da ise azami vergi borcunun iki katı artı faiz kadar para cezası uygulanmaktadır. Hapis cezası ise maksimum 2 yıla kadar verilmektedir138.
Şeffaflık Uluslararası Yolsuzluk Beklentileri Endeksine göre Botswana’da yolsuzluk kontrolü Güney Afrika’dan daha fazla çıkmıştır. Ayrıca Botswana’da politik istikrar seviyesi daha yüksek ve suç oranı daha düşük düzeydedir. Bütün olarak bakıldığında Botswana’da kurumsal kalite düzeyinin daha yüksek olduğu ve bunun sonucunda vatandaşın ekonomik ve sosyal etkileşimini idare eden devlete ve kurumlara daha fazla saygı duyduğu görülmektedir.
136 1997 yılı Đnterpol verilerine göre 110 ülke arasında Güney Afrika, kişi başı cinayet ve tecavüzde ilk sırada, hırsızlık oranlarında ikinci sırada ve cinsel suçlarda dördüncü sırada bulunmaktadır.Bkz. Cummings, Martinez-Vazquez, McKee ve Torgler, a.g.e., s.10.
137 Cummings, Martinez-Vazquez, McKee ve Torgler, a.g.e., ss.8-9.
138 Cummings, Martinez-Vazquez, McKee ve Torgler, a.g.e., s.25.
160 3.4. AVRUPA’DA VERGĐ AHLÂKI
Avrupa ülkelerinde vergi ahlakının ele alındığı bu başlık altında, ilk olarak 2005-2008 yılları arası ülke verileri ile genel olarak Avrupa ülkelerindeki vergi ahlakının karşılaştırılması yapılacaktır. Ardından 1981- 2008 yılları arası her bir Avrupa ülkesinde vergi ahlakının farklı yıllardaki gelişimi ve vergi ahlakı ile kayıtdışı ekonomi arasındaki ilişki ele alınacaktır. Son olarak, seçilmiş bazı Avrupa ülkelerinde vergi ahlakını şekillendiren unsurlar analiz edilecektir.