‹lk okuma yazma aflamas›n›n sesi ve harfi tan›tma; hece, sözcük, cümle üretme ça-l›flmalar› ile metin oluflturma basamaklar›ndan olufltu¤u yukar›da belirtilmiflti. Bu basamaklardaki etkinlikler, afla¤›da alt basamak etkinlikleri ile birlikte tan›t›lmaya çal›fl›lacakt›r.
27
Ünite 2 - ‹lk Okuma Yazma Ö¤retimi
fiekil 2.3 Genifl Sat›r Üzerinde Düzenli Çizgi Çal›flmas›
Örne¤i
fiekil 2.4
6 mm 8 mm 6 mm
Üç Aral›kl› Genifl Alan Üzerinde Çizgi Çal›flmas›
Örnekleri
fiekil 2.5
4 mm 5 mm 4 mm
4 mm 5 mm 4 mm
Standart Yaz›
Alan› Üzerinde Çizgi Çal›flmas›
Örnekleri
S O R U
D ‹ K K A T SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SIRA S‹ZDE
S O R U
DÜfiÜNEL‹M
D ‹ K K A T
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
T E L E V ‹ Z Y O N
K ‹ T A P
T E L E V ‹ Z Y O N
‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T
3
Sesi Hissetme, Tan›ma
Bu ilk basamakta, ö¤retilecek harfin sesi önce sezdirilmeye, sonra da tan›t›lmaya çal›fl›l›r. Bunun için afla¤›daki etkinlikler yap›labilir.
Sesi Hissetme, Sezme
• Sezdirilmek istenen sesin öne ç›kt›¤›, s›k yinelendi¤i kurmaca bir öykü an-lat›labilir.
• Bu sesin öne ç›kt›¤› drama yap›labilir.
• Tekerleme söylenebilir.
• Ö¤renci düzeyinde flark› veya türküler söylenebilir. Özellikle bunlar›n yinele-melerinden yararlan›labilir. Örne¤in “n” sesi için “Annem” flark›s› söylenebilir.
(Benim annem güzel annem/ beni al kollar›na / sabahlar› uyan›nca / ninniler söyle bana)
• Taklitlerden yararlan›labilir (Ü ürü üüü! ... Mee mee meee! Ai ai ai! F›sss! S›sss!).
• Koflullar uygunsa teknolojik ayg›t, araç ve gereçlerden yararlan›labilir. Disket, cd, kaset, film vb. bu aflama için üretilmifl araçlar kullan›labilir. Ancak bu konu-da seçici olmak gerekir. Bu konukonu-da sezdirilmeye çal›fl›lan ses, “ünlü” ise ünlü ad›n›n tek bafl›na seslendirilmesinde hiçbir sak›nca yoktur; fakat ünsüz ise, ör-ne¤in p, ç, m, z gibi, ünsüz ad› söylenmez. Bunun yerine, örne¤in “v›zzz” söz-cü¤ünde a¤z›m›zdan en son ç›kan sesi ö¤renece¤iz, denebilir. Bu, kimi zaman, yak›n çevrede bulunan; herkesin tan›d›¤›, bildi¤i bir nesne ad›na kodlanarak da yap›labilir: “kaz” deyince a¤z›m›zdan ç›kan son, “zil” deyince a¤z›m›zdan ç›kan ilk ses gibi.
Sesi Tan›ma
Sesin geçti¤i sözcükler söylenir. Ö¤rencilere örnekler buldurulur. Ö¤rencilerin bü-yük ço¤unlu¤unun sesi tan›d›¤› kan›s›na var›ld›¤›nda bir sonraki basama¤a geçilir.
Sesi Ay›rt Etme
Nesnelerin kendileri veya görselleri gösterilerek ö¤rencilerden bu nesnelerin veya görsellerin adlar›nda aranan sesin bulunup bulunmad›¤› sorulur. Bu konuyla ilgili üretilmifl çal›flma yapraklar›ndan ya da ö¤rencinin “Çal›flma Kitab›”ndan yararlan›-l›r. Bu materyallerde kimi zaman aranan sesin bulundu¤u görsellerin boyanmas›, kimi zaman yuvarlak çizgi içine al›nmas›, kimi zaman da resmin alt›ndaki
kutucu-¤un iflaretlenmesi istenebilir. Bu çal›flmadan da yeterli oranda olumlu sonuç al›n-d›¤›nda bu aflama tamamlanm›fl say›l›r.
Harfi Tan›ma, Yazma, Seslendirme
Sesin yaz›daki simgesi olan harfin tan›t›lmas›nda ve yaz›lmas›nda afla¤›daki etkin-likler yap›labilir:
• Ö¤rencilere “fiimdi de tan›d›¤›m›z bu sesin yaz›daki karfl›l›¤› olan harfi ö¤-renece¤iz.” aç›klamas› yap›ld›ktan sonra harf, küçük e¤ik bitiflik yaz› biçimi ile yaz› tahtas›na büyük boyutlu olarak yaz›l›r. Birkaç ö¤renciye yazd›r›l›r.
Ö¤retmenin haz›rlad›¤› büyük boyutlu harf modeli, harf panosuna veya ö¤-rencilerin görece¤i bir yere as›l›r.
• Türkçe Ö¤retimi Program›’nda, bu aflamada, “Harf tahtada gösterilir ve ö¤-rencilerle birlikte okunur.” denmekte ise de buradaki “seslendirilir” ifadesi, yaln›zca ünlüler için geçerlidir. Ünsüz adlar›n›n söylenmesi yanl›flt›r. Esasen, ünsüz adlar› tek bafllar›na söylenemezler. Söylenmeye kalk›fl›ld›¤›nda “p(e)”
28 Türkçe Ö¤retimi
Türkçe Ö¤retimi Program›’nda bu aflamada,
“Harf tahtada gösterilir ve ö¤rencilerle birlikte okunur.”
denmekte ise de buradaki
“okunur” ifadesi, yaln›zca ünlüler için geçerlidir.
Esasen, ünsüz adlar› tek bafllar›na söylenemezler.
veya “p(›)” denmesi gibi bir zorunluluk do¤ar ki bu da ana yönteme ayk›r›
olarak “harf yöntemi”ne yönelmekten baflka bir fley de¤ildir.
• Harf, örneklenerek havada, s›ra üstünde, arkadafl›n›n s›rt›nda, kum masas›n-da (veya kum kutusunmasas›n-da) parmakla çizdirilir. Fasulye, kal›n iplik (veya ince ip), oyun hamuru ile s›ra üstünde çal›flma yap›l›r. Varsa cd, disket vb. özel üretilmifl haz›r materyalle harfin yaz›l›fl› gösterilir.
• Çal›flma kitab›ndaki yaz› çal›flmalar› yap›l›r.
• Harfi yazma çal›flmalar› tamamland›ktan sonra harfin bulundu¤u görsel ma-teryalle çal›flmaya geçilir. Önce sözcükte harfin bulunup bulunmad›¤› üze-rinde durulur. Varsa görselin alt›ndaki kutucu¤un iflaretlenmesi, harfin yuvar-lak içine al›nmas› ya da harfin üzerinden renkli kalemle geçilmesi gibi tek-niklerden yararlan›l›r. Ö¤renilen harfle düzenlenmifl tüm ayn› harfler boyan-d›¤›nda ortaya bir varl›k resminin ya da ayn› harfin büyük boyutlu görselinin ç›kt›¤› boyama çal›flmalar› yap›l›r. Varsa cd, disket vb. araçlardan yararlan›l›r.
• Son olarak pekifltirme amaçl›, ayn› zamanda ay›rt edici çal›flma yap›l›r. Ö¤-renilen harfin, verilen sözcü¤ün bafl›nda m›, içinde mi, sonunda m› oldu¤u sorulur ve harfin yeri buldurulur. Çal›flma k⤛tlar› üzerinde görsellerin ad-lar›n›n alt›ndaki kutucuklar› iflaretlemeleri ya da sözcük üzerinde harfi yu-varlak içine almalar› gibi etkinliklerle ö¤rencilerin hem harfi tan›malar› pe-kifltirilir hem ay›rt etme düzeyindeki becerileri gözlenir, de¤erlendirilir.
Bu çal›flmada, ilgili pek çok kaynak, harfin sözcükteki yeri için “bafl›nda, or-tas›nda, sonunda” anlat›m›n› kullanmaktad›r. Bunlardan “ortas›nda”
sözcü-¤ünün, orta kavram›n› zedelememek düflüncesiyle “içinde” biçiminde söy-lenmesi daha uygundur.
Harf tan›ma aflamas›nda kimi kaynaklar harfin önce havada çizilmesini, sonra tahtada ya-z›lmas›n› önerirler. Size göre harfin önce havada çizilmesi mi tahtada yaz›lmas› m› daha do¤rudur? Tart›fl›n›z.
Hece Üretme
Bu basamaktaki etkinlikler, ö¤renilen harf say›s›na göre s›n›rl›l›k ya da çeflitlilik gösterir. Ö¤renilen ilk harfle hece çal›flmas› olana¤› yoktur. Biri ünlü, biri ünsüz ol-mak üzere en az iki harfin ö¤retiminden sonra hece oluflturulabilir. Birinci harfin
“i”, ikinci harfin “z” oldu¤u varsay›m›yla üretilebilecek heceler “iz” ve “zi” ile s›-n›rl›d›r. Hece oluflturmada öncelik fiekil 2.6’da görüldü¤ü gibi anlaml› ve kapal›
hecede olmal›d›r.
“‹z” sözcü¤ü, anlaml› bir sözcüktür, somutlanabilir.
‹kinci olarak “-zi” aç›k hecesi, anlams›z da olsa üretilir; çünkü sözcük olufltur-ma aflaolufltur-mas›nda “-zi” hecesi kullan›lacakt›r.
Ö¤renilen harf say›s›n›n artmas›yla üretilebilecek hece tipleri flunlard›r:
1. Tek harfli heceler: A - li, O - ya ...
2. ‹ki harfli heceler:
a) Kapal› hece: Ay - la, As - l›, el, iz
29
Ünite 2 - ‹lk Okuma Yazma Ö¤retimi
S O R U
D ‹ K K A T SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SIRA S‹ZDE
S O R U
DÜfiÜNEL‹M
D ‹ K K A T
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
N N
K ‹ T A P
T E L E V ‹ Z Y O N
K ‹ T A P
T E L E V ‹ Z Y O N
‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T
4
fiekil 2.6 Kapal› Hece Üretme Örne¤i i + z = iz
b) Aç›k hece: A - li, O - ya, su
3. Üç harfli heceler: Ley - la, o - yun, koç 4. Dört harfli heceler:
a) dört, s›rt, çark, Türk vb. Türkçe; park, sirk gibi yabanc› sözcükler b) tren, fren, plan vb. yabanc› sözcükler
Hece üretmede öncelikle kapal› hece oluflturulmas›, harf ad›na yönelinmesi ris-kini azaltt›¤› ve vurgulaman›n hece sonunda oldu¤u görüflüne dayanmaktad›r. Ay-r›ca bu yap›daki sözcükler, genellikle anlaml›d›r. Hece çal›flmalar›nda, ö¤renilen harflerin yan yana getirilmesi ile aç›k ve kapal› hece üretimine yard›mc› materyal-den ve oyunlardan yararlan›labilir. Hece üretme çal›flmas› örnekleri fiekil 2.7’de verilmifltir.
Ö¤renilen bir ünsüzün önüne ya da arkas›na tüm ünlüleri getirerek ab, eb, ib... ya da ba, be, bi gibi anlams›z hece y›¤›n› oluflturmak ya da hece tablosu yap-mak gibi yanl›fll›klara düflülmemeli; anlaml› heceler ya da yaln›zca gerekecek an-lams›z heceler üretilmelidir.
Sözcük Üretme
Yaln›zca “i” ve “z” harflerinin ö¤renildi¤i varsay›m›yla bu aflamada bilinen “i” har-fi, hece aflamas›nda üretilmifl olan “-zi” hecesiyle birlefltirilerek fiekil 2.8’de görül-dü¤ü gibi, “izi” sözcü¤ü üretilebilir.
30 Türkçe Ö¤retimi
fiekil 2.7 Hece Üretme Çal›flmas›
Örnekleri
Ö¤renilen bir ünsüzün önüne ya da arkas›na tüm ünlüleri getirerek ab, eb, ib...
ya da ba, be, bi gibi anlams›z hece y›¤›n›
oluflturmak ya da hece tablosu yapmak gibi yanl›fll›klara düflülmemeli;
anlaml› heceler ya da yaln›zca gerekecek anlams›z heceler üretilmelidir.
“‹zi” sözcü¤ünün oluflturulmas›ndan sonra ilk ifl, sözcü¤ün hecelenerek ses-lendirilmesi ile “i... zi...” vurgulamas›n›n yap›lmas›d›r. Böylece oluflan sözcü¤ün iki a¤›z hareketi ile söylendi¤ine dikkat çekilmifl olacakt›r. Sonra da sözcü¤ün, tah-tada ya da defterde bu söyleyifle göre çözümlenerek hecelerine ayr›lmas› ve her hecenin alt›n›n hece ay›rma iflareti ile iflaretlenmesi istenebilir.
S›ra, üretilen “izi” sözcü¤ünün bir anlam›n›n oldu¤una dikkat çekilmesine gel-mifltir. (Parma¤›m›n) izi, (tebeflirin) izi, (ayakkab›n›n) izi vb. örnekler verilerek anlaml› izi sözcü¤ünün yine anlaml› olarak söz içinde kullan›ld›¤› gösterilir. Bu aflamada anlams›z sözcüklerle, ö¤renciler için yine anlams›z say›labilecek düzey üstü sözcük üretimlerinden kaç›n›lmal›d›r.
Sözcük oluflturmada el + e = ele, el + a = ela (Ela) gibi bir sözcük üretme örne¤i, hece kavram›n› zedeleyebilir.
Bu yap›daki sözcüklerin oluflturulmas›nda fiekil 2.9’da gösterilen ifllem basa-maklar›n›n izlenmesi, hece kavram›n›n zedelenmesine yol açmayacakt›r.
Ö¤renilen harflerden “oyun” sözcü¤ünün üretilebilece¤ini varsayal›m. Bu du-rumda fiekil 2.10’da gösterilen ifllem basamaklar› izlenmelidir.
Sözcük oluflturmada “hece küpü”, “hece saati”, “hece çark›” gibi materyaller-den yararlan›larak hecelerin bireflimiyle sözcük üretimi çal›flmalar› yap›labilir. Ma-teryal yard›m›yla sözcük üretme çal›flmas› örnekleri fiekil 2.11’de verilmifltir.
31
Ünite 2 - ‹lk Okuma Yazma Ö¤retimi
fiekil 2.8 Sözcük Üretme Çal›flmas› Örne¤i
i zi i zi
zi
fiekil 2.9
“ele” ve “ela”
Sözcüklerini Üretme Çal›flmas›
Örne¤i
l ele ele
e le
l e
la ela (Ela)
a la
fiekil 2.10 Sözcük Üretme Çal›flmas› Örne¤i
y yu o
yu yun oyun
u n yun
Sözcük oluflturmada da ö¤renilen harf ünsüz ise ünsüzün hece ya da sözcük sonunda kullan›m›, seslendirmeyi ve ö¤renmeyi kolaylaflt›racakt›r. P’yi ö¤rendi¤i-mizi varsayal›m. Çal›flma, fiekil 2.12’de gösterildi¤i gibi yap›lmal›d›r.
Çözümleme
Bu aflamada unutulmamas› ve ihmal edilmemesi gereken bir çal›flma da yeri gel-dikçe “çözümleme” yap›lmas›d›r. Bireflim yöntemiyle üretilen sözcükler, heceleri-ne ayr›larak “hece kavram›”n›n pekifltirilmesi, hece tiplerinin sezdirilmesi ve tan›-t›lmas› çal›flmalar› s›k s›k yap›lmal›d›r. Sözcük çözümlemesinin örnekleri fiekil 2.13’te verilmifltir.
Cümle Üretme
Cümle üretme basama¤›nda cümleyi oluflturacak sözcüklerin daha önce ö¤renil-mifl, okunabilen ve yaz›labilen sözcükler olmas› önemlidir. Bunun da ilk koflulu, bu sözcükleri oluflturan harflerin ö¤renilmifl olmas›d›r. Cümleyi oluflturan sözcük-lerin önceki yöntemde oldu¤u gibi ezbere bilinmesi gerekmez.
Bu konuda ilk harf kümesinde teknik bir zorluk vard›r. ‹lk harf kümesinden üretilebilecek sözcüklerle kurulabilecek cümle say›s› çok k›s›tl› olabilmektedir. Bu durumda anahtar ifllevi görebilecek çok ifllek birkaç “yard›mc› hece” ve “yard›mc›
sözcük”, cümle üretmede ifle koflulabilir. Örne¤in “masa” sözcü¤ünün “-ma” ve
“-sa”, “kap›” sözcü¤ünün “-ka” ve “-p›” heceleri gibi sözcük üretmeye yarayacak ifllek hecelerden; “ald›” sözcü¤ü gibi eylemlerden yararlan›labilir. “Ayla çay al.”, “Ayla çay ald›.”, “Ayla çay al ma d›.”.
32 Türkçe Ö¤retimi
fiekil 2.11 Sözcük Üretme Materyal Örnekleri
fiekil 2.12 Ünsüz Ö¤retimi
Çal›flmas› Örne¤i i + p ip sa + p sap to + p top
fiekil 2.13 Sözcük Çözümlemesi
Örnekleri iç - li, i - çi çi - zi - li i - laç Türk - ler
Cümle üretmede de kullan›labilecek pek çok görsel materyal üretilebilir. Bun-lardan ikisi fiekil 2.14’te görülmektedir.
Yine ayn› durumda anahtar ifllevi, fiekil 2.15’te gösterildi¤i gibi anlama uygun düflecek görsellerle yap›labilir.
Cümle oluflturmada; anlams›zl›ktan kaç›n›lmal›, k›s›tl› da olsa üretilebilen an-laml› cümlelerle yetinilmelidir.
Ticari amaçla piyasaya sürülen üretimlerde anlams›z cümleler üretilebilmekte-dir. Nitekim “e, l, a, t, i ” harflerinden sonra üretilmifl oldu¤u anlafl›lan, fiekil 2.16’daki cümleler, fazlaca zorlan›lm›fl cümlelerdir.
Bu nedenle cümle üretmede aceleci olunmamal›, ayr›ca kaynak ve materyal seçiminde titiz davran›lmal›d›r. Cümle oluflturma sürecinde, ilk okuma yazma ö¤-retimi konular›ndan cümle ile kazand›r›labilecek kazan›mlar göz ard› edilmeden çal›fl›lmal›d›r.
33
Ünite 2 - ‹lk Okuma Yazma Ö¤retimi
fiekil 2.14 Cümle Üretme Etkinlik Araçlar›
fiekil 2.15
Ayla çiz Ali aç
Görsel Deste¤iyleCümle Oluflturma Örnekleri
Cümle oluflturmada, anlams›zl›ktan kaç›n›lmal›, k›s›tl› da olsa üretilebilen anlaml› cümlelerle yetinilmelidir.
fiekil 2.16
“elati” Harf Kümesiyle Üretilmifl Cümle Örnekleri Kaynak:psuda@
hurriyet.com.tr, 24 Ekim 2006
“Talat teli telle.” “Teli ele al, alta at.”
“Ata eti elle ilet.” “Teli alta at, atla al.”
“Talat ile Ali 1 aile.”
Metin Oluflturma
Cümlelerle anlaml› bir bütün oluflturma süreci olan metin oluflturma, cümle olufl-turmaya göre çok daha karmafl›k bir ifltir. Metin oluflturma basama¤›nda s göz önünde bulundurulmas› gereken ilkelerden en önemlisi, metnin “bilinen sözcük-lerle oluflturulan anlaml› bir metin” olmas›d›r.
Bu nedenle ilk iki harf kümesi tamamlanmad›kça kullan›fll› bir metin üretimi hayli zordur. Anlams›z, saçma cümleler nas›l sak›ncal›ysa ayn› özellikteki metinler de sak›ncal›d›r.
Metin oluflturmada yard›mc› heceler, sözcükler ve görsellerden yararlan›labilir.
Görsellerin d›fl›nda cümleleri oluflturmada çok ifllevsel nitelikte olan “gel, git, yap, oku, yaz” gibi eylem sözcüklerle “-me”, “-ma”, “-di”, “-yor” vb. kimi ekler de metin oluflturmada yard›mc› olarak kullan›labilir.Yard›mc› sözcük ve heceler, adla-r› yaz›l›p üstlerine yap›flt›adla-r›lan derslik araç gereçlerinin ya da nesnelerinin adlaadla-r›; s›-ra, masa, kap›, pencere, dolap, yaz› tahtas› vb. sözcükler ile bunlardan ç›kar›labi-lecek -ma, -sa, -s›, -ra, -ka, -p›, -ya, -z› vb. heceleri olabilir. Yard›mc›
sözcük ve heceler belirli say›da olmal›, bunlar›n hangi sözcük ya da hangi
sözcü-¤ün parças› oldu¤u gösterilmelidir.
Düzenlenen ya da seçilen metin, sa¤l›kl› bir ö¤retim arac› niteli¤inde olmal›d›r.
Metnin, tüm ö¤renme alanlar›ndaki temel becerileri gelifltirmeye uygun olmas›na dikkat edilmelidir.
fiekil 2.17’de “i, l, e, a” harflerinin verilmifl oldu¤u varsay›m›yla “sesten metne”
sürecini gösteren bir etkinlik arac› görülmektedir.
34 Türkçe Ö¤retimi
Metin oluflturma aflamas›nda göz önünde bulundurulmas› gereken ilkelerden en önemlisi, metnin “bilinen sözcüklerle oluflturulan anlaml› bir metin” olmas›d›r.
fiekil 2.17 Sesten Metne Üretim Etkinli¤i Arac›