Merkezi Kilise

Suriye Caddesi’nin güneyinde, Merkezi Hamam ile Ticari Agora’nın doğusunda, kent karelajının P14 plan karesinde yer alan Merkezî Kilise, 2008 yılında yapılan jeoradar taramaları sonucunda tespit edilmiş olup, 2010 ve 2011 yılında (Fig.

148, 153) yürütülen kazı çalışmalarıyla yapı ortaya çıkartılmıştır⁴¹¹.

Merkezi Kilisede’ki çalışmalar kazı alanının doğusunda, kilisenin planını ve kullanım aşamalarını belirlemek için 286.05 m kotunda başlamıştır. Bu çalışmalar sonucu kiliseyi sınırlandıran duvarlar ile iç mekânlar ortaya çıkartılmış, kuzey nefte 285.02; apsiste 285.36; bemada 285.24, güney nefte ise 285.19 m kotunda tabana ulaşılmıştır (Fig. 5, 147-153) .

Merkezi Kilise geleneksel kilise planlarından farklı olarak, 17.00x20.10 m ölçülerinde, kuzey-güney doğrultusunda enine dikdörtgen bazilikal planlı olup üç neflidir⁴¹² (Fig. 147). Batısında, kilise boyunca uzanan ve nartheks işleviyle kullanılmış olabilecek kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen planlı bir bölüm

411Şimşek 2012, 591-592; Şimşek 2012b, 39-49; Şimşek 2013a, 114-115; Şimşek 2013b, 360-372, Res. 468-477.

412 Bayram 2012, 591.

Doğu Sokak üzerinde yer alan çeşme

167 bulunmaktadır. Bu nartheks olarak düşünülen ön odadan iç mekâna geçiş neflerin batı duvarları eksenine yerleştirilmiş birer kapı ile sağlanmaktadır. Ancak bu kapıların sonraki dönemlerde örülerek kapatıldığı anlaşılmıştır. Yapının, orta nefi yan neflerden, güney nefi de kuzey neften daha geniş olarak yapılmıştır⁴¹³. Kuzey duvarında bir, güney duvarının ekseninde ve eksenin batısında olmak üzere iki kapı açıklığı yer almaktadır. Yan neflere geçişi sağlayan bu kapılardan, güney duvardaki batı kısımda yer alan kapı tuğlalarla örülerek bir duvarla sonradan kapatılmıştır⁴¹⁴. Böylelikle yan neflerin, alışıldık şekilde sütun ya da payeleri birbirine bağlayan kemer düzenlemesi biçiminde bağlanmadıkları, geçişi sağlayan birer kapı ile orta neften koparıldıkları görülmektedir.

Orta nef, kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen planlı bemadan sonra yer alan yarım daire planlı bir apsisle sonlandırılmıştır⁴¹⁵ (Fig. 149). Apsisin doğu duvarında, eksene simetrik olarak yerleştirilmiş birer dikdörtgen biçimli bir niş bulunmaktadır. Yan nefler ise doğuda apsisle değil düz duvarla sınırlandırılmıştır.

Günümüze yaklaşık 0.50-2.00 m yüksekliğinde ulaşmış olan yapının duvarları iri boyutlu düzgün kesme traverten bloklar ve traverten sıralarının arasına yerleştirilmiş bir sıra tuğlayla örülmüştür. Bağlayıcı olarak kum, küçük boyutlu çakıl, tuğla kırıkları ve kireçten oluşan gri renkli sert harç kullanılmıştır. Ancak yapının diğer duvarlarına göre apsis kısmı, küçük boyutlu kaba yonu taşlar ve taşların arasına bazı kısımlarda düzensiz olarak yerleştirilmiş bir sıra tuğlayla oluşturulmuş olduğu saptanmıştır. Hem bu örgü tekniğinin farklı olması, hemde apsisin yan neflerin duvarı ile bağlantısındaki farklılığı apsisin sonradan eklendiğine işaret etmektedir⁴¹⁶. Apsis, bema ve güney nef duvarlarının alt kısmı, günümüze ulaşan harçlardan ve bazı küçük parçalardan anlaşıldığı üzere, mermer plakalarla kaplanmıştır (Fig.

147, 149-150). Apsis ve güney nefte 0.50 m, bemada 0.65 m yüksekliğinde olan plakalar farklı genişlikte olup, mekânların üst duvar bölümleri de moloz dolgu içinde ele geçirilen fresk parçaları ve güney nefin kuzey duvarında günümüze ulaşan kalıntıların elde edilmesi sonucu tüm duvarların fresklerle bezendiğini düşündürmektedir. Alanın tabanı, başka yapılardan devşirme olarak getirilen mermer

413Orta nef 6.60 m, kuzey nef 4.15 m, güney nef ise 5.05 m genişliktedir.

414 Hem farklı malzeme hem de duvarların iç yüzlerinin sıvalı olması, açıklığın sonradan kapatıldığını kesinleştirmektedir.

415Bayram 2012, 591. Apsis 6.00 m genişliğe, 3.55 m derinliğe sahiptir.

416 Bayram 2012, 591.

168 plakalardan oluşturulmuş opus sectile döşemesidir⁴¹⁷. Kazı çalışmaları sırasında alanda sadece döşemenin apsis ve güney nef kısmında sağlam olduğu diğer kuzey neftekilerin ise oldukça fazla tahrip olduğu saptanmıştır.

Kilisenin kuzey, güneydoğu ve güneybatı kanatlarında yer alan mekânların tabanları kilisenin tabanından yaklaşık 1.00 m daha alt kotta yer almakta olup birer kapıyla kendi aralarında birbirine bağlanmaktadırlar (Fig. 147, 151). Kuzeyde yer alan bir mekân ise kuzey nefin duvarındaki kapı açıklığını kapatacak şekilde yapılmış olup sekiz basamağıyla günümüze ulaşan merdivenden kalıntısına göre bu mekânın çift katlı olduğu tespit edilmiştir. Kazılar sırasında bulunan çok sayıda çatı kiremidi ve batıdaki mekânda bulunan ahşap kalas parçası, mekânların üzerinin ahşap iskelet üzerine kiremit kaplanarak örtüldüğünü işaret etmektedir.

Merkezi Kilise’nin batısında, kilise boyunca uzanan ve nartheks işleviyle kullanılmış olabilecek kuzey-güney doğrultusundaki dikdörtgen planlı alanın ön bölümünde iki adet küçük boyutlu çeşme yapısı yer almaktadır (Fig. 147, 152).

Kuzeydeki çeşme 2010 yılında, güneydeki çeşme ise 2011 yılındaki kazı çalışmaları ile açığa çıkartılarak birbirleriyle benzer özelikler göstermektedirler. Taş ve tuğla ile örülen duvarlar 0.80-0.95 m yüksekliğinde olup günümüze ulaşan kalıntılardan anlaşıldığı üzere cepheler sıvalı, iç kısmının yüzeyi ve tabanı da mermer plakalarla kaplıdır. Ayrıca doğu cephede suyun geldiği künk ile taban döşemesi altında çeşmeye suyu getiren kanal sistemi de bulunmaktadır. Bu alanda çalışmalara son verilmesiyle birlikte olasılıkla bir komplek yapıya bağlı olan kilisenin tarihlemesinin yapılması ve tamirat aşamaları ortaya çıkan arkeolojik materyallerle de desteklenmiş olup sikke buluntuları ışında yapı MS 4. yy'ın sonu - 5. yy'ın başına tarihlendirilmiştir.

Ancak yapının güneyinde 1.00 m alt kotta kiliseye bitişik olarak tespit edilen ve 1 No.lu mekân (Mutfak/Kiler) olarak tanımlanan, 6.00x5.00 m boyutlarında kuzey güney yönlü dikdörtgen planlı mekân (Fig. 147, 151, 153), ele geçirilen sikkelere göre MS 7. yy’ın başına kadar kullanılmıştır⁴¹⁸.

417 Güney nefteki dikdörtgen biçimli plakaların birinin üzerinde “ΛΟIΑ” harfleri, pek çok plaka üzerinde de profiller yer almaktadır.

418 Bayram 2012, 592.

169 Kilisenin doğu yarısı ile sondaj alanı arasında kalan bölümde yapılan çalışmalarda; dışta 17.00x20.00 m ölçülerinde kuzey-güney doğrultusunda dikdörtgen planlı, içte birbirine kapılarla bağlanan üç mekân tespit edilmiştir. Bu mekânlar ise İmparator Focas (MS 602-610) Dönemi’ndeki depremin ardından işlevini kaybetmiştir⁴¹⁹ (Fig. 147, 153).

Fig. 147: Merkezi Kilise kullanım aşamaları

419 Bayram 2013, 115.

170 Fig. 148: 2010 yılı sonunda ortaya çıkarılan çalışma alanı

Fig. 149: Apsis ve orta nefin havadan görünümü

Fig. 150: Güney nefteki opus sectile taban döşemesi

171 Fig. 151: Kilisenin güneyindeki mekânlar

Fig. 152: Kilisenin batısında yer alan çeşme yapılarından biri (güney)

Fig. 153: 2011 yılı çalışmaları sonrası Merkezî Kilise’nin görünümü

172 3.13. Kiliseli Peristylli Ev

Kiliseli Peristylli Ev, Suriye Caddesi’nin kuzeyinden tiyatroya kadar uzanan Tapınak Doğu Sokağı (Tiyatro Sokağı) üzerinde, Kuzey Tiyatrosu ile sokağın köşesinde yer alır (Fig. 5, 154-155). Yapının kuzey cephesi tiyatronun güney analemna duvarına dayanır⁴²⁰. Kiliseli Peristylli Ev’de 2010-2011 yıllarında yapılan kazı çalışmaları sonucunda kompleksin doğusunda kilise bölümlerinden olan naos, endonartheks, eksonartheks ile kuzeyindeki 1-4 No.lu mekânlar⁴²¹, 2014 yılında ise peristylli avlunun tamamı ve 5-10 No.lu mekânlar açığa çıkartılmıştır⁴²². Peristylli avlu etrafında odaların sıralandığı kompleks, bu yönüyle A Evi’nden sonra açığa çıkartılan ikinci konut yapısıdır. Kompleksin doğu kısmında yer alan kilise, Anadolu’nun eski bir geleneği olan ata kültü odasının, Hristiyanlıkla birlikte kiliseye dönüştürüldüğünü ortaya koyması bakımından önemlidir.

Fig. 154: Kiliseli Peristylli Ev planı

420Şimşek 2012, 584-585; Şimşek 2012b, 65-71; Şimşek 2013b, 319.

421 2010-2011 yılı kazı çalışmaları için bkz; Şimşek 2012a, 584-586; Şimşek 2013a, 106-108.

422Peristylli Avlunun batısı henüz açığa çıkartılmamıştır.

173 Fig. 155: Kiliseli Peristylli Ev’in MS 7. yy'ın başında meydana gelen deprem sonrasında in situ buluntu durumu, güneyden görünüş

Peristylli avlunun kuzeyinde 3-6 No.lu mekânlar ile güneyinde 7-10 No.lu mekânlar yer almaktadır (Fig. 154-155). Avlunun doğusunda ise kilise bölümünü oluşturan naos, endonartheks ve eksonartheks odaları vardır. Ayrıca avlunun güneybatı ve batı duvarında dört giriş daha tespit edilmiştir. Ancak bu bölümlerde henüz kazı çalışması yapılmadığı için mekânlar arasında nasıl bir geçiş olduğu tam olarak saptanamamıştır.

Kiliseli Peristylli Ev’in avlusunda yapılan çalışmalarda 278.60-278.45 m kotunda tabana ulaşılmıştır (Fig. 154, 156). Kareye yakın planlı avlunun tabanı opus sectile döşemeli⁴²³olup ortasında yağmur sularının toplandığı bir havuz (impluvium) vardır. 278.47-278.22 m kotunda açığa çıkartılan havuzun tabanı traverten plakalarla kaplanmıştır. Havuzun çevresinde ise portik çatısını taşıyan 18 adet sütun tespit edilmiştir.

423Tabanın bazı bölümlerinde döşemenin olmaması ancak harç izlerinin bulunması kentin MS 7. yy'ın başında terk edilmesine bağlı olarak plakaların söküldüğünü göstermektedir. Bkz; Şimşek 2013b, 326-327.

174 Fig. 156: Kiliseli Peristylli Ev, peristylli avlunun Focas Dönemi depremi sonrasındaki buluntu durumu

Peristylli avlunun güney köşesinde dikdörtgen bir su gideri tespit edilmiş olup bu kanal avlunun altından devam eden su kanalı ile de bağlantılıdır. Ayrıca peristylin batı duvarında küçük bir çeşme yer almaktadır. Kompleksin üst örtüsü kazı çalışmalarında ele geçirilen kiremit ve omurga parçalarına göre kırma-sundurma ahşap çatılıdır.

Peristylli avlunun kuzeydoğusunda, Tapınak Doğu Sokağı’nın (Tiyatro Sokağı) ise batı bitişiğinde yer alan kilise bölümü kuzeydoğu-güneybatı doğrultuludur⁴²⁴ (Fig. 154, 157). Kilise endonartheks (iç nartheks), eksonarthek (dış nartheks), naos ve apsis olmak üzere bölümlere ayrılmıştır.

Fig. 157: Kiliseli Peristylli Ev’in doğusunda tespit edilen kilisenin apsisli naos bölümü

424MS 375’te çıkartılan kiliseler nizamnamesine kadar yön pek önemli değildir. Bu da ev kiliseninin erken olduğunu göstermektedir. Bkz; Şimşek 2012, 585; Şimşek 2013b, 327.

175 Yapıya giriş; sokak üzerinden eksonarthekste açılan 2.35 m genişliğinde bir dış kapı ile sağlanmaktadır (Fig. 154). Eksonarteksten kuzeybatı duvarına açılan 1.65 m genişliğindeki bir kapı ile de peristylli avluya geçilmektedir. Ayrıca kazısı tamamlanmayan güneybatı duvarında 7 ve 8 No.lu mekânlarla bağlantıyı sağlayan iki kapı açıklığı daha tespit edilmiştir. Eksonarthek’sin kuzey duvarı üzerinde de bir açıklık ortaya çıkarılmıştır. Bu bölümün 278.64 m kotunda tespit edilen tabanı, tuğlaların dikine yerleştirilmesiyle oluşturulmuş opus spicatum döşeme ile kaplanmıştır. Opus spicatum döşemede geometrik desenlerin yanı sıra daire içinde christogram ve “Tanrının Gözü” motifleri betimlenmiştir⁴²⁵. Bu bezeme özellikle erken dönemde paganizmden tek tanrılı dine geçişteki eski dinin etkilerini göstermesi bakımından önemlidir. Mekânın taban döşemesinin ortasına ise tek sıra halinde büyük boyutlu dikdörtgen traverten ve mermer taşlardan yapılmış bir yürüme bandı bulunmaktadır. 7.70 m uzunluğundaki bu yürüme bandı avluya açılan kapıya kadar devam etmektedir.

Eksonartheksin kuzeyinde bulunan Endonarthekse giriş, peristilli avluya bakan batı duvarı üzerindeki 1.50 m genişliğindeki bir kapı ile sağlanmaktadır.

Ayrıca güney duvarı üzerinde tespit edilen, eksonartheks tabanından 0.35 m, endonartheks tabanından 0.70 m yükseklikte ve 1.15 genişliğindeki bir açıklık bu iki mekân arasındaki bağlantıyı sağlamak için açılmış olmalıdır. Endonartheksin 278.33 m kotunda açığa çıkartılan opus sectile döşemeli tabanı sekiz panele ayrılmıştır.

Ancak bu döşemeler İmparator Focas Dönemi’nde (MS 602-610) yaşanan depremin arkasından kentin terk edilmesiyle birlikte yerlerinden sökülmüştür.

Yapının naos olarak değerlendirilen apsisli mekânı, içte apsis ile birlikte 13.00x7.35 m ölçülerindedir. Naos odasına endonarteksden, in situ olarak mermer eşik taşı bulunan 1.90 m genişliğindeki bir kapıdan girilmektedir. Naosun opus sectile tabanı 278.31 m kotunda tespit edilmiştir. Kuzeydoğu-güneybatı yönlü olarak inşa edilen bu taban döşemesi 11 panele ayrılarak yapılmıştır.

Naosun kuzeyine yapılan apsis bölümüne naos tabanından 0.10 m yüksekliğinde bir basamakla çıkılmaktadır. Apsisin çapı 5.05 m, derinliği ise 3.60 m olup opus sectile döşemeli apsis tabanı 278.57 m kotunda tespit edilmiştir. Ancak apsisin taban bölümü yapının diğer mekânların da olduğu gibi Focas Dönemi (MS 602-610) depreminden sonra sökülerek tahrip edilmiştir.

425Şimşek 2013, 107.

176 Kiliseli Peristylli Ev’in kuzeyinde analemna duvarına bitişik ve bu duvar üzerine açılan bir kapı ile tiyatroya açılan mekânlar dükkân olarak avlu etrafındaki diğer mekânlar ise konut mimarisinin bir parçası olarak değerlendirilmiştir.

3.13.1. 1 No.lu Mekân

Peristylli Ev’in kuzeyinde yer alan, 3.40x3.30 m ölçülerindeki kare planlı 1 No.lu mekân (Fig. 154, 158), doğusunda 2, güneyinde 4, batısında ise kazısı tamamlanmamış olan 5 No.lu mekânla sınırlıdır⁴²⁶. Mekân’a giriş kuzey bitişiğinde yer alan kuzey tiyatrosunun analemma duvarı üzerindeki bir kapı açıklığından sağlanmıştır. Ayrıca bu mekânın batı duvarında ve güneyindeki 4 No.lu mekâna geçiş vardır. Ancak 4 No.lu mekâna geçiş daha sonra kapatılmış ve önüne bir pithos yerleştirilmiştir. Mekânın doğu duvarının kuzey köşesine ise bir tezgâh nişi yerleştirilmiştir. Duvarları traverten blok, devşirme Ionik sütun tamburu ve taban tuğlası kullanılarak örülmüş olan mekân olasılıkla bir dükkândır⁴²⁷.

3.13.2. 2 No.lu mekân

Yapı’nın kuzeyinde yer alan 2 No.lu mekân (Fig. 154, 158), doğusunda kilisenin apsisi, kuzeyinde analemma duvarı, batısında 1 No.lu ve güneyinde 3 No.lu mekânlarla sınırlandırılmıştır. Kareye yakın planlı mekânın açığa çıkarılan kuzey duvarı 3.40 m, güney duvarı 2.50 m, doğu duvarı 3.38 m, batı duvarı ise 3.35 m’dir ve bir kapı açıklığı ile 3 No.lu mekâna bağlanmıştır. Mekânın duvarları dere taşı,

428Şimşek 2013, 107; Şimşek 2013b, 324-325.

177 Fig. 158: Kuzey Tiyatrosu Kilisesi’nin analemna duvarına yaslanan 1 ve 2 No.lu mekânlar

3.13.3. 3 No.lu mekân

3 No.lu mekân (Fig. 154); kuzeyinde 2, batısında 4 No.lu mekânlar ile güneyinde peristylli avlu ve doğusunda naosla sınırlandırılmış olup 4 No.lu mekâna bir pencere diğerlerine ise kapı açıklığı ile bağlanmıştır. Kareye yakın planlı mekânın 278.20 m kotunda açığa çıkartılan tabanı sıkıştırılmış topraktır⁴²⁹.

3.13.4. 4 No.lu mekân

4 No.lu mekânın doğusunda 3, kuzeyinde 1 ve batısında henüz kazısı