Kuzey (Kutsal) Agora Güney Portik Batı

Kuzey (Kutsal) Agora Güney Portik’in güneydoğu köşesinde yapılan kazı çalışmalarıyla bu alanın stratigrafik verileri tespit edilmiş ve özellikle Geç Antik Çağ’a ait düzenlemeler ortaya çıkartılmıştır³⁸⁶. Geç Antik Çağ’a ait benzer düzenlemelerin, Batı Propylon ile Merkezi Proplon arasında kalan, Güney Portik’in batı kenarında nasıl yapıldığını anlamak amacıyla bu alan ayrıca değerlendirilmiştir.

“Kuzey (Kutsal) Agora Güney Portik Batı (KGP.B)” olarak isimlendirilen bu alandaki çalışmalara, Suriye Caddesi’nin Kuzey Portik’i ile bağlantılı 1 ve 2 No.lu dükkânların üzerinde, 285.60 m kotunda başlanmıştır. Çalışmalar sonucu, MS 494 depreminde yıkılan ve dükkânlarla ortak kullanılan Güney Portik’in arka duvarına ait traverten bloklar tespit edilmiştir (Fig. 103, 116, 135-136).

386Şimşek 2015b, 645-647

153 Fig. 135: Suriye Caddesi Kuzey Portik’le bağlantılı olan 1 ve 2 No.lu dükkânlarla,

dükkânların kuzeyinde Kuzey Kutsal Agora Güney Portik arka duvarına ait yıkıntı

Bu dükkânlar, Suriye Caddesi Kuzey Portik üzerinde yer almakta olup arka duvarları Güney Portik’le ortaklaşa kullanılmıştır (Fig. 136). Batıda tespit edilen 1 No.lu dükkân, içten içe 4.20x3.40 m ölçülerinde olup mekâna 1.20 m’lik bir açıklığa sahip kapı ile girilmektedir³⁸⁷. Dükkânın tabanında 284.08 m kotunda opus spicatum döşeme tespit edilmiştir. Ayrıca dükkânın kuzeyinde 0.90 m genişliğinde olasılıkla depo amaçlı kullanılan ve arka bölüme geçişi sağlayan bir eşik açığa çıkartılmıştır.

Taban üzerinde tespit edilen sikke buluntuları ağırlıklı olarak MS 4. yy’ın dördüncü çeyreği ile MS 5. yy’a aittir³⁸⁸. Bu durum 1 No.lu dükkânın özellikle MS 494 depremi öncesinde yoğun olarak kullanıldığına işaret etmektedir. Ancak taban üstünde tespit edilen ve MS 6. yy’ın ikinci-üçüncü çeyreğine tarihlendirilen bir sikke buluntusu³⁸⁹ dükkânın MS 494 depreminden sonra da bir süre kullanıldığına işaret etmektedir.

1. No.lu dükkânın doğusunda yer alan 2 No.lu dükkân ise içten içe 7.40x3.20 m ölçülerindedir ve mekâna güneyden girişi sağlayan kapının genişliği 1.15 m’dir. 2 No.lu dükkânın tabanı 283.96 m kotunda bulunmuş olup taban döşemesinin bir bölümü opus spicatum tekniğinde yapılırken bir bölümü ise olasılıkla oluşan tahribat sonrası pişmiş toprak tuğla ve mermer plaka kullanılarak yapılmıştır³⁹⁰. Bu durum

387Şimşek 2015b, 647.

388 L.13.SC.KP.B.D1.05 Bronz Sikke, (MS 383-423) Arcadius-Honorius-II. Theodosius;

L.13.SC.KP.B.D1.03 Bronz Sikke (M.S: 5. yy’ın 2. yarısı).

389 L.13.SC.KP.B.D1.08 Bronz Sikke, (MS 527-665) I. I. Iustinianus .

390Şimşek 2015b, 647.

2

1

154 dükkân içinde farklı kullanım evrelerinin olduğunu ortaya koymaktadır. Açığa çıkartılan dükkân içerisinde ele geçirilen sikkeler yoğun olarak MS 5. yy’a tarihlendirilmekte olup dükkân tabanında ele geçirilen bir sikke³⁹¹ bu alanın son kullanım evresinin MS 6. yy’ın birinci çeyreği olduğunu ortaya koymaktadır.

Buluntular arasındaki günlük kullanıma ait amphora, testi, çömlek, lekane gibi seramik parçaları da bu kronolojiyi desteklemektedir.

Suriye Caddesi Kuzey Portik’in gerisinde, Güney Portik arka duvarına bitişik olarak yapılan dükkân sıralarının doğu-batı aksındaki devamı (1 ve 2 No.lu dükkân) ile bu dükkânların arkasına, Güney Portik’in MS 494 depremi yıkıntısı üzerine inşa edilen depolar ise 2015 yılı kazı çalışmalarında ortaya çıkartılmıştır (Fig. 136). 1 ve 2 No.lu dükkânların doğusunda yer alan bu dükkân sıraları batıdan doğuya 3, 4, 5, 6 ve 7 No.lu dükkânlar olarak adlandırılmıştır (Fig. 116, 136).

Fig. 136: Çalışmalar sonucu açığa çıkartılan dükkân sıraları ile MS 494 depremi Güney Portik yıkıntısı üstüne inşa edilen geç mekânlar (dükkân depoları?)

Bu dükkânların kuzeyinde, Güney Portik yıkıntısı üzerine MS 494 depreminden sonra inşa edilen arka mekânlar ise doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen planlı olarak inşa edilmiş olup Focas Dönemi (MS 602-610)depremine kadar kullanılmışlardır (Fig. 136).

Bu geç dönem mekânların doğusunda yapılan çalışmalarda üst seviyedeki yoğun hafriyat dolgunun altında 283.80 m ile 283.25 m kot aralığında, MS 494

391 284.03-283.96 m kodların da ortaya çıkan bronz sikkeler; L.13.SCKPB.D2.10-12-15-17 nolu buluntular olup (MS 491-518 I. Anastasius) MS 5. yy’ın dördüncü çeyreği – MS 6. yy’ın birinci çeyreği’ ne tarihlenmektedir.

155 depremi ile birlikte kuzey yöne devrilmiş durumdaki agora Güney Portik arka duvar sırasına ait yıkıntı traverten bloklara ulaşılmıştır (Fig. 116, 137-138). Yıkılan traverten duvarın kuzey ucunda, portikteki MS 494 öncesi düzenlemeleriyle ilişkili olarak yükseltilen ve duvarın en üst örgüsünü oluşturan çay taşı, mermer, küçük boyutlu traverten taşlar ve tuğladan oluşan yoğun bir harç yıkıntısı açığa çıkartılmıştır. Bu yıkıntı doğu-batı doğrultusunda 283.76-282.85 m kot seviyesinde değişen yükseltilerde korunagelmiştir. Yıkıntının kuzeyinde Güney Portik’in kırma çatılı sütunlu galerisini destekleyen krepidoma üzerindeki birinci sıra kaide, sütun, başlık ve sütunların yükseltildiğini gösteren tuğla kemer sistemine ait yıkıntı kalıntıları da tespit edilmiştir. Ayrıca bu alanda merkezi propylonun hemen batısında, MS 494 depremi sonrasında yıkılan duvarların üst kotunda, deprem sonrasında inşa edilen bir yapının daha kalıntıları tespit edilmiştir (Fig. 138). Bu yapı Focas Dönemi depremine kadar kullanılmıştır.

Fig. 137: Önde Güney Portik stylobatı, stylobatın gerisinde portik içinde MS 494 depremi yıkıntısı ile yıkınti içinde Güney Portik’e ait sütun tamburları, arka planda, en üst kotta MS 494 depremi sonrasına ait mekânlar

156 Fig. 138: Merkezi Propylon’un batısında, MS 494 depremi sonrasına ait düzenlemeler

Kuzey (Kutsal) Agora’nın ana girişleri ilk bölümde bahsedildiği gibi agoranın güney kanadından sağlanmıştır. Bu anıtsal girişlerden batıdaki Batı Portik’e, doğudaki Doğu Portik’e merkezdeki ise Güney Portik’e açılmaktadır (Fig. 116).

Batı Propylon, Caracalla Nymphaeumu’nun kuzeyinde, Suriye ile Stadyum caddelerinin kesiştiği noktada inşa edilmiş ve “Kuzey (Kutsal) Agora Batı Propylon (KA.BP) ” olarak isimlendirilmiştir.

Bu alanda yürütülen çalışmalarda yoğun miktarda dağınık halde kırık durumda mimari elemanlara ait mermer arşitrav, friz, geison, sima, tavan kaseti, Ion başlığına ait volüt parçaları açığa çıkarılmıştır. Bu durum özellikle Geç Antik Çağ’da yoğun bir tahribatın yaşandığını göstermesi açısından önemlidir. Tahribatla birlikte farklı amaçlar için kullanılan girişte geç dönem yapılarının inşa edildiği saptanmıştır.

Bu geç dönem yapıları, Suriye Caddesi ile bağlantılı olup doğuya doğru uzanan portik gerisindeki dükkân sıralarına ve arkasındaki depolara? aittir. Alan genelinde gerçekleştirilen çalışmalarda ağırlıklı olarak MS 5. yy’a tarihlendirilen günlük kullanıma ait testi, çömlek, amphora, pithos gibi parçaların ele geçirilmesi son kullanım evresi hakkında fikir verirken henüz tabana ulaşılamamış olması sebebiyle net bir kronolojiden henüz söz etmek mümkün değildir. Ayrıca ele geçen en erken

MS 494 öncesine ait duvarı yükseltmek için kullanılan

harç yığıntısı MS 494 depreminde yıkılan duvar MS 494depremi

sonrası yapılan mekan

157 tarihli sikke, MS 3. yy’a, en geç tarihlisi ise I. Anastasius Dönemi’ne (MS 491-518) tarihlendirilmiştir. Ancak alanın MS 7. yy başına kadar taş ocağı olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır.

Kuzey (Kutsal) Agoranın merkezinde bulunan anıtsal giriş ise Suriye Caddesi’nin kuzey kenarında, ticari agora ile merkezi hamamın karşında olup caddeden 6.60x14.53 m ölçülerinde dikdörtgen planlı bir girintiyle ayırt edilmektedir. Girişin iki yanında dikdörtgen traverten bloklardan yapılmış duvarlar bulunur. Propylonun iki yanında doğu-batı yönünde uzanan duvar blokları, MS 494 depremi nedeniyle kuzeye, Güney Portik’e doğru sıralı olarak yıkılmıştır. Bu duvarlar, dikdörtgen traverten bloklardan, kireç harçlı inşa edilmiş ve kuzeye bakan yönünde üst sıralar sıvanarak üzerine freskler yapılmış, alt sıralarında ise mermer plaka kaplamalar kullanılmıştır.

2013 yılında Merkezi Propylon’un tabanına ulaşmak, duvarlarda ve propylonun ön cephesinde anastylosis esas gerekli sağlamlaştırma ve restorasyon çalışmalarının yapılabilmesi için 283.95 m kot seviyesinde başlanan çalışmalar, 283.15 m kotunda sıkıştırılmış toprak tabanın bulunması ile sonlandırılmıştır.

Propylon’un üst basamağından başlayıp alanın kuzeyine doğru devam eden iki sıra Erken Bizans Dönemi künklerinde ise sağlamlaştırma yapılmış ve üst kısmının iki yanı traverslerle korumaya alınmıştır. Yapılan çalışmada, MS 494 depreminden sonra kullanılmayan Propylon’un traverten duvar bloklarının yer yer oyularak künk borularının buradan ve bazı bölümlerde devşirme mermer blokların üzerinden geçildiği anlaşılmıştır. Bu da Güney Portik’in bu dönem sonrasında işlevini yitirdiğini göstermesi açısından önemlidir.

Arkeolojik buluntularına göre; Merkezi Propylon, MS 3. yy’ın ilk çeyreği sonlarında yapılmış, MS 3. yy'ın sonu, 4. yy’ın başında meydana gelen depremle yıkılmış ve İmparator Diocletianus (MS 284-305) Dönemi’nde tamirat geçirmiştir.

Kaldırılan duvar blokları altında ele geçirilen Geç Antik Çağ’a tarihlenen günlük kullanıma ait kap parçaları ve sikke buluntuları, alanın MS 494 yılı depreminde tamamen yıkıldığını, sonrasında ise mevcut yıkılan traverten blokların üzerlerinin düzeltilerek İmparator Focas Dönemi (MS 602-610) depremine kadar portik işlevinden farklı bir amaç için kullanıldığını göstermektedir³⁹².

392Şimşek 2013b, 139.

158 3.8.4. Kuzey (Kutsal) Agora Altar

Kuzey (Kutsal) Agora’nın içinde, MS 2. yy evresinde inşa edilen tapınaklarla ilişkili olarak açılan sondajlarda, tapınaklara ait olduğu saptanan bir altar tespit edilmiştir³⁹³ (Fig. 103, 139). Çalışmalarda tek sıra traverten bloklar ve orta bölümünde kireç harç ve çay taşı ile örülen yapının temeli açığa çıkartılmıştır. Temel seviyesinin üstünde ise güneydoğu köşede in situ yapının ana duvarları ile ilişkili olarak “L” şeklinde mermer iki blok, temelin kuzeyinde iki parça halinde mermer anta başlığına ait parçalar bulunmuştur.

Başlıktaki bezemelerin stil özelliği MS 2. yy’a (Hadrianus Dönemi-MS 117-138) ait olduğunu ve başlığın üst kısmında yer alan ayak yerleştirme boşluklarından, bloğun üstünde bronz heykelin olduğu anlaşılmaktadır. Altara ait temelde yapılan çalışmalarda dokuz adet bronz sikke ele geçirilmiş olup sikkelerden en erken tarihlisi II. Constantius (MS 337-361), en geç tarihlisi ise II. Iustinus Dönemi’ne (MS 565-578) tarihlendirilmiştir.

Alanın genelini ve temelin işlevini belirlemek amacıyla çalışma alanı doğuya doğru genişletilmiş ve seviye indirme çalışmalarında, 282.56 m seviyesindeki sıkıştırılmış topraktan oluşan taban ve altarın güneydoğu köşesinde 3.10 m uzunluğunda kuzeydoğu-güneybatı doğrultulu bir künk sistemi ortaya çıkartılmıştır.

Ortaya çıkartılan bu kalıntılar, Hristiyanlığın yayılmasına bağlı olarak tapınakların MS 4. yy’daki tahribatından sonra kullanılmadığını göstermektedir.

Ayrıca, altarın çevresinde açılan diğer sondajlarda da agoranın Geç Antik Çağ kullanımı ile ilişkili verilere ulaşılmıştır. Hristiyanlığın resmi din ilan edilmesiyle birlikte bu alan ve alanda tespit edilen yapılara ait temel kalıntıları Focas Depremi’ne kadar farklı amaçlar için kullanılmıştır. Özellikle altarın kuzeydoğusunda 282.85 m kotunda tespit edilen bir mezar, 2012 yılında Kuzey (Kutsal) Agora Doğu Portik önünde avlu içerisinde tespit edilen mezarlarla benzerlik göstermektedir. Bu mezarlar Hristiyanlığın resmi din haline gelmesiyle birlikte agoranın pagan özelliklerini kaybettiğini ve son kullanım evresinde avlusunun bir mezarlık alanına dönüştürüldüğünü göstermektedir.

393Şimşek 2015b, 643, 649-650.

159 Fig. 139: Altarın temeli, anta başlığı ve pithos ile etrafındaki Geç Antik Çağ yapı kalıntıları