ÇELİK BORULAR VE FİTİNGLER
BÖLÜM 5 DÖVME ÇELİKLER
8. Mekanik ve Teknolojik Özellikler
8.1 Çekme testi
Bu kurallardaki veya uygulandığı durumlarda ilgili standart ve spesifikasyonlardaki tablolarda belirtilen istekler, çekme testi sonucunda sağlanacaktır.
8.2 Çentik darbe enerjisi
Çeşitli çelik kaliteleri için belirlenen çentik darbe enerjisi değerleri 3 test numunesinin ortalama değeri ile sağlanacaktır. Bu üç test sonucundan biri, ortalama değerin altında olabilir, ancak ortalama değerin
%70'inden daha az olamaz.
8.3 Diğer özellikler
Belirli çelik kaliteleri için, örneğin; kristallerarası korozyona direnç veya yüksek sıcaklıklarda %0,2 uzama sınırı gibi özel karakteristiklerin istenildiği durumlarda, bu karakteristikler uygun testler ile belirlenecektir.
9. Testler
9.1 Kimyasal bileşimin belirlenmesi
Üretici her eriyiğin kimyasal bileşimini belirleyecek ve ilgili sertifikayı sörveyöre verecektir. Sertifikada ilgili çelik kalitesinin eriyiğine ait kimyasal bileşim belirtilecektir.
Bileşimde herhangi bir tereddüt oluştuğunda veya sertifika ile dövme parçalar arasındaki bağlantı kanıtlanamadığında, ürün analizi yapılacaktır.
9.2 Mekanik özelliklerin testi ve test numunelerinin seçimi
9.2.1 Mekanik özellikler, çekme mukavemeti, akma sınırı veya %0,2 uzama sınırı, kopma uzaması ve kopmada kesit daralması değerleri çekme testi ile belirlenecektir.
9.2.2 Aksi belirtilmedikçe, çentik darbe enerjisi her dövme parçasında veya her test miktarında yapılacak çentik darbe testi ile kanıtlanacaktır.
9.2.3 İstenilen testler ve olası tekrar testleri için yeterli ve temsil edeceği dövme parçanın o bölümündeki kesit alanından az olmayacak test malzemesi alınmalıdır. Bu test malzemesi 9.2.14 ve 9.2.17’ye göre sağlananlar hariç, her dövme parça ile bütünün eş parçası olmalıdır. 9.2.17’ye göre demet tetestine izin veriliyorsa, alternatif olarak test malzemesi bir üretim parçası veya ayrı dövme olabilir. Ayrı dövme test malzemesi, temsil ettiği dövme parça azalma oranına benzer orana sahip olmalıdır.
9.2.4 Bu isteklerin karşılanması için bir çekme test numunesi ve, gerek duyulduğunda üç Charpy V- çentik darbe test numunesi, bir test numunesi setini oluşturmalıdır.
9.2.5 Normal olarak test numuneleri eksenleri, her ürünün ana eksenel yönüne ya tamamen paralel (boyuna test) veya tamamen teğetsel (teğetsel test) olarak kesilir.
9.2.6 Aksine karar verilmediği takdirde, test numunelerinın boyuna ekseni aşağıdaki gibi yerleştirilmelidir:
- Kalınlık veya çap en fazla 50 mm ise eksen, orta kalınlıkta veya kesitinin merkezinde olmalıdır,
- Kalınlık veya çap 50 mm’den fazla ise eksen, ısıl işlem görmüş herhangi bir yüzeyin altında kalınlığının 1/4’ünde (yarıçapın ortası) veya 80 mm. (hangisi küçükse) olmalıdır.
9.2.7 Gerektiğinde test numunesinin dövme parçadaki geometrik yeri ile liflerin doğrultusuna bağlı yeri ayırdedilir.
Tablolarda kullanılan boyuna, teğetsel ve enine tanımları, liflerin doğrultusu ile ilgili olarak dövme parçalarda test numunelerinin konumunu ifade eder. Bu tanımlar aşağıdaki gibi belirlenir:
Boyuna :Test numunesinin boyuna ekseni, doğrusal olmayan liflerin ana doğrultusuna paraleldir.
Teğetsel :Test numunesinin boyuna ekseni, eğrisel lif izlerini kiriş şeklinde keser (Bir dereceye kadar eğri konumda olur)
Enine :Test numunesinin boyuna ekseni, lif izlerini dik olarak keser. Boyuna ekseni, ek olarak lif izlerinin sıkıştığı (bir genişlemeye dik olduğu) test numunesinin yeri kalınlık doğrultusunda diye bilinen durumunda test numunesinin yeri enine olarak tanımlanmaz.
9.2.8 Normal olarak, test numuneleri, bu amaçla ana dövme parça ile birlikte dövme işlemi uygulanan fazla malzemeden alınacaktır. Bu test kısımları, normal olarak, dövme parçaya son ısıl işlem uygulandıktan sonra ana parçadan ayrılabilir. Bu durumda, sonraki gerilme giderici ısıl işlem ihmal edilebilir. Isıl işlemden önce test kısmının ana parçadan ayrılmasına, sadece üretim yönteminin bu durumu kaçınılmaz hale getirmesi durumunda izin verilebilir. Bu durumda, ana dövme parçası ile test kısımlarına birlikte ısıl işlem uygulanmalıdır.
9.2.9 Çekme testi ve çentik darbe testi için alınacak test kısımlarının belirlenmesinde aşağıdakiler uygulanır:
- Normalize edilmiş dövme parçalarda her test demetinde bir parçadan bir test kısmı,
- Su verilmiş ve temperlenmiş dövme parçalarda her test demetinde iki dövme parçasının her birinden bir test kısmı.10 parça veya daha az olan test demetlerinde yalnız bir dövme parçadan bir test kısmı istenir.
Tüm su verilmiş ve temperlenmiş dövme parçaların en az %5'ine demet testlerinde bir sertlik testi uygulanır.
9.2.10 Siparişteki anlaşma koşullarına uygun olarak test kısımları aşağıdaki gibi alınır:
- Bir dövme parçadan (tamamı parçalanarak),
- Dövme parça için öngörülen ek malzemeden,
- Aynı şekilde dövülmüş ısıl parça ile birlikte ısıl işlem görmüş, aynı eriyikten alınmış benzer boyutlardaki örnekten.
9.2.11 Tüm test kısımlarına, dövme parçanın ilgili kesitine uygun kesite sahip olacak derecede şekillendirmek üzere dövme işlemi uygulanacaktır. Test kesitleri, sadece ilk testlerin yapılması için gereken test numunelerinin değil, aynı zamanda olası yenilenecek testler için gerekli test numunelerinin alınmasına da yetecek büyüklükte olacaktır.
Tüm test kısımları ve örnekleri, temsil ettikleri dövme parçaları veya birim test miktarları ile kolaylıkla ilgi kurabilecek tarzda markalanacaktır.
9.2.12 Üretim yöntemi, TL’nun özel onayına tabi olan dövme çelikler için, test kısımlarının adedi ve konumu, üretim yöntemi esas alınarak özel olarak belirlenecektir.
9.2.13 Aynı eriyikten alınmış ve birlikte ısıl işlem görmüş, benzer boyutlardaki dövme çelikler bir test demetinde toplanmalıdır.
9.2.14 Hepsi birlikte aynı fırında ısıl işlem görmüş bir dövme çelik, test amacıyla bir dizi bileşenlerine ayrıldığı zaman, bunlar tek bir dövme çelik olarak değerlendirilebilir ve istenilen test sayısı birden fazla özgün çeliğin toplam boya ve kütlesine bağlıdır.
9.2.15 Karbonlanması gereken elemanlar veya uçları daha sonra kapatılması gereken içi boş dövme çelikler dışındaki test malzemesi, tüm ısıl işlem tamamlanana kadar bir dövme çelikten kesilmemelidir.
9.2.16 Dövme çeliklerin karbonlanması gerektiğinde, ön ve karbonlanmanın tamamlanmasından sonraki her iki test için yeterli test malzemesi sağlanacaktır.
Bu amaçla, dövme parçanın boyutu veya kütlesi ne olursa olsun sadece bir yerden istenilen testler ve birleşik milli dövme parçalar dışında, C.5.1.1, 5.1.2 ve D.7.2’de ayrıntıları verilen yerlerden, boyuna yönde tekrarlanan test malzemesi setleri alınmalıdır.
Test malzemesi, D/4 çapa (D dişli parçanın bitmiş çapıdır) veya 60 mm’ye (hangisi küçükse) işlenmelidir.
Dövmede ön testler için, daha sonra dövmeye uygulanacak yalancı karbonlama ve ısıl işlem bir test malzemesi setine uygulanmalıdır.
Kesin kabul testleri için, test malzemenin ikinci setine temsil ettiği dövme çelik ile birlikte yalancı karbonlama ve ısıl işlem uygulanmalıdır.
Dövme yapan firma veya dişli üreticisinin kararına göre, büyük en kesitli test parçaları karbonlanabilir veya yalancı karbonlanabilir ama bunlar son su verme ve temperleme ısıl işleminden önce istenilen çapa işlenmelidir.
Karbonlanacak dövme çeliklerin testinde alternatif yöntemler için TL ile özel anlaşmaya varılabilir.
9.2.17 Parça ağırlığı ≤1000 kg. olan normalize edilmiş dövme parçaların veya parça ağırlığı ≤ 500 kg. olan su verilmiş ve temperlenmiş dövme parçalar demet testi yapılabilir. Bir demet, benzer şekil ve boyuttaki dövme parçalardan oluşmalı, aynı eriyik, aynı fırın yükünde ısıl işlem görmüş ve normalize edilmiş dövme çelikler için 6 tonu, su verilmiş ve temperlenmiş dövme çelikler için 3 tonu geçmeyen kütlede olmalıdır.
TL ile başka bir anlaşma yapılmamışsa, test demetinin büyüklüğü Tablo 5.1’de belirtildiği gibi olacaktır.
Her bir test demetindeki parça sayısının %10'una kadar kalan miktar bir test demetine dağıtılabilir.
Parça ağırlığı > 1000 kg. (normalize edilmiş) ve >500 kg. (su verilmiş ve temperlenmiş) olan dövme parçalar tek olarak test edilir.
Tablo 5.1 Test demetlerindeki dövme parça sayıları ve tekil parçaların ısıl işlem ağırlığı
Tekil dövme parçasının ısıl işlem ağırlığı
[kg]
Test demetindeki dövme parça sayısı
15'e kadar ≤ 300
15'den 150'ye kadar ≤ 100 150'den 300'e kadar ≤ 50 300'den 1000'e kadar ≤ 25
9.2.18 Sıcak haddelenmiş profiller için, bir demet testi yöntemi de uygulanabilir. Bir demet aşağıdakilerden oluşur:
- Aynı fırın yükünde ısıl işlem görmüş olan, aynı haddelenmiş tomruk veya kaba kütükten sağlanan, birbirinden farklı boylarda kesilmiş malzeme, veya
- Aynı eriyik, aynı fırın yükünde ısıl işlem görmüş ve toplam kütlesi 2,5 tonu geçmeyen ve aynı çaptaki profiller.
9.2.19 Test numunelerinin hazırlığı ve meknaik test yöntemleri Bölüm 2’nin isteklerine uygun olacaktır.
Aksine anlaşmaya varılmamışsa, tüm testler sörveyör gözetiminde yapılacaktır.
Tablo 5.2 Tekne yapımı dövme çelikleri (6) için kimyasal bileşim sınırları (1)
Çelik tipi
C Si Mn P S Cr Mo Ni Cu(4) Toplam
kalanlar C, C-Mn 0,23 (2),
(3) 0,45
0,30-1,50 0,035 0,035 0,30 (4) 0,15 (4) 0,40 (4) 0,30 0,85
Alaşımlı (5) 0,45 (5) 0,035 0,035 (5) (5) (5) 0,30 -
(1) Aralık olarak gösterilmedikçe, bileşim kütle yüzdesi olarak verilmiştir.
(2) Aşağıda belirtilen formülle hesaplanan (Ceq) karbon eşdeğerinin % 0,41’den fazla olmaması koşuluyla, karbon miktarı bu düzeyin üzerine çıkarılabilir:
(3) Kaynaklı yapılarda kullanılması amaçlanmayan C ve C-Mn çelik dökümlerinin karbon miktarı maksimum 0,65 olabilir.
(4) Elementler, kalan elementler olarak değerlendirilir.
(5) Spesifikasyon onay için verilecektir.
(6) Dümen rotları ve iğnecikler kaynak edilebilir kalitede olmalıdır.
Tablo 5.3 Makina yapımı dövme çelikleri için kimyasal bileşim sınırları (1)
Çelik
tipi C Si Mn P S Cr Mo Ni Cu(3) Toplam
kalanlar C, C-Mn 0,65 (2) 0,45
0,30-1,50 0,035 0,035 0,30 (3) 0,15 (3) 0,40 (3) 0,30 0,85 Alaşımlı
(4) 0,45 0,45
0,30-1,00 0,035 0,035 Min.
0,40 (5)
Min.
0,15 (5)
Min.
0,40 (5) 0,30 -
(1) Aralık veya minimum olarak gösterilmedikçe, bileşim kütle yüzdesi olarak verilmiştir.
(2) Kaynaklı yapılarda kullanımı amaçlanan C ve C-Mn çelik dökümlerinin karbon miktarı maksimum 0,23 olacaktır. (Ceq) karbon eşdeğerinin + 0,41’den fazla olmaması koşuluyla, karbon miktarı bu düzeyin üzerine çıkarılabilir. .
(3) Minimum olarak gösterilmedikçe elementler, kalan elementtler olarak değerlendirilir.
(4) Alaşımlı çelik dökümlerin kaynaklı yapılarda kullanımında, önerilen kimyasal bileşim TL onayına tabidir.
(5) Elementlerden biri veya daha fazlası minimum miktara uygun olacaktır.
9.3 Test numunelerinin olumsuz sonuç vermesi durumunda testlerin yenilenmesi
Eğer çekme veya çentik darbe testlerinin sonucunda gerekli değerler elde edilemezse veya bir çentik darbe testi, gerekli ortalama değerin % 70’inden daha düşük bir sonuç verirse, dövme parça veya birim test miktarı reddedilmeden önce, Bölüm 2’de belirtilen testlerin yenilenmesi ile ilgili yöntem uygulanabilir. Aynı test kısmından, orijinal test numunesi olarak veya diğer test
kısımlarından ya da ilgili test demetini temsil eden örneklerden ilave test numuneleri alınacaktır.
10. Muayene
10.1 Tüm dövme parçalar kabulden önce, görsel muayene için sörveyöre sunulacaktır. Uygun olan durumlarda, muayeneler iç yüzeyleri ve delikleri de kapsayacaktır. Aksine anlaşmaya varılmadıkça, boyutların doğrulanması üreticinin sorumluluğundadır.
%15 Cu Ni 5
V Mo Cr 6 C Mn
Ceq
10.2 Kaynaklı bileşenler ile ilgili kurallarda veya onaylı yöntemlerde gerek görülen hallerde, kabulden önce, üretici tarafından uygun tahribatsız test de yapılacak ve sonuçlar raporlanacaktır.
10.3 Yüzeyi sertleştirilen dövme parçaların onay koşulları gerektiriyorsa, temsil ettikleri dövme parçalarla aynı anda ilave test parçaları da işlenecektir. Bu test parçaları, lokal olarak sertleştirilen ve onaylı spesifikasyonun isteklerine uygun olması gereken sertlik, şekil ve derinliğin belirlenmesi amacıyla bölümlere ayrılacaktır.
10.4 Daha sonraki işleme veya testler sırasında kusurlu bulunan dövme parçalar, daha önceki sertifikasyonlarına bakılmaksızın reddedilecektir.
11. Tahribatsız Testler
11.1 Tahribatsız testlerin yapılması gerektiği durumlarda, bu testler üretici ve/veya işin yapıldığı birimler tarafından yapılacaktır.
11.2 Tahribatsız testler; G’de verilen spesifikasyonlara göre yapılacaktır.