M
ah a lle n in s o sy o lo jik o larak n ered ey se b ittiğ i b ir ortam da o n u b askıyla b ir arada, ayn ı cü m le için d e a n m ak , d ü şen e so n b ir te k m e d aha v u rm ak tan farksız old u . A m a bu v esileyle m ahalled e n e le r olu p b ittiğ in e d air b ir m e rak bu sayed e u y an m ışsa, bu da bu g ad d arlığ ın g ö rü n m e y en h ay ırlı so n u cu olabilir.
M a h a llen in k ü reselleşm ey e m eyd an oku d uğu veya k ü re s elleşm e sü reciy le p aralel o larak g eliştiğ i sö y len en m ah alleş- m e veya yerelliğ in k eşfi sü reciy le b ir ilg isi y o k tabii k i. A n cak o tarz b ir y e relleşm e n in , e sk i m ah alle y a şa n tısın ın h a tırasın a o k u n m u ş n o s ta ljik b ir iç g eçirm ey e y akın b ir şey old uğu nu sö y lem ek de m ü m kü n d ü r.
Ş e rif M ard in m ah alle b a sk ısın d an b ah se d in ce h ep im iz b ir
d en d ön ü p o m eşu m b a sk ın ın sa h ib in i arad ık. H em en h e rk e sin ilk fark ettiğ i şey, o failin yan i b ask ıy ı yap m ası b e k le n e n m ah allen in y erin d e b ü y ü k site le rin , alışv eriş m erk e z le rin in göğe doğru u zan an y ü k sek a p artm an ların d ik ilm iş old u ğ u y du. Bu k e n t k a ra n lığ ın ı epeyd ir y aşıy ord u k zaten . Peyderpey, n ü fu su n ço k ö n e m li b ir k ısm ı so n yirm i yıl için d e şe h rin h ızla d eğişen m e k â n la rı için d e y er d eğ iştirm ed ik m i? B u y er d eğ iş
tirm e esn asın d a b irer m o d ern g ö çm en gibi b izi b ek ley e n y eni yaşam a alan larım ıza k u ru lu rk e n geriye n e b ırak m ış o ld u ğ u m uzu sorm aya ç o k az v ak it b u lab ild ik. K u şku su z ç o k şey b ı
ra k tık . B ırak tığ ım ız şey ler m ah alled en ib aret de d eğild i. Am a yin e k u şk u su z yeni hayat tarzlarım ızd a ç o k b aşka yeni şey ler de b u ld u k.
B asit ista tistik le rle so n y irm i y ıl için d e h erh an gi b ir b e le d iy en in siste m a tik çalışm a sın ın so n u cu o lm ay an , tam am en k e n d iliğ in d en g elişen bu b ü y ü k k e n ts e l d ö n ü şü m lerin nü fusa veya k e n ts e l m ek â n lara o ran ı tesp it ed ilip , bu alan ların için e m ah alled en geriye n ey in kald ığ ı b u lu n a b ilir b elk i. A m a bu g e riye k alan ın g e rçek ten e d e b iy atçıların an latım ın a, y erli film le
rin tem aların a ve yaşı o tu zu g e çk in b irço k in sa n ın m u ten a h a tıraların a k o n u olan “m a h a lle ” ile ilg isin i k u rm a k yin e de m u h a k k a k k i ç o k z o r o lacaktır.
Ş e h irle r d önü şü yor. Sad ece T ü rk iy e’de d eğil, b ü tü n d ü n yada g elişen ve aynı anda kü reyi sarıp sarm alayan y eni k e n t ö rü n tü le ri k o n u t ve yaşam a lan ların ı y en i b ir d ü zen e soku yor.
E n azınd an T ü rk iy e’de esk id en zen g in iy le fak iri, fark lı m eslek ve hatta d in g ru p ların ı b ir arada tu tan , b ü tü n sa k in le rin i bir- b iriy le k ay n aştıran m ah allen in bu esen k e n t tip in e k arşı d i
ren m esi m ü m k ü n değildir. Ç ü n k ü m ah alle h er şeyd en ö n ce yatay b ir y e rleşm ey le m ü m k ü n olab iliy o rd u . Yatay y erleşim , yan i g en iş alana y ayılan tek k a tlı veya azam i ik i-ü ç k a tlı hatta yer yer b ir de b a h çe li k o n u tlard ak i y erleşim g en iş alan b irim lerin e az in sa n ın y e rle şm e sin i sağlıyord u. M ahalle ilk d arbeyi k o n u tu n aşrı m etalaşm asın d an yedi. A p artm anı so k tu bu m e- talaşm a m ah alle h a y a tın ın orta y erin e. B irim m ekân d a azam i in sa n ın sık ışm a sın ı sağladı. D aha az in san la daha yoğu n iliş k ile r k u rm ak m ü m k ü n tabi. A p artm an h a y a tın ın , yani b irim m ek ân d ak i azam i sayıd aki in sa n ın b irb iriy le aynı y oğu n lu kta ilişk ile r sü rd ü rm esi m ü m k ü n olam ad ı.
M A H A L L E S O S Y O L O JİS İ
M ahalle h ay atın d ak i ilişk ile rin y oğ u nlu ğu b iraz m ekan sal sık ışm a n ın etk isiy le am a biraz da zam an sal sık ışm a n ın e tk i
siy le olu şm u ştu r. M ah alle h ayatı zam an sal b ir yayılm a da g e re k tirir çü n k ü . M ahalle y o ğ u n lu ğ u n d ak i ilişk ile rin olu şm ası, otu rm ası ve b ir g e le n e k h a lin i alm ası b ir hayli zam an alır. D e ğ işim in h ız ın ın yavaş old uğu g ele n e k se l toplu m d a b u n u n için gerek li zam an fazlasıyla vardır. M a h allen in o ta n tik d ü nyası, g elen eğ in o ta n tik d ü n y asın ın ta k en d isid ir. A m a h ızı yavaşsa da d eğişim d en h içb ir zam an m u af değildir. M ah alle h e r yerde de ay n ı değildir. B ir şeh rin için d e farklı ö ze llik le riy le tem ayüz ed en m ah alleler olur. Ya o m ahalled e o tu ran özel bazı şah siy e t
lerin k işiliğ iy le , ya b elli b ir d in i veya e tn ik g ru b u n y o ğ u n laş
m asıyla b ir şeh ird ek i m ah alleler b irb irin d e n farklılaşırlar. Am a g e n ellik le d eğişm eyen şey h e p sin d e k i yüzyü ze ilişkiler, iç içe g eçm iş hayatlar, tam da o yüzd en m ah rem iy et alan ları da b ir m ik ta r aşın m ış şeyler.
M ah alle, için d e yaşayan in san lara tabii k i b ir evren s u n m u ştur. Bu ev ren in o lu şm asın a m ah allen in için d e yaşayan h e rk e s k atılır, katk ıd a b u lu nu r. Bu evren in k u ralları vardır.
B u n lara u ym ak h iç kim sed e b ir b askıya b o y u n e ğ m işlik d u y gusu yaratm az. M a h allen in iç k i içe n am a aynı zam and a b ü tü n m ah allen in k ad ın la rın a an a -b a cı gibi b akan ayyaşı b ile ra k ı ş i
şesin i ta şırk e n , b u n u gazeteye sarm ad an yapm az ve b izatih i bu b ile b ir ah lak eşiğ i olarak zikred ilir. M ah allen in , k im ileri tarafınd an b ask ıcı g ö rü n e n yanı için d e yaşayan in san lar için b ir hayli k o ru y u cu d u r da.
Bu h aliyle m ah alle, y itip g ittiğ in i b u g ü n fark ettiğim iz m a
halle artık b ir n o s ta lji k o n u su d u r ve b ü tü n n o sta ljile r gibi m a halle n o sta ljisi de m ah alleyi yen id en kuruyor. İd eal b ir hayat resm ed iyor. E skiye d air hatırlad ığ ı en k ötü hatıralard a b ile b ir sa h icilik tad ını z ik red iy o r n o sta lji. Bu s a h icilik h atırası a slın da b ü tü n n o s ta ljik d uygu lar gib i b u g ü n k ü te crü b e le rle ilgili m e la n k o lik b ir rah atsızlığ ın ürünü d ür. O ysa b ü tü n tecrü b eler
yaşand ığı esn ad a b ü tü n m u k ab il d u ygu ların ı, aşk la rın ı, n e fre t
lerin i, m u tlu lu k ve m u tsu z lu k la rın ı ü retir. M ahalle te crü b e s in de b u n d an fazlasın ın old u ğu n u sö y lem ek iç in b ile elim izd e, bu n o s ta ljik sö y lem d en b aşk a b ir şey k alm ış değildir.
B u gü n kü y eni m ek ân sal d ev rim lerin so n u cu n d a k e n t d e- m ografyası yen id en k a rılm ış ve d ağ ıtılm ıştır. A p artm an h a y atın d a, ö rn eğ in n ü fu su n dar b ir alana aşırı yoğ u n laşm asın a k a rşılık in san bu kalab alığ ın o rtasın d a daha da y alnızlaşm ıştır.
B u n u n da ç o k farklı so n u çla rı o lm u ştu r am a b ü tü n so n u çların k ö tü old u ğu n u sö y lem ek h a k sız lık olur. A p artm an h ay atın ın g e n ellik le k o m şu lu k ilişk ile rin i öld ü rd ü ğü , h atta ü st üste k u - tu cu k la r h alin d e d izilm iş h ayatlar d olay ısıy la m ah rem iy etin de y itip g ittiğ i b ile söy len eb iliy o r. O ysa ap artm an hayatı b elk i in san ı k en d i d airesin in iç in e kapatıyor, an ca k bu san ıld ığ ın ın a k sin e in san ın m o d ern dünyada aradığı m ah rem iy et tecrü b esin e ço k daha fazla im k a n sağlıyor. A p artm an hayatı m ah rem iy eti, yüzyüze ilişk ilerin y oğu n old uğu tek k a tlı m ah alle h ayatların a nazaran ç o k daha fazla sağlıyor.
K o m şu lu k ilişkilerin d e b ir g erilem en in olduğu da d oğru
d ur apartm an hayatının. A n cak bu da zam anla otu rm u ş apart
m an hayatlarında tersi tecrü belerin g ittik çe daha fazla k e n d i
ni g österm esin e engel değil. Yapılan k om şu lu k araştırm aların da, apartm an hayatı in san ların ın k o m şu lu k ilişkileri k o n u su n da daha seçici davranm a şansına sahip old u kları yine de bu k o şulda bile zam anla apartm an için d ek i b ü tü n ailelerin birbiriyle kaynaşm a eğilim in in ço k y ü ksek olduğu ortaya çıkm ıştır. A part
m an sak in lerin in seçicilik le ri ya apartm an için d ek i k om şu s e çi
m i düzeyinde olabiliyor veya apartm an d ışın dan başka vesileler
le olu şm u ş ilişk ilerin sürdü rülm esi şek lin d e oluyor. D olayısıyla apartm an hayatı k om şu lu k ilişkilerin i başlangıçta azaltıyor gibi görünse de ona da b elli b ir geleneğin olu şu m u n a y etecek bir za
m an tanınd ığınd a, yani apartm anda kalm a sü resine bağlı ola
rak k om şu lu k ilişkilerin i daha da pekiştird iği bile söylenebilir.
M ahalleye a lte rn a tif tek o lu şu m ap artm an d eğil tab ii ki.
K e n tin y en i alan ların d a o lu şan b elli m e sle k , g elir veya statü gru p ların ı to p layan ve b elli b ir yaşam tarzıyla b u lu ştu ran s ite ler ilg in ç hayat alan ları olu ştu rm ak tad ır. Bu sitelerd ek i h ay at
lar g ü n d en gün e k e n tte k i yeni b ir yaşam tarzı m o d elin i işaret ediyor. G e n e llik le d uvarlarla çev rilm iş, gü v enliği d eğişik d ü zeylerd e yer y er ab artarak sağlayan ve b irin d e yaşayanları iti
nayla b aşk a y erlerd en ayıran bu sitelerd ek i hayatları K o k sal A lver Siteri! H a y a t la r : K en tte M e k a n s a l A y rış m a ve G ü v e n li k li S it e le r b aşlığ ı altın d a in celiy o r. Bu g ü v en lik li, siteril o rta m larda yaşayan in sa n la rın b irb irle riy le ilişk ile ri, siten in tü rü n e b ağlı o larak , aslın d a k lasik m ahalle te crü b e sin in b ir tü r d ö n ü ş
tü rü lm ü ş h a lin i tem sil ediyor. M ah alled en çık a ra k kapağı b ir şek ild e bu sitelere atan in san ların g e n ellik le m ahalle hayatıyla ilg ili b ü tü n an ıları n o sta ljik tir, çoğ u m ah alley i özlü y o r o lm a k la b irlik te terk ed erek g eld ik leri yerde de zaten esk i m ah alle d en eser k alm am ış olm ad ığ ın d an dem vu ru yorlar. K alm ışsa o m ah alled en geriye b ir arazi o da m u h te m e le n k at k a rşılığ ı m ü teah h id e v e rilm ek üzere b iraz daha p rim yapm ası da b ek len i- yordur.
M o d ern dünyada b aşım ıza ne geld iyse m ahalleye u ğ ram a
dan geçm ed i. D olayısıyla h er şey b u n ca h ızla d eğ işm işk en m a
h a lle n in sabit k alm ış o lm a sın ı b e k le m e n in de b ir alem i yoktur.