B
ir sü rç-ü lisan m u am elesi görür, u n u tu lu r gider diye um d u m ilk d uyd uğu m d a, am a öyle olm ad ı. "M ah alle b a sk ısı” k avram ı, Prof. Ş e rif M ard in ’in yarım yüzyılı aşan so s y o lo jik b irik im in in h ep sin i so llad ı, o n u n la özd eşleşen b ir kavram h alin e geld i. B en ce bu o n u n açısın d an o ld u k ça talih siz b ir durum dur.
G erçi kavram , ortaya atıld ığ ın d an bu yana b elk i şim diye kad ar ih m al etm iş old u ğu m u z b ir “m ah alle s o s y o lo jis i” için g erek li b ü tü n la fla n to p arlam ış old u . K avram ortaya a tıld ığ ın d an b eri b ir s o sy o lo jik olgu olarak m ahalle ve on u çe v re le yen yaşam b içim le ri h ak k ın d a yazılm ayan b ir şey kalm ad ı n e redeyse. Ö rn eğ in , y aşad ığım ız dünyada artık m ahalle diye b ir m e k ân ın k alm ad ığın ı fark etm iş o ld u k bu tartışm a sayesind e.
E ğer g erçek ten m ahalle diye b ir şey k alm ış olsaydı h iç e n d işe niz o lm asın , on u n b a sk ıcı y an ları d eğil, a k sin e ö zg ü rleştirici, ra h a tla tıcı, m erk ezi re jim lerin b a sk ıcı y an ların a k arşı sığ ın ak yanı ço k daha fazla d ik k atim izi çekerd i.
D oğ ru su , h er şey olu rd u da “m ah alle ”yi “b a s k ı” sözcü ğ ü ile aynı terk ip için d e k u llan an Ş e rif M ard in o lam azd ı, o lm am alıy dı. “T ü rk to p lu m u ııu in cele m e aracı o larak sivil to p lu m ” veya
“T ü rk siy asasın ı açık layacak b ir kavram : m erk ez-çev re iliş k ile
r i” ü zerin e yazd ığı yazıları o k u y an ların Ş e rif H o ca’d an b e k le y eb ileceğ i şey m ah alle k av ram ın ın b a sk ıcı değil, a k sin e özgü r
leştirici m ah iy eti h a k k ın d a b ir analiz olab ilird i. Ç ü n k ü M ar
d in bu y azıların d a ö ze llik le T ü rk -İslam to p lu m larm d a o to ri
ter, m erk ezi devlet d esp o tizm in e k arşı bireyi k o ru y an m e k a
n izm aları, tam da en g en iş anlam ıyla m ahalley e tek ab ü l ed e
b ile ce k siv il to p lu m o lu şu m ların d a b u lm u ştu r. M ed reseler, h a dis ce m aatleri, u lem a, h u k u k m ek an izm ası ve yerel te şek k ü l
ler tam da d evlet d esp o tizm in e k arşı bu k o ru m ay ı, bu özgü r
lüğü sağlayan m ek an izm alar olarak M ardin tarafınd an vu rgu
lan m ıştır. M ard in ’in bu çö zü m lem eleri T ü rk to p lu m u n u “or
yan tal d esp o tiz m ” k lişe sin e in d irg em iş o lan o ry an talist o k u m alara k arşı çığ ır a çıcı b ir a lte rn a tif o larak literatü rd e h ak e t
tiği yeri alm ıştır.
M ard in ’in şim diye k ad ark i so s y o lo jik çizg isiyle daha tu tarlı b ir y ak laşım , b u gü n b a sk ıcı, in san h ak ların a k arşı saygıda ala
b ild iğ in e k u su rlu b ir resm i d esp o tizm in u y gu lam aları fiili b ir g erçek ik en b u , d esp o tizm i artırm ak tan başka b ir işe y aram a
y acak şek ild e m u h tem el te h lik e le r iç in m ah alley i işaret etm eye asla yan aşm am ak olabilird i.
M ahalleye b en im o ku d u ğ u m M ard in ’in çalışm aların d a olsa olsa bu tü r m erk ezi d esp o tizm lere k arşı in sa n la rın n efes ala b il
d ik leri, rah atla y ab ild ik leri b ir sosyal alan o larak d ik k at ç e k ile bilird i. M ah alle, kaldıysa tabi, tam da b ü tü n yaşam a alan ların ı ku şatan m e rk e z e k arşı b ire y in sığ ın ab ild iğ i b elk i tek alan o la rak k a lm ıştır ve bu alan ın b u g ü n M ard in ’in gad rin e u ğram ış o lm ası ç o k a cı b ir d urum dur.
B u gü n fiilen u y gu lan m akta olan a k ıl-d ışı, k a n u n d ışı b ir yasak b ir yand an b aşö rtü lü k ad ın ları k u ru m lard an d ışlark en , d iğer yand an zin cirle m e e tk isin i g ö steren fiili b a sk ıla r yoluyla b ü y ü k b ir in san k itle sin i h ay atın d ışın a itm e k te , aşağ ılam ak ta, on lara y ö n e lik h er tü rlü h ak areti n o rm a lm iş g ibi b e n im se t
m ekted ir. B ir F irst Lady old uğu halde H ay ru n n isa h a n ım a reva
M A H A L L E S O S Y O L O JİS İ
g ö rü len m u am ele ortada ik e n , m u h tem el b ir m ah alle b a sk ı
s ın ın m azeretin e sığ ın a b ilm ek iç in g erçek ten ç o k y aratıcı b ir zih n e sahip olm ak gerekiyor.
M ah alle b a sk ısı d ey im in i k u llan an Ş e rif M ard in, tab ii ki k av ra m ın b ü tü n k u llan ım ların d an so ru m lu değildir. O yüzd en kavram ın E rtu ğ ru l Û z k ö k ’ün ağzınd a, M ard in’in ağzınd an d ö k ü ld ü ğü gib i d u rm u y o r olm asın a şaşm am ak gerekiyor.
Bu arada M ard in ’in , an la ttık la rın d a n , m ah alley i, b ize a n la t
tığı şek liy le h iç b ir zam an b ilfiil y aşam am ış old u ğu n u a n lıy o ruz. Z aten “h am so fta-y o b az b a sk ıs ı” diye de a çık lad ığ ı terim i b ir aile b ü y ü ğ ü n d en ald ığ ın ı söylüyor.
O ysa M ard in ’in ve o n u n çev resin d ek i b irço k sosyal b ilim c i
n in b ilfiil yaşad ığı ve b e n ce k e n d ilerin e asıl e sin kayn ağı o ld u ğu n u z an n ettiğ im b ir b a sk ı türü var k i, b ah se ttiğ i m ah alle b a s
k ısı en ç o k on u tarif ediyor:
M ardin, a ltm ışlı yıllard an itib a re n so s y o lo ji g ü n d em i
ne h âk im olan (sın ıf, ü retim tarzı g ib i) k o n u la rın d ışın a ç ı
kıp “z ih n iy e t d ü n y aları, d eğ erler” g ib i k o n u lara o d ak lan an ç a lışm aları d olay ısıy la b ilim çev relerin d en n asıl b ask ı g örd ü ğ ü nü an latsa, m ah alle b ask ısı dediği şeyi ço k daha iy i ö rn e k le m iş olur.
K en d isi gibi d aha b irço k sosyal b ilim c in in araştıracağ ı k o n u n u n seçim in d en d olay ı b ile so n d erece d ışlay ıcı ve yarg ı
lay ıcı b ir b ask ıy a m aru z k a ld ık la rın ı ço k iyi b iliy o ru m . Ç o k gü çlü b azı so sy o lo g lar ç o k isted ik le ri halde y etm işli, sek se n li yıllard a çe v relerin d en d ışlan acak ları k o rk u su y la A rapça veya İsla m ’la ilg ili h erh an g i b ir şey ö ğ ren m ek te n geri d urm uşlardır.
Ş e rif M ard in ise T ü rk iy e’n in b ir olgu su o larak d in, n u r
cu lu k , Said N ursi ça lıştığ ı iç in k e n d i çe v re sin in , so n u çta fi
ilen d ışlam aya d ö n ü şen k u şk u lu b a k ışların a m aru z k a lm ış
tır. S o n u çta bu çalışm alarıy la dünya çap ınd a b ir b ilim ad am ı- so sy o lo g olm ay ı başard ığı halde T ü rk iy e’de b ir B ilim le r A kad e
m isi ü yesi o lam am ıştır.
M ard in ’in m ah alle b a sk ısın ı d ü şü n ü rk e n z ih n in in arka p la n ın d a bu a cı te crü b e le rin olm am ası m ü m k ü n d eğil, oysa bu v esileyle o n u da, h e rk e si de tem in ed erim k i, T ü rk iy e’de ne Y Ö K ’ü n , n e N işan taşı çe v re le rin in , n e de M ard in ’in yaşad ığı çev relerin uygu lad ığı b a sk ıla rı u y g u layacak b ir m ah alle y o k tur.