Liman Tepe

3.1.6.1. Kazı, Konum ve Tarihçesi

Liman Tepe yerleşmesi, İzmir İli Urla İlçesi İskele Mahallesi’nde yer almaktadır. Bugünkü modern limanın hemen doğu tarafında yer alan, son derece iyi liman koşullarına sahip olan merkez; prehistorik Klazomenai olarak ta adlandırılmaktadır. Karantina Adası’na bağlanan ana yolun üzerinde Ege Denizi’ne uzanan bir burnun üzerinde bulunmaktadır. İzmir- Çeşmealtı yolu tarafından doğu-batı yönünde ikiye bölünmüştür. Kuzeyinde bulunan yüksek kayalık alan sayesinde rüzgarlara karşı korunaklı olan Liman Tepe; Antik çağlarda doğu ve batısındaki körfezler sayesinde bir yarım ada görünümü kazanmıştır. Yerleşim bu ada görünümünü zaman içerisinde körfezin dolmasıyla kaybetmiştir. Yarımada üzerinde yer alan höyük güneye doğru alçalmakta ve antik Klazomenai ile birleşmektedir. Prehistorik tabakalar, kuyu, sarnıç ve yol tahribatı haricinde fazla yıpranmamıştır (Erkanal ve Hüryılmaz 1993: 361).

Liman Tepe yerleşiminin bulunduğu mevkiide 1920-1921 yılları arasında ilk kazı çalışmaları Oikonomos tarafından yapılmıştır. Yerleşimin prehistorik değeri ise ilk olarak Akurgal tarafından 1940’lı yılarda Klazomenai antik kentinin Liman Tepe Mevkii’nde Tunç Çağı’na ait seramik örneklerine rastlanmasıyla ortaya konmuştur (Akurgal, 1950: 4). Daha sonra ise Anlağan başkanlığında 1979 yılında kurtarma

59

kazılarına başlanmış ve iki sondaj çukuru açılarak Prehistorik dönemler hakkında bilgiler gün yüzüne çıkarılmıştır. 1980 yılına kadar sürdürülen kurtarma kazıları, 1981 yılında Bakır başkanlığında gerçekleştirilen bilimsel kazılarla höyük ile ilgili kapsamlı araştırmalara başlanılmıştır (Erkanal ve Hüryılmaz, 1993: 361). 10 yıl ara verilen çalışmalar 1992 yılında ikinci dönem çalışmaları adıyla H. Erkanal başkanlığında başlatılmıştır ve günümüzde halen devam etmektedir (Erkanal vd. 2018).

3.1.6.2. Stratigrafisi

Liman Tepe yerleşmesinde ilk sistemli kazıların yapıldığı zamandan son zaman dek yapılan çalışmalarda 7 kültür katı belirlenmiştir. Oldukça geniş bir tabakalanmaya sahip olan Liman Tepe yerleşimi, Orta Kalkolitik dönemden, Helenistlik-Arkaik Döneme kadar yerleşim ve seramik örnekleri açığa çıkarılmıştır. Tespit edilen 7 tabaka alt kendi içerisinde alt evrelere ayrılmaktadır (Erkanal 2008).

Liman Tepe I. kültür tabakası Geç Dönemlere tarihlendirilmektedir. Yerleşimin üst yüzeyinin yoğun tahribata maruz kalmasından dolayı dönem; sarnıç, kuyu ve mezarlarla temsil edilmektedir (Erkanal, H., vd., 2003: 168).

Liman Tepe’nin II. kültür tabakası Geç Tunç Çağı’nı temsil etmektedir. Geç Tunç Çağı tabakası kendi içerisinde 3 alt mimari tabakaya ayrılmaktadır. II.1. mimari tabaka Geç Tunç Çağı I, II.2. mimari tabaka Geç Tunç Çağı II, II.3. mimari tabaka Geç Tunç Çağı III olarak ayrılmaktadır (Erkanal, H. 2008: 95-96). Kuzey kazı alanında açığa çıkarılan Geç Tunç Çağı yerleşimi cadde, sokak ve evlerin oluşturduğu bir mahalle olarak karşımıza çıkmaktadır (Erkanal ve Aykurt, 2008: 236).Güney kazı alanında yapılan çalışmalarda kuzey kazı alanından daha iyi korunmuş kalıntılar açığa çıkarılmıştır. Güney kazı alanında doğu-batı doğrultusunda uzanan sur duvarı tespit edilmiştir (Erkanal, vd., 2016:137). Liman Tepe’de ele geçen kalıntılar ve seramik örnekleri göz önüne alındığında Geç Tunç Çağı’nda güçlü bir yerleşime ev sahipliği yaptığı ve Ege arkeolojisi için önemli buluntulara ışık tuttuğu söylenebilmektedir (Erkanal, H., 2008: 91).

Liman Tepe yerleşiminin III. kültür tabakası Orta Tunç Çağı’na verilmektedir. Orta Tunç Çağı tabakası kendi içerisinde dört alt mimari evrede ele alınmaktadır. III.4.

60

mimari tabaka Orta Tunç Çağı I, III.3. mimari tabaka Orta Tunç Çağı II, III.1/2. mimari tabaka Orta Tunç Çağı III’e tarihlendirilmektedir (Erkanal ve Günel, 1995:226).

Liman Tepe’nin IV. kültür tabakası iki mimari alt evrede karşımıza çıkmaktadır. Erken Tunç Çağı IIIA tarihlenen IV.2. mimari tabakada çok sayıda çukur ve adak yerleri tespit edilmiştir. Bu adak yerlerinin törensel faliyetlerde kullanıldığı düşünülmektedir. Adak çukurları içerisinde yapılan çalışmalarda kapaklı vazo, çanağa ait parçalar, iki adet geyik boynuzu ve çok az sayıda kaplumbağa kabuğuna rastlanmıştır. Doğu kısımda açığa çıkarılan dört çukurdan bir tanesi diğerlerine göre daha fazla malzeme vermektedir. Tama yakın bir çömlek, çanak, kaplumbağa kabuğu ve geyik boynuzu yer almaktadır (Erkanal, vd., 2015: 329).

V. kültür tabakası ise Erken Tunç Çağı II'ye tarihlendirilmektedir. Yerleşimde bu dönemde iç kale ve aşağı şehir yerleşimleri ortaya çıkmaya başlamıştır. Güçlü bir savunma sistemine sahip, at nalı biçimli büyük bir bastiyona sahip olması Liman Tepe yerleşiminin görkemini yansıtmaktadır (Erkanal ve Şahoğlu, 2011: 225).

Erken Tunç Çağı I’i oluşturan VI. kültür tabakasında da bir savunma sistemine sahip bir yerleşim olarak karşımıza çıkmaktadır. Savunma sistemine dayalı uzun evlerin mevcut olduğu bir yerleşime ev sahipliği yaptığı görülmektedir. Evlerin aynı zamanda üretimde de kullanıldığı ele geçen buluntular ışığında açığa çıkarılmıştır (Erkanal, vd., 2008: 308).

Liman Tepe’nin VII. Mimari tabakası kendi içerisinde iki alt evreye ayrılmaktadır. VIIa mimari tabakası Geç Kalkolitik Çağ ile temsil edilmektedir. Döneme tarihlenen bir ev köşesi ve yangın tabakasında ele geçen buğday tohumları yer almaktadır. Izgara plana sahip iki yapı açığa çıkarılmıştır. Izgara planlı yapılardan batı kısımda yer alan yoğun tahribata maruz kalmıştır. Duvarlarının yaklaşık olarak 20 cm kalınlığında olduğu ve kerpiçle örüldüğü bilinmektedir. Liman Tepe’de açığa çıkarılan ızgara planlı yapılar Bakla Tepe’de ki örneklerine göre daha küçük inşa edilmesinden dolayı belki de depolama amaçlı yapıldıkları düşünülmektedir. Melos obsidyeni bu dönemde yoğun olarak kullanılmıştır (Erkanal ve Şahoğlu, 2011: 221, Erkanal, vd., 2015: 331-332). VIIb mimari tabakası Orta Kalkolitik Döneme tarihlendirilmektedir.

61

Basit bir mimariye sahip yapı kalıntıları ve Melos obsidyenin kullanımı görülmektedir (Erkanal ve Şahoğlu, 2011: 220).

Tablo 6: Liman Tepe Stratigrafisi (Erkanal-Günel, 1995: 226, Erkanal, 2008: 95-96, Erkanal-

Şahoğlu, 2011: 221-228, Kouka, 2009: 133-150, Aykurt ve Erkanal, H., 2017: 61, Erkanal, A., ve Aykurt 2017: 171).

3.1.6.3. Orta Tunç Çağı Yerleşimi

Liman Tepe yerleşiminde Orta Tunç Çağı’na tarihlendirilen III. kültür katı dört alt mimari tabakaya ayrılarak ele alınmaktadır. Mimari açıdan alt evreleriyle birlikte en iyi araştırılan tabakayı oluşturmaktadır.

Orta Tunç Çağı 4. Mimari Tabaka

Yerleşimde Orta Tunç Çağı’nın en erken evresini temsil etmektedir. Bu tabaka mimari açıdan iki planı açığa çıkarmaktadır. Oval planlı yapıya ait mimariye bakıldığında; uzun duvarların birbirlerine oval formlu kısa yan duvarların bağlanmasıyla oluşturulduğu belirlenmiştir. Planının oval biçimli oluşturması nedeniyle ‘Oval Ev’ olarak adlandırılmıştır. Liman Tepe yerleşimde bu tabakaya ait mimari

LİMAN TEPE DÖNEM

I.KÜLTÜR KATI KLASİK DÖNEMLER

II.KÜLTÜR KATI GTÇ

III.KÜLTÜR KATI OTÇ

III.1/2.mimari tabaka III.3.mimari tabaka III.4.mimari tabaka OTÇ III OTÇ II OTÇ I

IV.KÜLTÜR KATI ETÇ III

V.KÜLTÜR KATI ETÇ II

VI.KÜLTÜR KATI ETÇ I

VII.KÜLTÜR KATI KALKOLİTİK DÖNEM VIIa.mimari tabaka

VIIb.mimari tabaka

GKÇ OKÇ

62

yapıların genelinde oval bir plan gözlenmiştir. Yerleşimde kuzey kazı alanı olarak adlandırılan alanda yapılan çalışmalarda açığa çıkarılan oval evler taş döşemeli bir alanın etrafında sıraladığı görülmüştür (Erkanal ve Günel, 1996: 308). Bu taş döşemeli yapının güneyinde doğu-batı doğrultusunda uzanan Oval Ev-1 olarak adlandırılan bir yapı açığa çıkarılmıştır. Bu mimar kalıntı yerleşimde dönemin mimari anlayışı hakkında en net bilgilerin sağlandığı yapı olarak dönemin yorumlanmasına da katkı sağlamıştır. Oval Ev-1 yapısı 4.70 m genişliğe, 9.20 m uzunluğa ve korunan yüksekliği 0.40 ile 0.50 m arasında değişen ölçülere sahiptir (Erkanal ve Günel, 1997: 238). Duvarlarda belirli bir yapım tekniği belirlenmemiştir. Tek bir mekandan oluşan yapının tabanında taş döşeme yer almaktadır. Evin içerisinde üst üste iki oval ocak yapısı tespit edilmiştir. Evin doğusunda bir atık çukuru bulunmuştur. Kuzey-güney yönünde yaklaşık 2 m uzunluğa, doğu-batı yönünde 1 m genişliğe sahiptir. Oval Ev-1 yapısının yanında doğu- batı doğrultusunda bir duvar ve taş döşeme açığa çıkarılmıştır. Bu taş döşemenin içerisinde bir küpün alt kısmı açığa çıkarılmıştır. Burası bir depo alanı olarak yorumlanmıştır (Erkanal ve Günel, 1997: 239). Oval Ev -2 olarak adlandırılan yapıya ait ise sadece doğu apsisi ve kuzey duvarına ait bir kısmı tespit edilmiştir. Yapı içerisinde ocak ile bağlantılı olabileceği düşünülen küllü bir alan açığa çıkarılmıştır. Oval Ev-2 kullanım işlevini yitirdikten sonra dolgu olarak kullanılmıştır ve alan tekrardan düzenlenip Oval Ev- 3 için alan oluşturulduğu belirlenmiştir. Yapı 9.80 m uzunlukta, 4.80 m genişliktedir. Oval evin güney tarafında ise bol küllü alanda üç ocağa ait kalıntılar tespit edilmiştir. Ana mekana yakın kesimde de bir dikme deliği vardır (Erkanal, 2000: 255). Buradan yola çıkarak üzerinin bir örtüyle örtülebileceği yorumu yapılmıştır. Oval Ev-3’ün güneyinde paralel olarak uzanan Oval Ev-4 yapısı yer almaktadır. Yapının duvarlarının sağlam bir şekilde oluşturulduğu belirlenmiştir. Birden fazla defa kullanım gördüğü anlaşılan evde iki taban saptanmıştır. Evin apsis kısmında iki adet ocak yapısı da tespit edilmiştir (Erkanal ve Günel, 1995: 268). Oval Ev-5 olarak adlandırılan yapı ise yoğun tahribata maruz kaldığı için genişliğinin 4 m olması gerektiği, uzunluğunun ise 9 m civarı olduğu sanılmaktadır (Tuğcu, 2010: 32). Mimari açıdan bir bütünlük göstermese de Liman Tepe 4. mimari tabaka içerisinde ele alınan Oval Ev-6 yapısının kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda uzanan 7 m'lik duvar yapısı açığa çıkarılmıştır. Kuzey kazı alanının güneydoğusunda yine yoğun tahribata maruz kalan Oval Ev-7 yapısı yer almaktadır. Taş döşemeli tabana sahip yapı içerisinde üç

63

adet ocak yapısı tespit edilmiştir. Oval Ev-3’ün kuzeybatı yönünde açığa çıkarılan kalıntılar Oval Ev-8’e aittir. Yapının apsis kısmı korunmuştur ve iki evin apsisi birbirine yaslanmaktadır. Oval Ev-8’in apsis kısmı daha sonralarda kapı açıklığı olarak Oval Ev- 9 yapısında kullanılmıştır. Kuzey kazı alanın güneyinde kör duvar tekniği ile yapılmış bir duvar ve fırın yapısı son yıllardaki kazılarda açığa çıkarılmıştır. Duvarın korunan yüksekliği 2. 74 m, 5 taş sırasından oluşmaktadır. Açığa çıkarılan fırın yapısı iki tabanlıdır. İlk taban seramik ve küçük taşlar ile oluşturulurken, ikinci taban kalın kum ve seramiklerle kaplıdır. Kuzey kazı alanında dönemin mimari anlayışı olarak genelinde oval planlı yapıların kullanıldığı tespit edilmiştir (Erkanal, vd., 2009: 302).

Güney kazı alanında bu mimari tabakaya ait yapı kalıntılarına bakıldığında işlevsel ve mimari olarak iki farklı plan karşımıza çıkmaktadır. Kuzey kazı alanının aksine güney kazı alanında dikdörtgen planlı bir mimari gözlemlenmektedir. Ayrıca bir teras yapısının varlığı tespit edilmiştir Erken Tunç Çağı II’ye ait olan bastiyon işlevini yitirdikten sonra bu dönemde bastiyonun doğu tarafı taşlarla doldurulmuştur ve güçlü bir teraslama uygulanmıştır (Erkanal ve Artzy, 2002: 377). Ana terasın yer aldığı alanda aynı zamanda dikdörtgen yapılarda yer almaktadır. Teras duvarının ön kısmında bastiyona yakın alanda kalıntılardan yola çıkılarak iki katlı bir yapının var olduğu ve Klasik Dönem su kuyusu tarafından tahrip edildiği görülmektedir (Erkanal, 1999: 328). Ana teras duvarının üzerinde birbirine parelel dikdörtgen planlı yapılar yer almaktadır (Erkanal ve Artzy, 2002: 378). Son yıllarda yapılan çalışmalarda güney kazı alanında Geç Tunç Çağı sur duvarının güneyinde kalıntılar açığa çıkarılmıştır. Orta Tunç Çağı I’e tarihlendirilen sur duvarının üzerine Geç Tunç Çağı surunun yapıldığı belirlenmiştir. ETÇ II surunu içerisine alan duvar örgüsünde kalın levha taşlar kullanılmıştır. Sur duvarının 0.55-0.65 m arasında bir yüksekliğe sahip olduğu belirlenmiştir. Sur duvarının güneydoğusunda iki duvar uzantısı açığa çıkarılmıştır. Duvarların doğusunda ise kalın levha taşlarla oluşturulmuş bir döşeme saptanmıştır (Erkanal, vd., 2016: 138- 139).

Orta Tunç Çağı 3. Mimari Tabaka

Liman Tepe yerleşimde 3. mimari tabaka Orta Tunç Çağı II’ye tarihlendirilmektedir. Orta Tunç Çağı 4. mimari tabakadan farklı bir mimari anlayışın hakim olduğu belirlenmiştir. 3. mimari tabaka kendi içerisinde de üç farklı dönemde

64

kullanım görmüştür (Erkanal ve Günel,1997: 235). Birinci dönem mimari kalıntıları bakıldığında duvar yapıları, ocak kalıntıları ve tandırların varlığı belirlenmiştir. Alanda kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda yer alan duvar, 5.24 m uzunluğunda, 0.50 m genişliğindedir. Orta-büyük boy taşların arasının doldurulmasıyla yapılmıştır ve bir mimari bütünlük oluşturmamaktadır. Yerleşimde ilk tandır yapısı ocak kalıntılarının güneyindedir. Tandır yapısı; yuvarlak açılan çukurun kör duvar tekniği ile küçük taşlarla doldurulmasıyla yapılmıştır. Dairesel duvarın üzeri sıva ile kaplanmıştır. Tandırın çapı 1.80 m, açığa çıkarılan ve korunan yüksekliği ise 0.90 m'dir. Açığa çıkarılan kalıntılar mimari bir bütünlükte değerlendirilememektedir (Erkanal ve Günel, 1997: 236).

Liman Tepe 3. mimari tabakasının ikinci döneminde yığın şeklinde mimari kalıntılara rastlanmıştır. Üçüncü dönem mimari kalıntıları ise ilk iki evreye oranla daha fazla mimari kalıntı vermektedir. Açığa çıkarılan yapının kuzey duvarı 9.40 m uzunluğunda, 0.70 m genişliğindedir. Batı duvarının ise korunan uzunluğu 5.40 m'dir. Doğu duvarının ise korunan kalıntıları 2.20 m uzunluğundadır. Yapı bir ara duvarla iki mekana ayrılmıştır (Erkanal ve Günel, 1997: 237). Bu mimari kalıntıların güney tarafında 4.mimari tabakadan bilinen oval ev bulunmaktadır. Oval Ev-10 olarak adlandırılan yapıda apsis kısmının tabanının yükseltildiği görülmüştür ve sekiz tabana ait bir ocak kalıntısı açığa çıkarılmıştır (Erkanal ve Günel, 1995: 267). Kuzey kazı alanında 4. mimari tabakadan itibaren görülen mimari gelenek anlayışının 3. mimari tabakada da devam ettirildiği görülmektedir. Güney kazı alanında ise 4. mimari tabakada görülen teraslama sistemine ek yapılarak bu dönemde de kullanıldığı görülmüştür. Alanın doğu kısmında önceki yapılarla aynı doğrultuda yer alan duvarın korunan uzunluğu 5.30 m'dir. Yapıya giriş kısmı batı taraftandır (Erkanal ve Artyz, 2002: 379). Yapı ikinin kuzey duvarı temel seviyesinde korunmuştur. Klasik Dönem yapıları nedeniyle yoğun tahribata maruz kalmıştır. Kuzey teras duvarı yapının kuzey duvarı olarak kullanılmıştır. Batı duvarı ise bir önceki döneme ait kalıntılara ekleme yapılarak kullanılmıştır. Alanın batı kısmında ise üçüncü bir yapı açığa çıkarılmıştır ve dört safhalı olduğu saptanmıştır. Güneydeki duvarın korunan uzunluğu 4.70 m'dir. Yapının tabanı taş döşemelidir ve ikinci kullanım evresinde ise yapının tabanına kum döşendiği belirlenmiştir. Üçüncü evrede doğu duvarda bozulmalar oluşmuştur ve

65

bozulmanın giderilmesi adına kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda yeni bir duvar yapılmıştır (Erkanal ve Artzy, 2002: 378).

Liman Tepe yerleşmesindeki Orta Tunç Çağı 3. mimari tabakada mimari anlayışın değiştiği görülmektedir. Oval evler tekil olarak ve bir önceki döneme göre daha az sayıda görülmektedir (Tuğcu, 2010: 55).

Orta Tunç Çağı 2. Mimari Tabaka

Günümüz yerleşimlerinin oluşturduğu tahribata en yoğun maruz kalan tabakadır. Bu tabaka Liman Tepe yerleşimde Orta Tunç Çağı III’e tarihlendirilmektedir. Birbirinden bağımsız olarak karşımıza çıkan duvar kalıntıları, ocak yapısına ait kalıntılar ve yer yer açığa çıkarılan döşemeler döneme ait kalıntılardandır. Kuzey kazı alanında güçlü bir şekilde oluşturulan güçlü bir duvara ait kalıntıya rastlanmıştır. Açığa çıkarılan uzunluğu 3.50 metredir ve genişliği ize 1 metreden fazla olduğu tahmin edilmektedir. Duvarın kalınlığı nedeniyle büyük bir yapının varlığı öngörülmüştür ve yoğun tahribat nedeniyle bir bütünlük sağlanamamıştır (Erkanal, 2000: 256). Kuzey kazı alanının orta kısmında ise tarihlemeye yardımcı olan küçük taşlardan yapılmış bir taban döşemesi açığa çıkarılmıştır. Tahribata nedeniyle belirli parçaları ele geçmiştir (Erkanal ve Günel, 1995: 266).